زیارت قبور بر طبق روایات شیعه و اهل سنت، مشروع می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - زیارت قبور مؤمنین
۲ - روایات شیعه
۲.۱ - انس مردگان با زیارت
۲.۲ - امان در روز فزع اکبر
۲.۳ - سلام گفتن بر مردگان
۲.۴ - طلب رحمت و مغفرت
۳ - روایات اهل سنت دسته اول
۳.۱ - چند نکته
۳.۲ - نسخ حکم گذشته
۳.۳ - اموات مشترک
۳.۴ - ترس از جهاد
۳.۵ - زمان نهی و رخصت
۳.۵.۱ - دستور رخصت
۳.۵.۲ - نکته
۴ - روایات اهل سنت دسته دوم
۴.۱ - بررسی سندی
۴.۲ - بررسی دلالتی
۴.۲.۱ - جمع بین دو روایت
۵ - روایت اهل سنت دسته سوم
۶ - روایت اهل سنت دسته چهارم
۷ - نتیجه
۸ - عناوین مرتبط
۹ - فهرست منابع

آیینی به یاد درگذشتگان

امروز آخرین روز آیین سنتی «چراغ برات» در استان است؛ آیینی که طی دو روز گذشته در آرامستان های استان از جمله بهشت رضا (ع) مشهد برگزار شد. خراسانی ها دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم ماه شعبان را به چراغ برات می شناسند. در این روزها مردم با حضور بر سر قبور رفتگان و قرائت فاتحه و پخش خیرات، یاد و خاطره عزیزان در گذشته خود را گرامی می دارند. نیمه شعبان و روزهای چراغ برات، فرهنگ اعتقاد عمیق مردم به معاد را به نمایش می گذارد. در فرهنگ مردم خراسان آیین «چراغ برات» این طور شکل گرفته است که در نیمه شعبان، مردم خراسان با خوبی هایشان، برات مردگان را برایشان می برند.
بر اساس این رسم دیرینه، امروز یعنی چهاردهم شعبان المعظم، آخرین روز چراغ برات است که اهمیت ویژه ای نیز دارد. پایگاه اطلاع رسانی حوزه در نوشتاری، درباره برخی از رسم های چراغ برات در بین مردم استان های خراسان توضیح می دهد: خراسانی ها در سه روز منتهی به نیمه ماه شعبان، مراسم ویژه ای دارند. در نقاط مختلف این سرزمین از عنوان های مختلفی چون برات غریبان، برات اسیران، برات مسافران، برات زندگان و برات مردگان استفاده می شود که هر کدام هم مراسم ویژه ای دارد. در این میان، برات مردگان در شب نیمه شعبان، با شور و حال ویژه ای برگزار می شود. بر اساس آن چه مردم به رسم هر سال و مطابق فرهنگ عامه انجام می دهند، پخت انواع نان های سنتی و پخش آن در بین مردم از جمله رسوم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است. در روز چهاردهم شعبان که به برات مرده ها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان های سنتی، یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی می دارند. از مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد، اجرای مراسم برات خوانی است. در این مراسم نوجوانان و جوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند می روند و اشعاری را در یادآوری روز برات می خوانند. در بیشتر مناطق خراسان، شب نیمه شعبان به برات زنده ها مشهور است که مراسم ویژه ای دارد و مردم پس از حضور بر مزار درگذشتگان خود و دعا برای آن ها، برای سلامتی و نعمت هایی که خداوند به آن ها ارزانی داشته است، شادی می کنند و چراغ و شمع روشن می کنند و به راز و نیاز با پروردگار می پردازند.

چراغ برات روشن شد - ایسنا

چراغ برات- این طور شکل گرفته است که در نیمه شعبان - روزنامه خراسان

چراغ برات روشن می شود - حوزه نت

«چراغ برات» آیینی برای گرامیداشت از میان رفتگان در خراسان - ایسنا

آیین "چراغ برات" در خطه خورشید، افروختن شمعی برای آمرزش درگذشتگان

آشنایی با آیین شب‌های برات - خراسان جنوبی - همشهری آنلاین

نگاهی به مراسم 'چراغ برات' از سنت های دیرینه در تربت حیدریه

برافروختن چراغ برات در خطه خورشید - ایرنا

چراغ برات روشن شد | هرساله، مردم خراسان در ماه شعبان رسمی - ایسنا

آئین سنتی «چراغ برات» در خواجه ربیع مشهد | خبرگزاری فارس

نگاهی به سنت چراغ‌برات در مشهد و خراسان | یادبودی زیبا برای درگذشته‌ها

آیین «چراغ برات» در نيشابور - خبرگزاری صدا و سیما

برافروختن چراغ برات در خطه خورشید | آیین چراغ برات از رسوم - ایرنا

"چراغ برات" سنت دیرینه مردم خراسان جنوبی در نیمه شعبان - خبرگزاری مهر

برات یا چراغ برات یا شب روشن مراسمی است برای تکریم مردگان که امروزه از غروب سیزدهم تا پانزدهم ماه شعبان برگزار می‌شود. این مراسم در بعضی کشورهای خاورمیانه و شبه قاره هند از جمله بخش‌هایی از ایران، ترکیه، پاکستان، مناطق کُردنشین و از جمله در خراسان، مراسم ویژهٔ «برات» با عنوان‌های مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات، (جێژنی بهراتێ) و… و با آداب و رسوم مختلف برگزار می‌گردد. این مراسم اگرچه هم‌اکنون با جشن نیمه شعبان همزمان شده‌است اما با جشن نیمه شعبان تفاوت‌هایی دارد. جشن نیمه شعبان را مسلمانان شیعه برگزار می‌کنند در حالیکه جشن برات یا جشن روشنایی را مسلمانان سنی و بخش‌هایی از مناطق شیعه برگزار می‌کنند و سابقه جشن چراغ برات یا «روشنایی» بسیار قدیمی‌تر از جشن نیمه شعبان است.[۱] چراغ برات از دیرینه‌ترین مراسم تاریخ خراسان رضوی است که بعضی‌ها معتقدند که ۱۱ تا ۱۴ نیمه شعبان است بعضی‌ها هم معتقدند از ۱۲ تا ۱۵ نیمه شعبان است.

برات به معنی روشنایی و چراغ است و یک اسم مردانه بسیار پر کاربرد در ایران قدیم نیز بوده‌است مراسم چراغ برات بیشتر برای احترام به مردگان و در محل آرامگاه‌ها و سر قبر بکار می‌رود. برای این مراسم نمی‌توان ریشه اسلامی اثبات کرد و از ادیان کهن ایرانی به ارث رسیده‌است و در شرق ایران انجام این مراسم ریشه مستمر و محکمی دارد و شباهت زیادی به آیین اورابون بودایی و مراسم پیتری پاکش Pitri Paksha هندویی دارد. در سایر مناطق ایران این مراسم جزو آیین‌های فراموش شده‌است اما در سالهای اخیر آنرا با جشن نیمه شعبان همراه به‌جای می‌آورند. اما برات با مراسم نیمه شعبان شیعه متفاوت است. نیمه شعبان را همه شیعیان جهان برگزار می‌کنند. در حالیکه مراسم چراغ برات ویژه بخشهایی از ایران است که جمعیت شیعی و سنی دارند. ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد می‌گوید: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله الصک و لیله البرات نام دارد، همان‌طور که بیرونی گفته‌است برات به معنی بیض یا روشنی است و این واژه با واژه برایت در زبان‌ها اروپایی هم‌معنی است در خراسان به آن چراغ برات می‌گویند یعنی جشنی که در آن چراغ و شمع روشن می‌کنند. در آیین بودایی به آن "بُن" یا اُبن می گویند که از واژه بون Bon فارسی است به معنای ریشه و اصول، گوهر و ذات هر چیز و واژه های متعددی با بُن پیوند دارد مانند بُندار.[۲] آئین برات در بین اهل سنت کشورهای پاکستان، ترکیه، بنگلادش و … نیز مرسوم است و آنها شب برات را گرامی می‌دارند. برات یک واژه و اسم ایرانی است و در قدیم این نام برای مردان بسیار رایج بوده‌است. یکی از معانی آن روشنایی است و با واژه برایت در زبانهای اروپایی هم ریشه است. به معنی ضمانت و گواهان هم استفاده شده‌است. بنا بر نظر زبان شناسان، برات ارتباطی با واژه عربی «برائت» ندارد زیرا برات واژه ای است که ریشه در پارسی کهن و سانسکریت دارد به معنی همراه و ملازم و ساقدوش هم بکار رفته‌است. رامپوری در فرهنگ «غیاث‌اللغات» به نقل از «بهار عجم» و «سراج اللغات» آورده که: «شب چک به معنی شب برات است که در آن چراغانی و آتش بازی(= جشن و شادمانی) کنند». عارف غزنه، سنایی نیز برای برات واژه روشنایی یا بیض بکار برده و روزان و شبان مقدس و گران ارج در یک بیت چنین آورده: ازمان آمدند بهر ثنات. جمعه و بیض و قدر و عید برات. حافظ، «شب برات» را چنین سروده:

• چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی
• آن «شب قدر» که این تازه «براتم» دادند.

مراسم چراغ برات که در سه شب و روز دوازده تا ۱۵ شعبان در استان خراسان، با مراسمات ویژه ای برگزار می‌شده‌است ریشه شیعه ندارد اما همانند نوروز این سنت مورد تأیید پیشوایان دینی قرار گرفته‌است. این سنت در نیمه ماه که شب‌ها در روشنایی کامل است انجام می‌شود.[۳][۴] بعضی برات را به معنی اعمال نیک دانسته اند، همچنین از این لغت برای نوشته‌ای یا سندی که به کسی دهند و به استناد آن، چیز دیگری را بگیرند، نیز استفاده‌می‌شود. در ادبیات به هر حواله یا وارد معنوی برات می‌گویند. کسانیکه آنرا با واژه برائت همسو دانسته و به آن معنای منزه و مبری و پاک داده‌اند اما ارتباط برات و برائت قابل اثبات نیست.[۵]

بسیاری از اهل سنت و فرقه‌های صوفیه به فضیلت و عظمت این شب اعتقاد دارند. وعده آمرزش و اجابت دعا در شب پانزدهم شعبان و تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار در این شب در روایات شیعه نیز آمده‌است. هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده‌است، تشابه اعتقادات شیعیان و سنیان و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان و شب برات در روایاتی از پیامبر اسلام، علی بن ابی‌طالب، دعای ابومحمد علی بن حسین السجّاد در شب نیمه شعبان به روایت شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سید بن طاوس در اقبال و حدیثی از جعفر صادق در خور توجه است.

شب برات همه ساله در بسیاری از نقاط ایران به‌ویژه خراسان جنوبی، حال و هوای ویژه‌ای دارد. این مراسم گرامیداشت درگذشتگان است و مردم در آرامگاه‌ها جمع می‌شوند قبرها را شستشو می‌دهند و از غروب تا پاسی از شب در قبرستان و مزار مردگان اجتماع می‌کنند در قدیم آتش برمی‌افروختند و چراغ روشن می کردندو باور داشتند مردگان به دیدار آشنایان می‌آیند.

• امروزه این مراسم با جشن نیمه شعبان تلفیق شده و تمایز چندانی نمی‌توان برای آن با جشن نیمه شعبان قایل شد

نیمه شعبان جشن تولد حجت بن الحسن است و آذین بندی به خیابانها و مساجد مربوط می‌شود همه جا چراغانی می‌شود و شادمانی و شادکامی خاصی بر مردم حاکم است، حتی در زمان‌های گذشته نیز در شهرها و روستاها، مردم برای اجرای این مراسم باشکوه، احترام ویژه قائل بوده و اهتمام خاصی در برپایی آن داشتند.[۸] در شهرهای ایران صبح روز پانزدهم، مردم به همدیگر تبریک و تهنیت می‌گفتند، ازجمله اعمال این شب غسل و زیارت حجت بن الحسن است. در شب برات، آئین چراغانی و زینت دکان‌ها، خانه‌ها و خیابان‌ها اجرا می‌شود. پرچم‌های رنگین کاغذی بر سردر اماکن جلوه گری می‌نماید. در گذشته در بازار شهرها، کنار مغازه‌ها چارطاقی‌ها و طاق نصرت‌ها به وسیله داربست و ستون برپا می‌شد که بر آنها فانوس و سبزه و گل آویخته می‌شد که امروزه نیز رایج است. علاوه بر این‌ها، صدها متر پارچه گلدوزی شده و ترمه زینت بخش دکان‌ها می‌گشت. در خیابانها نیز به فواصل معین نهال نارنج یا پرتقال و گلدان گل یاس به ترتیب کنار هم چیده می‌شد و به شهرها منظره دلپذیری در این روز می‌داد.[۸] از دیگر مراسم در این روز برپایی مجالس مولودی خوانی در اماکن مذهبی و خانه هاست. در این روز اشعاری در مدح ائمه و به خصوص حجت بن الحسن توسط مداحان خوانده می‌شد که حضار با کف زدن و تکرار ابیاتی از اشعار مولودی، با آنها همراهی می‌کردند و نقل و شیرینی به میان حاضران پرتاب می‌کردند.[۸]

در پاره‌ای از نواحی کردستان، در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاهها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود؛ و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ از این‌رو همه خانواده‌ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند، و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می‌گویند.

کُردهای خراسان (کُرمانج‌ها) شب نیمهٔ شعبان را «عید برات» می‌نامند و این شب نزد آنان شبی بسیار عزیز و با خیر و برکت است. در هر روستا و در میان هر جمعی از کُردهای خراسان چندین نام برات یافت می‌شود. این نام تا این اواخر بسیار استفاده می‌شد، نام برات به دلیل ولادت کودک در شب یا روز عید برات بر وی نهاده می‌شده‌است.[۴]

در شوشتر و دزفول (استان خوزستان)، زنان و دخترانی که مراد یا حاجتی داشتند، در این شب چادر بر سر کرده و به در هفت خانه که رو به قبله قرار داشت، می‌رفتند. صاحبخانه می‌گفت: «کیه؟»، «مرادمند» در جواب می‌گفت: «مرادمند هستم، ثواب یا جواب؟» اگر صاحبخانه می‌گفت «جواب»، مرادمند ناامید می‌شد و می‌رفت و اما اگر «ثواب» می‌شنید، یعنی صبر کن و آن وقت مرادمند می‌ماند و اگر از اولین خانه شیرینی تحویل می‌گرفت، آن را به فال نیک می‌گرفت و به همین منوال تا شش خانه بعدی ادامه می‌داد.[۸] [۹]

در خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کنند و سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کنند.[۸]

در مشهد و اطراف آن، چراغ برات در گذشته‌ها در سه روز، خاموش نمی‌شد و اکنون هم در شبها آنها، که برات را می‌شناسند، چراغشان خاموش نمی‌شود. هنوز هم فانوسهای قدیمی خاطره شبهای برات را به یاد دارند و خیلی وقتها هم همین فانوس‌ها در شبهای برات دوباره به یاد صاحبانشان می‌افتند و تاریکی شب را نور می‌دهند و یاد و خاطره رفتگان را گرامی می‌دارند.[۴]

شهرستان شیروان از توابع استان خراسان شمالی است که مردم آن در این ایام معتقدند درهای روزی و رحمت خداوند در سه روز منتهی به نیمه شعبان بر روی بندگان گشوده می‌شود. مردم معتقدند در این شب‌ها باید چراغ منازل روشن باشد چراکه روشن بودن منزل در این شب‌ها برای آن‌ها در طول سال روشنی می‌آورد. افرادی که نذر دارند هم سعی کرده نذر خود را در این چند روز که ثواب بیشتری دارد ادا کنند.

برافروختن شمع و پخش شیرینی از جمله سنت‌های آیین چراغ برات است.[۴]

در کاشمر در آخرین ساعات ۱۴ شعبان بعد از نماز مغرب و عشا نیز هر فرد به تعداد آرزوهای پاک و خالصانه اش ترکه‌ای از درختی پاک‌سرشت (انار و انگور) مهیا می‌کرد و در چهار گوشه پشت بام خانه‌اش نصب می‌کرد. بر انتهای هر ترکه تکه‌ای پنبه یا پارچه‌ای پاک به نیت آرزوی مورد نظر وصل می‌شد. فرد به تنهایی یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خدا مطرح می‌کرد. البته این رسم چند دهه است که به صورت جمعی برگزار نمی‌شود و فردی شده‌است.[۴] در بشرویه از توابع استان خراسان جنوبی در ایام برات در شبها نانی به نام سیروکی طبخ می شود .همچنین در این شبها در قدیم رسم بود که بچه های کوچک دسته جمعی به در خانه همسایه ها رفته و شعری را به لهجه محلی دسته جمعی می خواندند و صاحیخانه به فراخور حالش آجیل ،شیرینی و.. به آنها میداد.

صله رحم، مراسمی است که امروزه نیز کم و بیش اجرا می‌شود و وسیله خوبی برای تجدید دیدار و وقوف از وضع دوستان و نزدیکان است. نیمه شعبان در عقدای یزد همه اعضای خانواده به حمام می‌رفتند و لباس نو بر تن می‌کردند و صبح روز عید ضمن نظافت منزل و اسپند دود کردن، بزرگ خانواده‌ها در جایی جمع می‌شدند و به دیدار بزرگ ده می‌رفتند. در منزل بزرگ روستا، کدخدای ده از مهمانان با چای، شیرینی، نقل و گلاب پذیرایی می‌کرد.[۸]

در شهر سمنان، به شبِ نیمه شعبان "بَراتَ شُو" barāta šø می‌گویند. همچنین به سه شب میانیِ ماه (شبهای سیزدهم تا پانزدهم) نیز "بَراتَ ما" می‌گویند. از نظر ریشه‌شناسی چنانچه گفته شد، "براتَ ما" به معنیِ ماهِ روشن است. خودِ همین نشاندهنده این نکته است که این آیین، به دوران پیش از اسلام در ایران، و حتی به دورانی که گاهشماری به صورت قمری بوده است برمی‌گردد. در این سه روز، رسم بر این است که نانِ مخصوصی به نام "گولاچ" می‌پزند و به یاد درگذشتگان، به نزدیکان و همسایگان می‌دهند

در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا می‌شود که زیارت اهل قبور، اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت، رسول اسلام در شب برات به قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند). پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این شب است. مسلمانان هند برای یاد کردن حمزه در شب برات توجه و تقدم ویژه‌ای قائل می‌شوند. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا به‌ویژه به کودکان از دیگر آیین‌های شب برات است. برخی رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره‌ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه‌ها، دیده‌اند. .[۱۰]

از دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آن‌ها برگزار می‌شده، خراسان، عراق، دمشق، مکه و مصر بوده‌است و امروزه نیز اجرای این مراسم در مصر و افغانستان ادامه دارد. شب برات (برات کاندیلی)، در ترکیه، شب با ارزش و مقدسی به‌شمار می‌رود.[۴] در شهرهای بزرگ پاکستان مانند لاهور محافل جشن در شب و روز برات برگزار می‌شود و مردم در مساجد و سواحل رودخانه‌ها عبادت می‌کنند و مانند کشورهای اسلامی دیگر همانند ایران به پخش نذری و شیرینی و تزیین خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌پردازند.[۴]

در متون ادبی فارسی، از جمله اشعار رودکی، مواعظ سعدی و اشعار سنایی از شب برات یاد شده‌است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند.

چراغ برات روشن می شود

صدها سال است که مردم خراسان، ماه شعبان و نیمه شعبان را با چراغ برات میشناسند. نیمه شعبان که فرامیرسد، چراغ برات برای مردگان روشن میشود و مردم به دیدار درگذشتگانشان میروند.

در خراسان نیمه شعبان با معاد در آمیخته است. انگار که در این روز مردگان چشم انتظار محبتهای زندگان هستند. آنها که در این دنیا توشهای جمع نکردهاند و به پاهایشان غل و زنجیر زده شده است، چشم انتظار براتشان هستند. برات به برگه آزادی میگویند. در نیمه شعبان، مردم خراسان با خوبیهایشان، برات مردگان را برایشان میبرند.

خراسانیها در سه روز، وسط ماه شعبان، مراسم ویژهای برای برات دارند و در نقاط مختلف این سرزمین از عنوانهای مختلفی چون برات غریبان، برات اسیران، برات مسافران، برات زندگان و برات مردگان استفاده میشود که هر کدام هم مراسم ویژه خودش را دارد که از این میان، برات مردگان در شب نیمه شعبان، با شور و حال ویژهای برگزار می شود.

پخت انواع نانهای سنتی، مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم، به ویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است. مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکیها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.

سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده ها شهرت دارد. در بیشتر مناطق شب نیمه شعبان به برات مردهها مشهور است و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می پردازند. در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند، اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم تقسیم می کنند. اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد، ارواح تازه گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می برند.

در روز چهاردهم شعبان نیز که به برات مرده ها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نانهای سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی می دارند.

در این روز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند با پهن کردن فرش، خیرات، پخش انواع خوراکی و خواندن روضه یاد و خاطره تازه گذشته را گرامی می دارند. قرائت قرآن و فاتحه نیز در این جهت، هدیه ای است که از سوی مردم نثار روح درگذشتگان می شود.

از مراسم روز برات که بیشتر در روستاها رونق دارد، اجرای مراسم براتخوانی است. در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند، مراجعه کرده و اشعاری را در یادآوری روز برات قرائت می کنند. اهالی خانه نیز از آنچه در خانه موجود است، مانند خرما، شکلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آنها می دهند و بدینوسیله از آنها تشکر می کنند. در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغهای خانه باید روشن باشد. اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می ایند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می کنند.

در بیشتر مناطق خراسان، شب نیمه شعبان به برات زندهها مشهور است که مراسم ویژهای دارد و مردم بعد از سرزدن به مردگانشان و دعا برای آنها، برای سلامتی و نعمتهایی که خداوند به آنها ارزانی داشته، شادی کرده و چراغ و شمع روشن و با خدا راز و نیاز می کنند.

در شهر کاشمر، در آخرین ساعات چهاردهم شعبان، بعد از نماز مغرب و عشا، هر فرد به تعداد آرزوهای پاک و خالصانهاش ترکهای از درختی پاک سرشت (انار و انگور) مهیا و در چهار گوشه پشت بام خانهاش نصب میکند و بر انتهای هر ترکه تکهای پنبه و یا پارچهای پاک به نیت آرزوی مورد نظر خود وصل میکند. سپس فرد به تنهایی یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خدا و صلوات بر نبی اکرم (ع) و طلب سلامتی برای امام زمان (عج) مطرح کرده و خدا را به حق ولی عصر (عج)قسم میدهد تا گرهاش را بگشاید.

در تربت حیدریه، شب پانزدهم ماه شعبان هم عید زندههاست که آن را عید برات میگویند و در آن شب چراغ برات را روشن میکنند. چراغ برات به این صورت روشن میشد که به شماره هر یک از افراد خانواده سیخ باریکی را میگیرند و بر یک سر آن تا نزدیک نیمه پنبه می پیچیدند و چنین سیخ پنبه پیچیدهای را در محل ما مولی یا مولیک میگویند. آن گاه همه آنها را دسته کرده بر ساقه آنها فتیلهای از پنبه میپیچیدند تا چون دسته گُلی به هم بسته شود. پس آن طرف را که پنبه پیچیده شده بود، در روغن کره خوراکی فرو میبردند و روشن میکنند. پایین سیخها را که به هم بسته شده بود با مشت گِلی بر بالای در اتاق نشیمن البته از طرف بیرون می چسباندند. این دسته مولیک همچنان بر بالای در می سوزد تا تمامی اهل خانه از زیر آن به داخل اتاق روند و بیرون ایند و همزمان کف دست خود را بر آتش گرفته و با خواندن صلوات بر صورت کشند. در این مراسم بزرگان خانه، کودکانی را که قدشان نمیرسد، از زمین بلند کنند تا کف دستشان را بر آتش چراغ برات بگیرند و بر چهره بکشند و متبرک بشوند.

در مشهد و اطراف آن، چراغ برات در گذشتهها در سه روز، خاموش نمیشد و اکنون هم در شبها آنها، که برات را میشناسند، چراغشان خاموش نمیشود. هنوز هم فانوسهای قدیمی خاطره شبهای برات را به یاد دارند و خیلی وقتها هم همین فانونسها در شبهای برات دوباره به یاد صاحبانشان میافتند و تاریکی شب را نور میدهند و یاد و خاطره رفتگان را گرامی میدارند.

این شعر هم تقدیم به آنها که زبان خراسانی بلدند.

ماه شعبون ماهیه یک سره خیر و برکات

مشدی نیمهای ماه ره مگه چراغ برات

از سه روز به نیمه مانده، سر خاکا محشره

مین قبرستونا گوش آدم از صدا کره

پسر قبرا جوونا لاله و گلدون مذارن

قوم و خویشاش همه هی نقل و نباتم مییرن

ای سه روز تو هر خَنه روغن جوشی پخته مره

قبایه که بری مرد خَنه دخته مره!

شیرینی سیوا، آجیل و میوه سیوا، حلوا سیوا

خیر و خیراتشم از زنا سیوا، مردا سیوا

از شکر، آرد برنج، تر حلوای زعفرونی

همه شم چرب و چیلی و لای لقمه نونی

همه اهل مشد چراغ برات شادن دگه

اعتقاد درن که مرده هایم آزادن دگه

سر قبرستون و خیر و خیراتاشا، یک طرف

خیر و خیرات میون خنههاشا یک طرف

سور فراوونه، پلو قیمه و آبگوشت و شله

هر جایم سوری باشه، قیله و قال و غلغله

ای سه روز چراغ براته همه جا ورد زبون

تا شب تولد حضرت صاحب الزمون (ع)

مجله / انتظار نوجوان / مرداد 1387 - شماره 37