احادیث ائمه در باره خانواده

سيره نبوي در خانواده

سید ابوالحسن مطلبى

سیرت و یا سنّت رسول خدا صلى ‏ الله ‏ علیه ‏ و ‏ آله ‏ وسلم شامل سه بخش عمده است که عبارتند از : گفتارها ، رفتارها و تقریرات ⁽¹⁾آن بزرگوار ⁽²⁾و بر هر مسلمانى که خواهان رستگارى و سعادت است ، سزاوار است که به آنها تمسّک و تأسّى جوید و از آنجا که خانواده ‏ ها هسته ‏ هاى تشکیل دهنده جوامع بشرى مى ‏ باشند ، فلاح و سعادت جامعه را باید در بنیاد استوار خانواده جستجو نمود ؛ از این رو با الهام گرفتن از بخشى از « سیرت نبوى » که شامل گفتارهاى دُرَرْ بار حضرت ختمى مرتبت صلى ‏ الله ‏ علیه ‏ و ‏ آله ‏ وسلم است ، به قدر میسور و محدود و در چارچوب یک مقاله ، تحفه ‏ هایى ارزشمند از سیره نبوى درباره خانواده را زینت بخش این اوراق مى ‏ گردانیم :

1 . تشویق به ازدواج

یکى از سنّت ‏ هاى نبوى ، تشویق و ترغیب به ازدواج و تسهیل در این امر و فراهم سازى بسترى مناسب براى آن است . « ازدواج » مایه صیانت دین ، بقا و پاکسازى نسل و خیرات و برکات دیگر است .

در این جا به نمونه ‏ هایى از رهنمودهاى رسول خدا صلى ‏ الله ‏ علیه ‏ و ‏ آله ‏ وسلم در این باره تبرّک و تیمّن مى ‏ جوییم :

1 . « أیما شابٍّ تَزَوَّجَ فى حَداثَةِ سِنّه عَجَّ شَیطانُهُ یا وَیلَهُ عَصَمَ مِنّى دینَه ⁽³⁾

هر جوانى که در آغاز جوانى زن بگیرد ، شیطان وى بانگ بر آورد : اى واى ! دین خود را از دستبرد من محفوظ داشت .»

2 . « مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدِاسْتَکمَلَ نِصْفَ الایمانِ فَلْیتّقِ اللّهَ فى النّصْفِ الباقى ⁽⁴⁾هرکه زن بگیرد ، یک نیمه ایمان خویش را کامل کرده ، از خدا درباره نیم دیگر بترسد .»

3 . « مَنْ رَزَقَهُ اللّهُ امْرَأةً صالِحَةً فَقَدْ اَعانَهُ عَلى شَطْرِ دینِهِ فَلْیتَّقِ اللّهَ فِى الشَّطْرِالْباقى ⁽⁵⁾هرکه را خداوند زنى پارسا داده ، وى را بر نصف دین خویش یارى کرده و باید درباره نصف دیگر آن از خدا بترسد .

4 . « تَزوَّجوا الوَدُودَ الوَلُودَ فَاِنّى مُکاثِر بِکمُ الاَنْبِیاءَ ⁽⁶⁾زن مهربان و بچه آور بگیرید ، زیرا من به کثرت شما بر سایر پیغمبران افتخار مى ‏ کنم .»

5 . « تَزوّجوا ولا تُطَلِّقوا فَانَّ اللّهَ لایحِبُّ الذّوّاقین ولا الذّوّاقاتِ ⁽⁷⁾

40 آموزه مهم درباره همسرداری از زبان ائمه

20 حدیث آغازین آن ها مربوط به «اخلاق شوهر نسبت به همسر» و 20 حدیث پسین آن ها مربوط به «اخلاق زن نسبت به همسر» است .

یكم ؛اخلاق شوهر نسبت به همسر

اظهار محبت بيشتر: «ايمان بيشتر»

1- پيامبر عزيز خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايند:

«كلما ازداد العبد ايمانا ازداد حبا للنسآء (1) ; هر چه ايمان بنده زياد شود، محبت [وي] به زن ها نيز زياد مي شود .»

دوستدار اهل بيت عليهم السلام دوستدار همسر است

2- امام صادق عليه السلام مي فرمايند:

«كل من اشتد لنا حبا اشتد للنساء حبا (2) ; هر كس بيشتر دوستدار ما (خاندان عصمت و طهارت) باشد، به زن ها (همسرش) نيز بيشتر دوستي مي كند .»

صفاي زندگي اينجاست، اينجا

40 آموزه مهم درباره همسرداری از زبان ائمه

20 حدیث آغازین آن ها مربوط به «اخلاق شوهر نسبت به همسر» و 20 حدیث پسین آن ها مربوط به «اخلاق زن نسبت به همسر» است .

قسمت دوم:اخلاق زن نسبت به همسر

زيور اطاعت به گردن آويز

21- پيامبر عزيز خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايند:

«ان للرجل حقا علي امراته اذا دعاها ترضيه واذا امرها (21) لا تعصيه ولا تجاوبه بالخلاف ولا تخالفه (22) ; مرد حقي بر زنش دارد [و آن حق اين است كه] چنانچه او را صدا زند پاسخ دهد، و هنگامي كه او را دستوري دهد سرپيچي نكند و پاسخ مخالف ندهد و با او مخالفت نورزد .»

باران عشق و محبت

22- امام رضا عليه السلام مي فرمايند:

«اعلم ان النسآء شتي فمنهن الغنيمة والغرامة و هي المتحببة لزوجها والعاشقة له ... (23) ; بدان كه زنان گوناگونند، برخي از آنان دستاوردي گرانبها و تاوان [رنج هاي آدمي] هستند و اين زن كسي است كه به شوهرش محبت مي كند و عاشق اوست .»

رضايت و شفاعت

23- امام باقر عليه السلام مي فرمايند:

«لا شفيع للمراة انجح عند ربها من رضا زوجها (24) ; براي زن هيچ شفيعي نزد پروردگارش به اندازه رضايت شوهرش سودمندتر نيست .»

عطر مهر و محبت

رابطه اخلاق و تربیت خانوادگی در احادیث اسلامی‏

بی شک نخستین مدرسه هر انسانی دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در همین جا است که نخستین درسهای فضیلت یا رذیلت را می‏آموزد. و اگر مفهوم تربیت را اعم از «تکوینی» و «تشریعی» در نظر بگیریم نخستین مدرسه رحم مادر و صلب پدر است که آثار خود را بطور غیر مستقیم در وجود فرزند می‏گذارد، و زمینه‏ها را برای فضیلت و رذیلت آماده می‏سازد.
در احادیث اسلامی تعبیرات بسیار لطیف و دقیقی در این قسمت وارد شده که به بخشی از آن ذیلاً اشاره می‏شود:
1 - علی‏علیه السلام فرمود: «حُسْنُ الْاَخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الْاَعْراقِ؛ اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثتهای پسندیده انسان (از پدر و مادر) است».(139)
به همین دلیل در خانواده‏های پاک و با فضیلت غالباً فرزندانی با فضیلت پرورش می‏یابند و بعکس افراد شرور غالباً در خانواده‏های شرور و آلوده‏اند.
2 - در حدیث دیگری از همان حضرت می‏خوانیم: «عَلَیْکُمْ فی‏ طَلَبِ الْحَوائِجِ بِشَرافِ النُّفُوسِ وَ ذَوِی‏ الْاُصوُلِ الطَیِّبَةِ فاِنَّها عِنْدَهُمْ اَقْضی‏ وَهِیَ لَدَیْهِمْ اَزْکی‏؛ در طلب حوائج به سراغ مردم شریف‏النّفس که در خانواده‏های پاک و اصیل پرورش یافته‏اند بروید، چرا که نیازمندیها نزد آنها بهتر انجام می‏شود و پاکیزه‏تر صورت می‏گیرد!»(140)
3 - در عهد نامه مالک اشتر در توصیه‏ای که علی علیه السلام به مالک درباره انتخاب افسران لایق برای ارتش اسلام می‏کند، چنین می‏خوانیم: «ثُمَّ الْصَقْ بِذَوی‏ الْمُروُءاتِ وَالْاَحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُیُوتاتِ الصالِحَةِ وَالسَّوابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ اَهْلَ النَّجَدَةِ وَ الشُّجاعَةِ وَالسَّخاءِ وَ السَّماحَةِ فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ؛ سپس پیوند خود را با شخصیّتهای اصیل و خانواده‏های صالح و خوش سابقه برقرار ساز و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و بزرگوار، چرا که آنها کانون فضیلت و مرکز نیکی هستند.»(141)
4 - تأثیر پدر و یا مادر آلوده در شخصیّت اخلاقی فرزندان تا آن اندازه است که در حدیث دیگری از امام صادق‏علیه السلام آمده است: «اَیُّما اِمْرأَةٍ اَطاعَتْ زَوْجَها وَ هوَ شارِبُ الْخَمْرِ، کانَ لَها مِنَ الْخَطایا بِعَدَدِ نُجُوُمِ السَّماءِ، وَ کُلُّ مَوْلوُدٍ یَلِدُ مِنْهُ فَهُوَ نَجسٌ؛ هر زنی اطاعت از همسرش کند در حالی که او شراب نوشیده (و با او همبستر شود) به عدد ستارگان آسمان مرتکب گناه شده است و فرزندی که از او متولّد می‏شود آلوده خواهد بود!»(142)
در روایات متعدد دیگری نیز از قبول خواستگاری مرد شراب خوار و بد اخلاق و آلوده نهی شده است.(143)
5 - تأثیر تربیت پدر و مادر در فرزندان تا آن پایه است که در حدیث مشهور نبوی آمده است:
کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ حتّی‏ یَکُونَ اَبَواهُ هُمَا اللَّذانِ یُهَوِّدانِهِ وَ یُنَصِّرانِهِ؛ هر نوزادی بر فطرت پاک توحید (و اسلام) متولّد می‏شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند»(144)
جائی که تربیت خانوادگی، ایمان و عقیده را دگرگون سازد چگونه ممکن است در اخلاق اثر نگذارد؟
6 - همین امر سبب شده است که مسأله تربیت فرزندان به عنوان یکی از اساسی‏ترین حقوق آنها بر پدر و مادر شمرده شود؛ در حدیث نبوی صلی الله علیه وآله می‏خوانیم:
«حَقُّ الْوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ اَنْ یُحْسِنَ اِسْمَهُ وَ یُحسِنَ اَدَبَهُ؛ حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکی بر او بگذارد و او را بخوبی تربیت کند»(145)

عوامل تربيت عاطفي فرزندان در خانواده برگرفته از احاديث

عوامل تربيت عاطفي، زمينههايياند كه در ارتباط يك انسان با ديگران تحقق يافته، باعث اثرگذاري بر عواطف و منش شخصيتي همديگر يا فرد ثالث ميشوند و درعمل به سود همديگر گامي برميدارند يا دستكم اظهار همدردي يا احساس همدلي و يگانگي ميكنند. اين آثار به شكل محبت، مودت، رحمت، لطف، رأفت، عفو و گذشت، خشوع، الفت، شفقت، احسان، حلم، شكر و مانند آن در ابراز و عملكرد افراد نمود مييابد (مصباح يزدي، 1387، ج2، ص 57).

واژة تربيت نيز كه از نظر لغوي بهمعناي پرورانيدن، پروردن، آموختن، تأديب و سياست، ترقي و برتري و احسان و تفقد بر شاگرد و ديگر زيردستان بهكار رفته است (دهخدا، 1373، ج4، ص 5776)، از ريشة ربي و ربأ گرفته شده است كه بر برتري، رشد و علو دلالت ميكند. بنابراين، تربيت عبارت است از فراهم آوردن زمينه و امكانات براي رشد و شكوفايي استعدادها وتواناييهاي بالقوة انسان و هدايت آن بهسوي مطلوب (ميناگر، 1390، ص 17).

در شكلگيري و تكون شخصيت و ويژگيهاي عاطفي، اخلاقي و رفتاري فرزندان، دو عامل وراثت و محيط دخالت دارند. در ميان عوامل محيطي، اثرگذارترين عامل، خانواده است و در ميان عوامل خانوادگي محوريترين عامل والديناند (پناهي، شريفي، 1388، ص 139). با توجه به نقش كليدي والدين در انتقال ارزشهاي ديني و معنوي به فرزندان و اهميت رشد شخصيت مطلوب عاطفي ايشان با محوريت فرهنگ ناب ديني، نسبت به يكديگر و تأثير آن بر رشد تربيت مطلوب فرزندان، در ادامه به تعدادي از عوامل تربيت عاطفي فرزندان در نهاد خانواده، اشاره ميشود.

الف) همسويي بينشها و باورهاي مذهبي

بنياديترين مسئله در نهاد خانواده كه سبب آرامش و جلب عاطفي اعضاي آن ميشود اصل همتايي در بينشها و باورهاي ديني اعضاي خانواده، بهويژه همسران، است. در تعاليم اسلامي هنگام گزينش همسر بر اصل كفو بهمعناي همتايي و همانندي تأكيد شده است، بدين معنا كه زن و مرد در افكار و باورها و ويژگيهاي رشدي تقريباً همتا باشند: أَنْكِحُوا الْأَكْفَاءَ وَانْكِحُوا مِنْهُمْ وَاخْتَارُوا لِنُطَفِكُمْ (مجلسي، 1403ق، ج100، ص 236). همسويي والدين در باورهاي مذهبي، افزون بر اينكه سبب گرمي خانواده، بهخصوص تحكيم روابط عاطفي خودشان است، در تربيت مطلوب فرزندان نيز مؤثر است. روابط عاطفي مطلوب و دينپسند والدين به هم و فرزندان ناشي از خداباوري در بينشها، افكار و باورهاي آنان است؛ پس داشتن بينش واحد و هماهنگ والدين در نوع برقراري روابط، با محوريت ديني و عملياتي ساختن آنها در زندگي، از مهمترين عوامل عاطفي پرورش شخصيت فرزندان است.

ب) انديشه از خود دانستن وجود فرزند

حدیث (1) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

خَيرُكُم خَيرُكُم لأَهلِهِ و َأَنَا خَيرُكُم لأَهلى ما أَكرَمَ النِّساءَ إلاّ كَريمٌ و َلا أَهانَهُنَّ إلاّ لَئيمٌ؛

بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهتر باشد، و من از همه شما براى خانواده ام بهترم، زنان را گرامى نمى دارد، مگر انسان بزرگوار و به آنان اهانت نمى كند مگر شخص پَست و بى مقدار.

نهج الفصاحه ص472 ح 1520

حدیث (2) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ فَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُم‏

مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سئوال مى شود و زن، سرپرست خانه شوهرش و فرزندان اوست و درباره آنان از وى سئوال مى شود.

مجموعه ورام ج1 ، ص6

حدیث (3) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

خَيرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتىَ الَّذينَ لا يَتَطاوَلُونَ عَلى أَهليهِم و َيَحِنُّونَ عَلَيهِم و َلا يَظلِمُونَهُم؛

بهترين مردان امّت من كسانى هستند كه نسبت به خانواده خود خشن نباشند و اهانت نكنند و دلسوزشان باشند و به آنان ظلم نكنند.

مكارم الأخلاق ص 216

حدیث (4) امام صادق عليه السلام :

مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهلِ بَيتِهِ مُدَّ لَهُ فى عُمُرِهِ؛

احادیث  پیامبر و امامان در مورد روابط ج ن س ی  در خانواده

چون عروسی به خانه آوردید، با محبت و تواضع کفش هایش را در آورده ،پاهایش را بشویید آن گاه او را به حجله دعوت کنید .این چنین است که مهر،برکت و رحمت بر خانه و عروستان سایه می افکند .

" پیامبر اکرم (ص)، من لا یحضره الفقیه،ج3.ص358 "

وقتی عروس به حجله آمد به کعبه رو کنید،گیسوان او را نوازش کرده زلف تاب دارش را به چنگ گیرید و آرام بگویید ((خدایا !این امانت توست که به من سپردی .با گفته ی تو او را به خود حلال کرده ام ،فرزندم را مبارک ، پارسا و از پیروان پیامبرت قرار ده و شیطان را از او دور فرما))

" امام صادق(ع)، فروع کافی ج5 ص500 "

آن گاه وضو سازید ،تن و روان خویش طراوت بخشید ،رو به خدای مهربان کنید و دو رکعت نماز عشق به جای آورید .به عروس خود نیز بگویید همین کار را بکند.

" امام صادق(ع)، مکارم الاخلاق ص 239 "

پیش از این که با عروس خویش به بستر زفاف روید،هدیه ای به وی بدهید ،با این کار عشق و آرامش را به او هدیه کرده اید.

" امام صادق(ع)، وسائل الشیعه ج215 ص12 "

شب هنگام که شوهرتان در بستر آرمیده و منتظر آغوش گرم شماست،خود را به کاری سر گرم نکنید،زمان را طول ندهید ،مبادا همسرتان به خواب برود، چرا که زنی این چنین ،تا بیداری شوهر همواره مورد نفرین فرشتگان است.

چون عروسی به خانه آوردید، با محبت و تواضع کفش هایش را در آورده ،پاهایش را بشویید آن گاه او را به حجله دعوت کنید .این چنین است که مهر،برکت و رحمت بر خانه و عروستان سایه می افکند .  

" پیامبر اکرم (ص)، من لا یحضره الفقیه،ج3.ص358 "

وقتی عروس به حجله آمد به کعبه رو کنید،گیسوان او را نوازش کرده زلف تاب دارش را به چنگ گیرید و آرام بگویید ((خدایا !این امانت توست که به من سپردی .با گفته ی تو او را به خود حلال کرده ام ،فرزندم را مبارک ، پارسا و از پیروان پیامبرت قرار ده و شیطان را از او دور فرما))  

" امام صادق(ع)، فروع کافی ج5 ص500 "

آن گاه وضو سازید ،تن و روان خویش طراوت بخشید ،رو به خدای مهربان کنید و دو رکعت نماز عشق به جای آورید .به عروس خود نیز بگویید همین کار را بکند.                                                           

" امام صادق(ع)، مکارم الاخلاق ص 239 " 

پیش از این که با عروس خویش به بستر زفاف روید،هدیه ای به وی بدهید ،با این کار عشق و آرامش را به او هدیه کرده اید.