آشنائی با مشهد قدیم - مشهد قدیم ازحرم امام رضاعلیه السلام تا «دروازه بالاخیابان» یا «دروازه قوچان» یا «میدان توحید» که باید در تاریخ خواند ، و مشهد جدید از حرم امام رضا علیه السلام تا گلبهار و شاندیز و طرقبه و مُغان که باید رفت ودید

محلات قدیمی مشهد

هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوغان ، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) به وجود آمده است . حرم مطهر در میانه دو کانون دیگر با فاصله تقریبی یک و نیم کیلومتر قرار داشته ، شهرک نوغان در ابتدای شکل گیری هسته اولیه شهر نسبت به دو کانون دیگر از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم قرار داشته ، حرم مطهر ابتدا در باغی که مقر کاخ با شکوه والی خراسان به نام حمید بن قحطبه الطائی بوده ، قرار داشته که اکنون عمارت آستانه مقدسه است . کانونهای عمده سکونتی قریه سناباد دو شهرک نوقان بودند و در مراحل اولیه شکل گیری شهر به تدریج مسیر این کانونهای جمعیتی تا حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل شدند به ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه بر راه زیارتی ، کانال آبیاری اراضی پیرامون نیز بود . همزمان با رشد تدریجی شهر مسیر راههای کاروانی منتهی به حرم به ویژه دروازه قوچان در شمال غربی و پایین خیابان در شرق نیز اشغال شد . و در نتیجه پتانسیل کانونهای نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی کاهش و رشد فیزیکی شهر تحت تاثیر کانون مذهبی و راههای کاروان رو قرار گرفت .
در واقع محورهای ارتباطی همزمان نقش های اقتصادی و عبوری را ایفا می کردند این وضعیت در دوره شاه عباس کبیر به منتهی درجه رسید و خیابان بالا خیابان ( حرم تا دروازه قوچان ) و پایین خیابان ( حرم تا پنج راه ته خیابان ) تعریض گردیدند و به تدریج محلات شهر در پیرامون کانونهای اولیه ( نوغان و سناباد ) ، دروازه های شهر و مسیرهای ارتباطی شکل گرفت . که علاوه بر عوامل مذکور مسایل قومی ، زبانی ، منشاء سکونت اولیه و مذهب در شکل دهی محلات شهر نقش عمده ای را ایفا کردند .
علی رغم برخی اختلافات بین مفسران بر سر تعداد محلات مشهد به طوری که فریزر تا جر انگلیسی در سال ۱۸۲۱ میلادی تعداد محلات شهر مشهد را ۳۲ و صنیع الدوله در مطلع الشمس ۱۳۰۲ تعداد محلات بزرگ را ۹ و کوچک را ۱۰ مورد ذکر می کند . زین العابدین ابن محمد ولی میرزا که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و حکمرانی رکن الدوله به مشهد آمده و سکنه رضوی را سر شماری کرده از ۶ محله یه اسم سراب سرشور ، عیدگاه ، پایین خیابان ، نوغان ، بالا خیابان نام برده است .
محلات بزرگ : خیابان علیا (بالا خیابان) ، خیابان سفلی (پایین خیابان) ، سراب ، چهار باغ ، عیدگاه و نوغان
محلات کوچک : پاچنار ، ارگ ، سرسوق«سرشور» ، سرحوضان ، جدیدها ، سرویها ، تپ المحله . غیرشمارها (سیاهان) ، کشمیریها ، چاه نو

محلات قدیمی مشهد 1

محلات قدیمی مشهد 2

محلات قدیمی مشهد 3

محلات قدیمی مشهد 4

محلات قدیمی مشهد 5

محلات قدیمی مشهد 6

محلات قدیمی مشهد 7

محلات قدیمی مشهد 8

محلات قدیمی مشهد 9

محلات قدیمی مشهد

مشهد قدیم

وجه تسمیه ميدان «آب» و «برق» و «ضد» و ديگر محلات قديمي شهر مشهد

ساختار شهرهای قدیمی متشکل از چند محله برگیرنده کوچه ‏ها و مراکز تجاری متعدد بوده است که به مرور ایام با گسترش شهرها این محلات مضمحل می‏شوند. نفوذ مدرنیسم و گذر از سنت ‏گرایی بسیاری از تغییرات ناخواسته را به بافت قدیمی شهرها تحمیل کرده و ساختاری که نشان از هویت یک شهر بوده است به سرعت تغییر یافته است. از این رو در حال حاضر بسیاری از اماکن، اسامی و اصطلاحات شهری که در برگیرنده هویت شهر بوده‏ اند روبه فراموشی رفته و باید تاریخ جدیدی برای آنها قائل شد. دگرگونی درنحوه ساخت و ساز و حتی دکوراسیون شهری بیننده یا شهروندان را با موضوعی جدید آشنا می‏کند

شهر مشهد از جمله نقاطی است که ساختار شهری آن بر اساس محله بوده است. این محلات برگرد حرم مطهر شکل گرفته بوده‏ اند. وجود مرقد مطهر امام رضا ع موجب شده سبک زندگی و طراحی شهری از اماکن زیارتی الهام گرفته شده باشد، ولی با گسترش شهرنشینی محلات قدیمی دیگر جوابگوی خیل مهاجرین و انبوه مردم نبوده ‏اند و شهرک های جدید در حاشیه شهر تاسیس شدند که هیچ سنخیت فرهنگی – اجتماعی با بافت اصلی شهر نداشتند. به دیگر سخن این شهرک‏ها زمینه ایجاد فرهنگ‏های متفاوت در یک شهر را به وجود آوردند.

حصار مشهد رضوی

اصلی ‌ترین دیوار شهر مشهد که تا یک قرن پیش دوام آورد و سد مقاومت این شهر در برابر هجوم اقوامی چون ازبکان و ترکمانان بود، بارویی است که به فرمان شاه تهماسب یکم صفوی (درگذشته 981ق) بنا شد. این بنا، براساس برخی گزارش‌های تاریخی، حدود 6کیلومتر بود و بیش از 141 بُرج دیده ‌بانی داشت که در آن قلعه ‌بانانی مشغول حراست از حصار و حریم شهر بودند. صدرالمتألهین لاهیجی (نویسنده کتابی درباره تاریخ و جغرافیای شهر مشهد قدیم) در این باره می‌نویسد: «باروی شهر مشهد را گویند اصلاً از بناهای شاه تهماسب بن شاه اسماعیل صفوی است. این حصار طوری بنا شده که از هر برجی، برج دیگر را می‌توانند زد و قلعه شهر که محیط آن تقریباً یک فرسخ می‌شود، صد و چهل و یک برج دارد». این بارو، تا حد زیادی از هجمه‌ های پیاپی ازبکان و خسارات ناشی از این حمله‌های جنون‌آمیز به شهر کاست و سبب برقراری امنیت نسبی مشهد شد. حصار یاد شده تا اوایل دوره پهلوی، کمابیش دوام آورد و در دوران برقراری ‌اش، مرمت‌های متعددی را به خود دید. برخلاف بسیاری از شهرهای شرقی ایران که به دلیل خشکسالی یا ناامنی، حیات و فعالیت پشت حصار و باروهای آن‌ها محدود می‌شد، در مورد مشهد رضوی چنین نبود؛ براساس گزارش‌ های تاریخی و آنچه جهانگردان روایت کرده‌ اند، حیات در دو سوی باروی مشهد جریان داشت و بسیاری از کارگاه ‌های صنعتی، بیرون از محدوده مشهد و نزدیک به مزارع پهناور موقوفه آن فعال بودند. آنچه در تصویر امروز می‌بینید، نمایی است که هانری رنه دالمانی، 125 سال پیش، از بیرون حصار مشهد دید و ثبت کرد؛ جایی پشت دروازه و دیوارهای محله پایین خیابان در مجاورت نهر نادری که برای آبیاری مزارع پایین ‌دست دشت مشهد جریان داشت. این منطقه، جایی بود که در آن، سفالگران به تولید فراورده‌ های سفالی گوناگون مشغول بودند؛ از ساخت ظروف سفالی مانند «تاقار» که در «ماست‌ بندی» و «خمیرگیری» استفاده فراوانی داشت تا ساخت «کَوَل» که از آن برای حفاظت دیواره چاه و قنات استفاده می‌کردند و شاید «تنبوشه»های ظریفی که حکم لوله‌ های آب امروزی را داشت و سبب می‌شد معماران مشهدی بتوانند در بنای اماکن متبرکه یا خانه ‌های شخصی و معابر عمومی، با ساخت یک آب‌ نمای جذاب، دلبری کنند. همه این‌ها، بیرون از شهر و جایی پشت دروازه پایین خیابان تولید می‌شد و هنگامی که در سال 1277ش، دالمانی تصمیم گرفت تصویری از این کارگاه ‌ها تهیه کند، بی‌اختیار دیوار باشکوه مشهد نیز در عکس جای گرفت و برای ما، نسلی که هیچ تصوری از باروی شهر نداریم، یادگاری ارزشمند برجا گذاشت. امروزه از آن باروی باشکوه، رد و نشانی جز چند نام ناشناخته وجود ندارد؛ کوچه‌ هایی که فقط قدیمی‌ها نام اصلی‌شان را به یاد دارند و آن‌ها را با کلماتی مانند «پِی‌بَره» یا «پِی‌بَهره» می‌شناسند، «بَرَه» یا «بَهره» تغییر یافته واژه «بارو» است.

نخستین برج  و باروی مشهد

حدود ۸۰۰ سال از تاریخ ایجاد نخستین برج  و باروی مشهد گذشته است. براساس آنچه در اسناد مکتوب باقی مانده نخستین  بار در قرن ۶ هجری قمری حصار و دیواری دورتادور شهر کشیده و چهار دروازه در چهار طرف این بارو برای رفت وآمد مردم تعبیه شده بود. در طرفین هر کدام از این دروازه‌ها دو برج وجود داشته که  در آن تعدادی نگهبان به صورت شبانه  روزی  برای حفاظت از دروازه‌ ها و کنترل نحوه ورود و خروج افراد حضور داشته اند. البته در حد فاصل هر دو دروازه تعدادی برج نگهبانی هم وجود داشته است که  تعدادی نگهبان دیگر هم در آن‌ها مشغول نگهبانی بوده اند. به  دلیل نحوه نگارش خاص آن زمان مسائل جغرافیایی و نظامی آمار دقیقی از تعداد برج‌های نگهبانی موجود در باروی نخستین شهر مشهد وجود ندارد. نخستین برج  و باروی مشهد در طول تاریخ دچار تغییرات بسیار و به  دلیل نبود حکام لایق در بسیاری نقاط تخریب شده بود تا  اینکه در عهد شاه  طهماسب صفوی بار دیگر در دورتادور مشهد دیواری تعبیه  و در فواصل مختلف آن تعدادی برج نگهبانی هم ایجاد شد تا از این سازه محافظت کامل شود. تنها تغییر عمده برج  و باروی شاه طهماسبی نسبت به خلف قرن ششمی خود ایجاد دروازه پنجم شهر در محدوده پایین خیابان امروزین است که درست در پایان سازه جدید شهری این دوره یعنی خیابان ایجاد شده بود. حصار شهر مشهد که در نزد مردم شهر به «بَحره» مشهور بوده در سال‌های پس از حکومت صفویان تا دوران مشروطه هم برخلاف حملات متعددی که به  این شهر شده از ثبات نسبتا خوبی برخوردار بوده است تا جایی که در تمام این دوران‌ها شهر تنها وقتی برخی مدافعان اقدام به  تخلیه برج‌های اطراف شهر  یا گشودن دروازه‌ها کرده اند، سقوط کرده است. مهم‌ترین دلیل این استقامت خوب نحوه جانمایی برج‌های متعدد شهر بوده است. اسناد موجود بازگو کننده این موضوع مهم است که نه تنها در حد فاصل برج‌های دفاعی شهر مشهد تعداد زیادی روزنه تیر یا همان تیرکش قرار داشته که از شکاف آن‌ها مدافعان شهر مهاجمان را به  تیر می ‌بسته  اند. برج‌های نگهبانی شهر هم از ساختار ویژه ‌ای برخوردار بوده اند. این برج‌ ها به  نحوی ساخته شده بودند که هر کدام از برج‌ ها به  دو برج ساخته شده قبل و بعد از خود احاطه داشته است و نگهبانان حاضر در هر برج می‌توانسته  اند افراد حاضر در دو برج دیگر را تیرباران کنند. بدین گونه اگر برجی به هر دلیل در اختیار نیرو‌های دشمن قرار می‌گرفته مدافعان شهر از طریق دو برج مجاور آن امکان نابود کردن دشمنان را داشته  اند. این حقیقت خاص نظامی، درست همان اصلی است که باعث شده برج و باروی شهر مشهد برخلاف نمونه هایی، چون ارگ بم از یک نظم هندسی خاص تبعیت نکرده و محدوده محصور در آن به عنوان شهر مشهد یک چندصدضلعی غیرمتقارن باشد.

از کوچه «پشت بهره» تا کوچه نهضت

کوچه شهید‌ هاشمی‌ نژاد ۱۰ در طول تاریخ، اسامی رسمی و غیررسمی بسیاری داشته است؛ نخستین نام شناخته ‌شده برای این کوچه عنوان کوچه پشت‌ بهره است. این نام تا زمان ایجاد خیابان فوزیه در نیمه نخست دهه‌۳۰ قرن ۱۴ خورشیدی، معرف این مسیر بوده است. پس از آن، اما دو عنوان فوزیه‌۱۴ و عشرت‌ آباد‌۱۴ هم برای معرفی این مسیر مورد‌استفاده قرار گرفت. خیریه ‌مرتضوی نام بعدی این کوچه بود که از دهه‌۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی، برای معرفی غیررسمی آن استفاده می‌شد. البته به فهرست این نام‌ها باید نام تالار‌فرید را هم اضافه کرد. پس از پیروزی انقلاب ‌اسلامی و تغییر نام خیابان عشرت ‌آباد به شهید‌هاشمی‌نژاد هم نام رسمی این کوچه به شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۴ تغییر یافت ولی در سال‌های اخیر و بر اثر اجرای طرح بزرگ نوسازی میدان شهدا، تعدادی از کوچه ‌های ابتدای این خیابان حذف شدند و کوچه شهیدهاشمی‌نژاد‌۱۴ به عدد ۱۰ تغییر‌شماره داد؛ همچنین در میانه دهه‌۷۰‌خورشیدی نام شهید‌علیرضا‌نوروزی هم بر تابلو ورودی این کوچه ثبت شد. عنوان‌های خواجه ‌ربیع ۱۳، آیت‌ الله عبادی‌۱۳، کوچه دبستان بهار، شهید کاشانی‌۳۸ و شهید‌مهدی مؤمنیان از دیگر نام‌های رسمی و غیر‌رسمی این کوچه هستند. بر اساس گفته  قدیمی هایی، چون علی ظریفیان، معلم کهنه کار، جغرافیای شهر با تخریب تکه کوچک دیوار کاهگلی موجود در محدوده خیابان کاشانی حد فاصل دو چهارراه عشرت آباد و زرینه کنونی یعنی جایی در مقابل هنرستان جلیل نصیرزاده این روز‌ها در سال ۱۳۴۸ آخرین بقایای دیوار دور شهر مشهد هم نابود شد. به روایت قدیمی‌های شهر برخی از این برج‌های نگهبانی در محدوده شمالی شهر و حدفاصل راه آهن و دروازه پایین خیابان به عنوان یک سازه مسکونی موقت در بین فضا‌های کشاورزی تا سال‌های منتهی به  انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال‌های نخست پس از انقلاب و با تبدیل شدن این باغ‌ ها و زمین‌های کشاورزی به  زمین مسکونی تخریب شد و جای آن را خانه ‌های امروزین گرفت.

شهر و ۳۷ برج دیده ‌بانی آن

مشهد از همان ابتدای شکل گرفتنش در هزار و ۲۰۰ سال قبل، هویتی زیارتی داشت و مقصد زائرانی بود که از همه جای دنیا به پابوس حضرت رضا ع می‌آمدند. شیخ صدوق در «عیون اخبارالرضا (ع)» روایت‌ هایی از زائران مصری و حتی افرادی از اندلس نقل می‌کند که به مشهد آمدند، زیارت کردند و برخی، ماندند برای خدمت. بنابراین، وقتی از مشهد ۱۵۰ سال قبل حرف می‌زنیم، زائران و مسافران، بخش دایمی و همیشگی آن را تشکیل می‌دهند و اصلاً، هویت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شهر، حول همین مقوله دور می‌زند. مشهد ۱۵۰ سال قبل، هفت دروازه داشت که غیر از یکی، بقیه باز بودند و می‌شد از طریق آن‌ها وارد شهر شد؛ دروازه‌ های «بالاخیابان»، «پایین‌خیابان»، «عیدگاه»، «ارگ،» «نوغان»، «سراب» و «میرعلی آمو». دروازه میرعلی آمو را بسته بودند؛ چون مشهدی‌ها اعتقاد داشتند اگر باز شود، بلایی بزرگ بر شهر نازل خواهد شد؛ حق هم داشتند، آخر در دوره صفوی هر وقت ازبک‌ها هوس غارتگری به سرشان می‌زد، از سمت همین دروازه به شهر هجوم می‌آوردند! مشهد ۱۵۰ سال قبل، یعنی دوره ‌ای که ناصرالدین ‌شاه سلطنت می‌کرد، بارویی به طول بیش از هفت کیلومتر داشت و طبق گزارش برخی جهانگردان خارجی، به جز برج‌های دو طرف دروازه ‌ها، ۳۷ برج دیده‌ بانی روی باروی شهر ساخته‌ بودند؛ یعنی تقریباً هر ۱۸۰ متر، یک برج دیده ‌بانی. دیوار شهر، یادآور خاطرات دوره شاه تهماسب یکم صفوی (درگذشته ۹۵۵ خورشیدی) بود. دروازه‌ ها را از چوب ساخته ‌بودند و آن طور که هانری دالمانی، جهانگرد فرانسوی، می‌نویسد، باروی شهر نیز، با کاهگل پوشانده شده ‌بود و نمای خانه‌های شهر هم، اعم از کوچک و بزرگ، تفاوتی با نمای بارو‌ها نداشت. بنابراین، در مشهد ۱۵۰ سال قبل، شما با شهری مواجه می‌شدید که رنگ آن از تناسب و هارمونی بسیار جذابی برخوردار و البته بسیار چشم ‌نواز بود.

بالاخیابان و پایین ‌خیابان : ۱۵۰ سال قبل، بستگی داشت که بخواهید از کدام طرف شهر وارد آن شوید. معمولاً مسافران از دو دروازه بالاخیابان و پایین ‌خیابان که در دو سوی خیابان مشهد، به طول بیش از دو کیلومتر قرار داشت، وارد شهر می‌شدند. تراکم جمعیت شهر، طبق گزارش زین‌العابدین‌ میرزای قاجار در کتاب «نفوس ارض اقدس»، در محله پایین‌ خیابان بیشتر بود؛ پس اگر شما در سفرتان، برای ورود به مشهد، از دروازه این بخش عبور می‌کردید، با غلغله جمعیت، کوچه ‌های تو در تو و دست‌ فروش‌های متعددی روبه ‌رو می‌شدید که در کنار کاروانسرا‌ها و تیمچه‌ های پایین‌ خیابان، دربه ‌در به دنبال مشتری می‌گشتند. دروازه پایین‌خیابان، ورودی شرقی شهر مشهد بود. اما اگر می‌خواستید از ورودی غربی وارد شهر شوید، منظره ‌ای که می‌دیدید، کاملاً فرق می‌کرد. دروازه بالاخیابان، در کنار باغ‌های بزرگ شهری قرار داشت و نمایی که مسافر می‌دید، به ویژه در بهار و تابستان، نمایی سبزرنگ و جذاب بود. در کنار نهر نادری که از وسط خیابان مشهد می‌گذشت و آب چشمه گیلاس و چند قنات مهم را به سوی حرم رضوی می‌برد، تعدادی آسیاب آبی وجود داشت که به آن‌ها در ادبیات قدیمی «طاحونه» می‌گفتند. علاوه بر این‌ها، در آن منطقه، می‌شد ده‌ ها یخچال سنتی را دید که یخ مورد نیاز شهر در تابستان، به وسیله آن‌ها تأمین می‌شد. آب نهر نادری، در مسیر بالاخیابان، بسیار تمیزتر بود؛ چون قرار بود آب نهر از حرم رضوی بگذرد، زائران و مجاوران، به احترام آن مکان مقدس، از آلوده کردن آب، خودداری می‌کردند؛ این وضعیت، در پایین ‌خیابان و بعد از عبور آب از صحن عتیق حرم رضوی، دیگر وجود نداشت و استفاده از آب نهر نادری، به هر شکلی مجاز می‌شد!

حرم و جذابیت‌های ۱۵۰ سال قبل آن : اما برگردیم به مهم ‌ترین بنای شهر مشهدِ ۱۵۰ سال قبل که در دوره ما و البته در دوره فرزندان و نوادگان ما، همچنان مهم‌ ترین بنای شهر و بلکه دلیل شکل گرفتن مشهد است؛ یعنی حرم مطهر امام رضا (ع). خیابان مشهد، از دو سو، به حرم رضوی می‌رسید و این مکان مقدس، توسط محلات شش‌ گانه مشهد، یعنی نوغان، «بالاخیابان»، «سراب»، «سرشور»، «عیدگاه» و «پایین‌خیابان» احاطه می‌شد. هر کدام از این محلات، از نعمت مجاورت حرم رضوی برخوردار بود. ۱۵۰ سال قبل، هر کدام از محلات مشهد، برای خودش قبرستان مجزا داشت، اما مهم ‌ترین قبرستان شهر، یعنی قبرستان «قتلگاه» در شمال حرم رضوی، جنبه عمومی به خود گرفته ‌بود و حتی مردم دیگر مناطق ایران و کشور‌های همجوار نیز، اموات خود را برای دفن به آن‌جا منتقل می‌کردند. قتلگاهِ ۱۵۰ سال قبل که نام خود را از واقعه سال ۵۱۲ ق و حمله مردم تابران به مشهد گرفته ‌بود، وسعت بسیار داشت و شاید هزاران قبر را در بر می‌گرفت. در داخل حرم رضوی ۱۵۰ سال قبل، افزون بر صحن عتیق که یادگار امیرعلیشیر نوایی درگذشته ۸۷۹ خورشیدی و دوران حکومت سلطان‌حسین بایقرای تیموری بود و در دوره شاه‌عباس یکم صفوی درگذشته ۱۰۰۷ خورشیدی به چهار برابر اندازه اولیه گسترش یافت، صحن نو هم، در دوره فتحعلی‌شاه قاجار (درگذشته ۱۲۱۳ خورشیدی) بر زمینی موسوم به باغ ایلخانی پا گرفت و در دوره ناصرالدین‌شاه، یعنی همین عهدی که داریم درباره‌اش صحبت می‌کنیم، کار‌های مربوط به معرق ‌کاری و طلاکاری ایوان آن، رو به پایان بود. ایوان طلای این صحن، بعد‌ها به «ایوان ناصری» معروف شد. در همین دوره، کتیبه ‌های بسیار زیبای این صحن، توسط محمدحسین شهیدی مشهدی به رشته تحریر درآمد و در زمره آثار هنری نفیس و ارزنده جهان اسلام قرار گرفت. آثاری که همچنان بر اطراف ایوان‌های صحن نو، خودنمایی می‌کند.

حکایت بازارهای مشهد : بازار‌های مشهدِ ۱۵۰ سال قبل، مانند امروز، خیلی شلوغ بود. به غیر از کاروانسرا‌های پایین ‌خیابان و چند کاروانسرای بیرون شهر که محل اتراق کاروان‌های مسافرتی و تجاری محسوب می‌شد، اصلی ‌ترین بازار مشهد، در امتداد محله سرشور، از جنوب شهر، تا ضلع غربی حرم رضوی قرار داشت. این بازار، بعد از طی کردن محله سرشور و رسیدن به نزدیکی حرم، به میدان «سرسنگ» و محدوده حمام «مهدیقلی‌بیگ» می‌رسید و از آن‌جا، تا ضلع غربی صحن عتیق امتداد داشت و بعد از صحن نیز، تا ابتدای قبرستان قتلگاه، ادامه پیدا می‌کرد. این بازار، شامل تیمچه‌ های مختلفی بود که اصناف گوناگون، مانند کفش دوزها، زرگرها، سنگ تراش‌ها، پوستین ‌دوز‌ها و ... در آن مستقر بودند و صدالبته، در فصل ‌های زیارتی، جای سوزن ‌انداختن نبود. ناصرالدین ‌شاه در سفر سال ۱۲۶۲ خورشیدی به مشهد، در این بازار به تفرج پرداخت و دستور‌هایی برای زیبا سازی آن صادر کرد. با این حال، آتش‌سوزی دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، آثار آن زیبایی زایدالوصف را از میان برد و امروزه، تنها آب ‌انبار «حوض چهل پایه» در بازار فرش مشهد، خبر از روز‌های پررونق این بازار باشکوه می‌دهد.

اولین بارو و دروازه های قدیم مشهد

شهر مشهد در ابتدای دهه 1300 ش دارای برج و بارو و دروازه بود. که برای ورود و خروج مردم و بارو بنه و دواب بارکش و اسب و استر و گاری یا کالسگه آنان در دروازه شهر عوارض می‌گرفتند.... اولین بارو و دروازه ‌های قدیم مشهد شهر مشهد در ابتدای دهه 1300 ش دارای برج و بارو و دروازه بود. که برای ورود و خروج مردم و بارو بنه و دواب بارکش و اسب و استر و گاری یا کالسگه آنان در دروازه شهر عوارض می‌گرفتند.دروازه‌های مشهد عبارت بودند از دروازه نوغان در انتهای راسته نوغان نزدیک به باغات دریادل دروازه بالا خیابان در حدود کوچه سرآسیاب نزدیک به دروازه قوچان ، دروازه سراب در خیابان سعدی ،‌دروازه ارک بین فلکه ده دی و بیمارستان سینا ، دروازه عیدگاه در اواسط کوچه عیدگاه و دروازه پایین خیابان نزدیک به پنج راه و دروازه میرعلی در انتهای کوچه گنبدخشتی در محل کوچه جوادیه محدوده شهری نیز در همین مسیر قرار داشت ولی بافت مسکونی و جمعیتی شهر بسیار کوچک‌تر از این بود زیرا کمی مانده به باروی شهر کاروانسراها باغات میوه و مزارع تربار شهر بود و مشهد غیر از بالاخیابان و پایین خیابان هیچ خیابان دیگری نداشت .

بنای دیوار مشهد خراسان به دست امیر علی کاکویه

در سال 505 هجری قمری، امیر علی کاکویه اقدام به بنای دیوار شهر مشهد در خراسان کرد. این رویداد تاریخی که در دوران حکومت او رخ داد، نقش مهمی در تحکیم و امنیت این شهر ایفا کرد. مشهد که به عنوان یکی از مهم ‌ترین شهرهای خراسان شناخته می‌شد، با این اقدام به مکانی امن‌ تر و مستحکم‌ تر تبدیل شد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) خراسان در آن دوران به دلیل موقعیت جغرافیایی و اهمیت مذهبی، همواره مورد توجه حکومت‌های مختلف بود. مشهد به عنوان مرکز زیارتی شیعیان و محل دفن امام رضا، از جایگاه ویژه ‌ای برخوردار بود. امیر علی کاکویه که از حاکمان محلی خراسان بود، با درک این اهمیت، اقدام به ساخت دیوار شهر کرد تا از آن در برابر حملات احتمالی محافظت کند. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) . ساخت دیوار مشهد به مباشرت امیر علی کاکویه انجام شد. این دیوار نه تنها به عنوان یک سازه دفاعی، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و اقتدار او نیز شناخته می‌شد. با تکمیل این پروژه، شهر مشهد به یکی از مستحکم ‌ترین شهرهای منطقه تبدیل شد و امنیت ساکنان آن تا حد زیادی افزایش یافت. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) . بنای دیوار مشهد نه تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به عنوان یکی از اقدامات مهم امیر علی کاکویه در تاریخ خراسان ثبت شد. این دیوار به عنوان بخشی از میراث تاریخی مشهد، تا سال‌ها پس از آن نیز مورد استفاده قرار گرفت و نقش مهمی در حفظ و نگهداری شهر ایفا کرد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) بنای دیوار مشهد به دست امیر علی کاکویه در سال 505 هجری قمری، یکی از رویدادهای مهم تاریخی در خراسان بود. این اقدام نه تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و اقتدار او نیز شناخته شد. این دیوار به عنوان بخشی از میراث تاریخی مشهد، تا سال‌ها پس از آن نیز مورد استفاده قرار گرفت و نقش مهمی در حفظ و نگهداری شهر ایفا کرد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97)

ساخت دیوار دفاعی مشهد توسط عضدالدین فرامرز بن علی در سال ۵۱۵ قمری

در سال ۵۱۵ هجری قمری، عضدالدین فرامرز بن علی، حاکم وقت مشهد، دستور ساخت دیواری مستحکم و دفاعی را در اطراف شهر مشهد صادر کرد. این اقدام با هدف محافظت از شهر و ساکنان آن در برابر تهدیدات خارجی و حملات احتمالی انجام شد. مشهد در آن دوران به ‌عنوان یکی از شهرهای مهم مذهبی و سیاسی ایران شناخته می‌شد و وجود چنین دیواری امنیت شهر را افزایش می‌داد. این دیوار نه ‌تنها به‌عنوان یک سازه دفاعی، بلکه به‌عنوان نمادی از قدرت و اقتدار حاکمیت عضدالدین فرامرز نیز محسوب می‌شد. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523) . دیوار ساخته‌ شده توسط عضدالدین فرامرز بن علی از استحکام بالایی برخوردار بود و به‌گونه‌ای طراحی شده بود که بتواند در برابر حملات دشمنان مقاومت کند. این دیوار به‌عنوان یک مانع دفاعی، شهر را از هرگونه تهاجم احتمالی محافظت می‌کرد. ساخت چنین دیواری در آن زمان نشان‌ دهنده توجه حاکمان به امنیت شهروندان و اهمیت استراتژیک مشهد بود. این اقدام همچنین باعث افزایش اعتماد مردم به حاکمیت و تقویت جایگاه سیاسی عضدالدین فرامرز شد. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523) . ساخت دیوار دفاعی مشهد نه ‌تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی آن نیز کمک کرد. با وجود این دیوار، تجار و بازرگانان با اطمینان بیشتری به فعالیت‌های اقتصادی خود ادامه دادند و این امر باعث رونق تجارت در منطقه شد. علاوه بر این، مشهد به‌عنوان یک شهر مذهبی، با وجود این دیوار، به مکانی امن‌تر برای زائران تبدیل شد و این موضوع بر اهمیت مذهبی و فرهنگی شهر افزود. این اقدام عضدالدین فرامرز بن علی به‌ عنوان یکی از اقدامات مهم در تاریخ مشهد ثبت شده است. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523)

مروری بر تاریخچه «بالاخیابان» و «پایین‌ خیابان» که نخستین خیابان مشهد است

نخستین خیابان مشهد

محلات قدیم مشهد با بوی ادویه ‌های زیر بازارچه، هرم آفتاب پهن ‌شده روی صدای «حی‌علی‌صلاه» ظهر، اشک حلقه‌ زده در تماشای حرم و لخ‌لخ دمپایی زائرانی که راه سمت خانه دوست پیش گرفته‌ اند، محلات قدیم مشهد با سایه ‌سار درخت‌های توتش که هر خُلق گرفته ‌ای را شیرین و عطرِ سرخی پیچ انار‌های لم‌ داده روی لبه دیوارهایش، دِماغ جان را تازه می‌‎کند، محلات قدیم مشهد با خانه ‌ها، مغازه‌ ها، مردها، زن‌ها و بچه ‌هایش همه و همه حلقه نگین انگشتری حضرت رضا (ع) هستند، زیرا به یمن حضور او، مشهد شهر قلب‌های مسلمان شده است. حالا این را که مشهد با کوچه ‌های خاکی و خانه‌ های کاهگلی ‌اش، کی رنگ‌وروی شهر به خود گرفته است، باید در تاریخ نخستین خیابان‌کشیِ آن جست ‌وجو کرد. طبق منابع تاریخی، طول عمر این خیابان به عهد شاه ‌عباس صفوی می‌رسد. درواقع یکی از اقدامات عمرانی صفویان در دوران زمامداری‌شان، خیابان‌کشی در مشهد بوده است که بعد‌ها آن خیابان به دو قسمت «پایین‌خیابان» و «بالاخیابان» معروف می‌شود. جالب است بدانید که تا زمان شاه‌ عباس اول صفوی در همه ایران، تنها دو خیابان ساخته شده بود که یکی در هرات و دیگری در قزوین قرار داشت. خیابان «هرات» که دست ‌کم از هزار سال پیش از آن به نام «دشت خدایان» معروف بود، در زمان تیموریان تبدیل به محله خیابان شد و پس از آن هم شاه ‌تهماسب صفوی در قزوین خیابانی احداث کرد، اما هم‌زمان با انتقال مرکز حکومت صفویه از قزوین به اصفهان و احداث میدان چهارباغ در آن شهر توسط شاه ‌عباس، وی سومین خیابان ایران را هم به طول تقریبی سه کیلومتر از شمال‌غرب مشهد به جنوب‌ شرق آن احداث می‌کند. بعد‌ها و در سده یازدهم هجری قسمت علیای این خیابان که حدود دو کیلومتر طول دارد و در شمال‌غرب واقع است، به «بالاخیابان» و قسمت سفلای آن که در جنوب ‌شرق قرار دارد، به «پایین ‌خیابان» مشهور می‌شود. درواقع این خیابان سراسری، شهر را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت و همچنین بخش جنوبی یا رو به حضرت تقسیم می‌کرد که بخش نخست (پایین‌ خیابان) شامل محلات قبر میر، نوغان، قتلگاه و تپل‌ محله می‌شد و قسمت دوم (بالاخیابان) محلات باغ‌ عنبر، سراب، چهارباغ، سرشور، عیدگاه و جدید‌ها را دربر می‌گرفت. خلاصه ‌اش اینکه آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان‌کشی‌های جدید، بر محور و امتداد همین خیابان بوده است.

بافت جغرافیایی محله پایین ‌خیابان

طول این محله حدود یک کیلومتر است که از حرم مطهر تا دروازه پایین ‌خیابان امتداد دارد. در گذشته محله پایین ‌خیابان که دارای بیشترین واحد مسکونی و کمترین تعداد باغ بوده، فقیرترین محله شهر محسوب می‌شده است. قرار داشتن این محله در قسمت شرق و پایین ‌دست شهر، سبب می‌شده است که آب خیابان و آب‌های فصلی و فاضلاب شهر در نهایت کثیفی به این محله برسد. علاوه‌بر این قرار داشتن پایین ‌خیابان در حد فاصل محله سوداگر و جهودنشین عیدگاه و محله قدیمی و روستایی‌ طبع نوغان و همچنین واقع بودن این محله بر سرِ شاهراه‌ های تجاری و سیاسی و نظامی سرخس و مرو و هرات (محل حملات ترکمان‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها) این محله را تبدیل به محله‌ ای پرمخاطره و آسیب ‌پذیر کرده بود.

مشاغل مردم محله پایین‌ خیابان

بر طبق آنچه شاهزاده زین ‌العابدین ‌میرزای قاجار در کتاب نفوس ارض‌ اقدس نوشته، جمعیت عموم محله پایین‌ خیابان را پیشه‌ وران خرده‌ پا و صاحبان مشاغل فقیرانه تشکیل می‌داده است. در آماری که او گرفته است، اعیان و دولتمردان کمتر در این محله سکونت داشته ‌اند و شغل مردم این محله نیز باجگیر، بقال، حمال، خرکار، خرده ‌فروش، درویش، دستفروش، دلال، زارع، ساربان، سبزی‌ کار، سقا، شالباف، علاف، قصاب، کاه ‌فروش، کهنه ‌دوز، کلاه ‌دوز، مقنی، نعل ‌بند، هیمه ‌کش و کارکنان و نوکران دولت و آستان قدس، ثبت شده است.

بافت جمعیتی محله پایین‌خیابان

محله کوچک غیرشمار‌ها یا (غریب ‌زاده‌ها) در همین محله و محله نوغان (ظاهرا در کوچه سیاه ‌آب یا سیاوون) واقع بوده است. درنتیجه ۲۳ خانوار از ۳۵ خانوار غریب ‌زاده شهر در پایین‌ خیابان می ‌زیسته‌ اند که بیشترشان خراط و مطرب بوده‌ اند. همچنین وجود اراضی وسیع و حاصل خیز و موقوفه آب خیابان مشهد (متعلق به آستان قدس) در بیرون دروازه پایین ‌خیابان، سبب شده بود که تعداد زارعان این محله نیز درخورتوجه باشد و داروغه مزارع آستان قدس به‌ همراه یک داروغه دیگر در همین محله ساکن شوند. بیشترین کارخانه ‌های شعربافی و کاروان‌سرا‌ها و تیمچه ‌های شهر نیز در این محله قرار داشته است. طبق نخستین سرشماری مشهد در سال ۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۱۲۵۷خانوار ذکر شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال، ۲ مدرسه، ۱۴مسجد، ۱۴تکیه، ۵کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۵حمام، ۱۰ آب‌انبار، ۱۲کارخانه و ۲۱باغ بوده است.

بافت جمعیتی محله پایین‌ خیابان

بالاخیابان با اینکه ظاهرا بیشترین وسعت را درمیان محلات شهر داشته و در بلند آب و بالادست هم واقع بوده، تعداد منازل و جمعیت اهالی آن کمتر از دیگر محلات بوده است؛ چراکه آب خیابان و بیشترین قنات‌ های مشهد از این محله وارد شهر می‌شده که باغ ‌ها و باغچه‌ های اعیان ‌نشین‌ها را آبیاری می‌کرده است. باغ‌های هشت ‌آباد، عنبر، سنگی، منبع و باغ‌ های سرده، سعد آباد و نکاح که در بالاخیابان یا در جوار آن قرار داشته ‌اند، برای مردم مشهد آشنا هستند. این بافت اعیان ‌نشین سبب شده است در کتاب نفوس ارض‌اقدس، نام نقیب ‌سادات رضوی، داروغه آب خیابان، شیخ ‌الرئیس (رئیس دارالشفای آستان قدس) و تعداد دیگری از صاحب‌ منصبان بلندپایه در فهرست ساکنان آن دیده شود. طبق سرشماری صورت‌ گرفته در سال۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۲۴۷۲خانوار برآورد شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال به این شرح است: ۲ مدرسه، ۳۸مسجد، ۱۲تکیه، ۱۷کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۰حمام، ۱۵آب‌انبار، ۵۹کارخانه و ۳۷باغ.

مزار پیر پالان ‌دوز

این مقبره متعلق به محمدعارف عباسی، از عرفای بزرگ قرن دهم هجری و قطب سلسله ذهبیه است. بنای این مزار، چهارضلعی است و دارای گنبدی پیازی‌شکل و یک ایوان آجری زیباست. در داخل بقعه بر سقف‌ها بقایای نقاشی‌هایی از دوران صفویه وجود دارد. همچنین بنا با کاشی‌های ساده فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است و تاریخ ساخت آن به سال۹۸۵ (ه. ق) پهلو می‌زند.

مدرسه عباسقلی‌خان

مدرسه عباسقلی‌خان یکی از مدارس بزرگ مشهد است که در زمان زمامداری صفویان ساخته شده است. بانی اصلی این بنا فردی به نام عباسقلی‌خان شاملو بوده که حاکم هرات بوده است. بر روی کتیبه ‌ای که در سردر مدرسه وجود دارد، نام عباسقلی‌خان ذکر شده است و تاریخ ساخت بنا را نیز سال ۱۰۷۷ هجری ‌قمری ذکر کرده ‌اند. این مدرسه، یکی از شاهکار‌های معماری در ایران محسوب می‌شود.

مصلای پایین‌خیابان

این بنا در گذشته در بیرون از حصار شهر واقع بود و نظر کاروانیان را به سوی خود جلب می‌کرد. مصلای پایین‌ خیابان در سال ۱۰۸۷ قمری، اوایل عهد صفوی مقارن با زمامداری شاه‌ سلیمان صفوی، به سعی و اهتمام حاج‌ملک و معماری حاجی‌شجاعه، بنای اصفهانی، به امر نواب عالی ‌مقام (ابوصالح)، از نقبای سادات رضوی مشهد (بانی مدرسه نواب) بنیان شده و در تاریخ ۱۵دی۱۳۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۱۴۱ به ثبت رسیده است.

شکل‌گیری محلات اطراف نخستین خیابان

به ‌مرور هسته‌ های جمعیتی در اطراف این خیابان‌ها سکنا می‌گزینند و محلات را تشکیل می‌دهند؛ درواقع در مراحل اولیه شکل‌ گیری شهر، به ‌تدریج مسیر سه کانون اصلی سناباد، نوغان و مجموعه حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل می‌شوند؛ به‌ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه‌ بر راه زیارتی، کانال آبیاری اراضی اطراف نیز بوده است. هم ‌زمان با رشد تدریجی شهر، مسیر راه ‌های کاروانی منتهی به حرم به‌ ویژه مسیر دروازه ‌قوچان در شمال ‌غرب و پایین‌ خیابان در شرق نیز اشغال می‌شو‌د و محلاتی ازقبیل سراب، چهارباغ و... به وجود می ‌آیند. درنتیجه ظرفیت کانون‌های نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی، کاهش می‌یابد و رشد فیزیکی شهر تحت‌ تاثیر کانون مذهبی و راه ‌های کاروان‌رو قرار می‌گیرد و این محور‌های ارتباطی هم‌زمان نقش‌های اقتصادی را نیز ایفا می‌کنند.

وجه ‌تسمیه بالاخیابان و پایین‌خیابان

محله پایین ‌خیابان که شامل دو حاشیه بخش سفلای خیابان مشهد است، میان محلات عیدگاه و نوغان قرار دارد، لذا عمر و قدمت آن کمتر از محله عیدگاه نیست، اما تا پیش از احداث خیابان توسط شاه ‌عباس صفوی، محله مزبور قطعا به این نام خوانده‌ نمی‌شده است.
طبق منابع تاریخی، شاه‌ عباس در آغاز و پایان این خیابان دو دروازه جدید به نام‌های «بالاخیابان» و «پایین ‌خیابان» نیز احداث می‌کند و پس از آن بوده است که حدود دروازه پایین تا حرم به «پایین‌ خیابان» و از دروازه بالا تا حرم به «بالاخیابان» معروف می‌شود.

بافت جغرافیایی محله بالاخیابان

محله بالاخیابان که شامل دو حاشیه قسمت علیای خیابان مشهد بوده، در شمال‌غرب شهر و میان دو محله قدیمی سراب و نوغان قرار داشته است. درنتیجه قدمت آن به صدهاسال پیش می‌رسد، اما مانند محله پایین ‌خیابان از آغاز سده ۱۱ هجری به این نام خوانده شده است. طول این محله یا قسمت علیای این خیابان، تقریبا دو کیلومتر بوده و از دروازه بالاخیابان (دروازه‌ قوچان سابق و میدان توحید فعلی) تا حرم مطهر امتداد داشته است. این محله گرچه از وسعت زیادی برخوردار بوده، چون آب شهر در این بخش قرار داشته، بیشتر مساحت آن را باغ‌ ها و باغچه‌ ها دربر می‌ گرفته است. وجود این باغ‌ ها سبب شده بود فضای مسکونی و درنتیجه جمعیت این محله، کم باشد.

مشاغل مردم محله بالاخیابان

ازآنجاکه روستا‌های فراوانی حدفاصل دروازه بالاخیابان تا چناران واقع بوده ‌اند، بیشترین آذوقه، علف، هیزم، هیمه، سبزی و میوه شهر از طریق دروازه بالاخیابان وارد شهر می‌شده است و در بافت مشاغل مردم این محله، می‌توان علاوه‌ بر طبقه مرفهان و صاحب ‌منصبان، مشاغلی، چون گاودار، مقنی، هیزم‌ شکن، علف‌ کش، عمله، باغدار، باغبان، باغ‌تره ‌کار، چوپان، دشتبان، زارع، زغال ‌فروش، میراب، سبزی‌کار و سالار را هم دید. طبق منابع تاریخی، کاروان‌سرا‌ها و کارخانه ‌های شعربافی این محله، کم و باغ ‌ها و آب ‌انبار‌های آن زیاد بوده است. در قرن حاضر نیز بیشتر علافی‌ها، تره ‌بارفروشی‌ها و میادین بار شهر مشهد در این محله و در جوار آن بوده‌است.

باغ و نهر نادری

باغ نادری نیاز به معرفی ندارد اما، معروف ‌ترین نهر مشهد که هنوز هم خنکای خیالش، خاطر موسپیدکرده ‌های شهر را‌تر می‌کند، نهر نادری بوده که از این خیابان می‌گذشته است. این نهر از کوچه «باغ‌ عنبر» به سمت غرب، در امتداد بالاخیابان تا دروازه ‌قوچان فعلی، عبور می‌کرد و در اطراف آن کاروان‌سرا‌های بزرگ، محل نگهداری دواب اسب و شتر، کارگاه‌های دباغی و صباغی (آشگری و رنگرزی)، انبار‌های غله و بوجاری قرار داشت. طبق اسناد تاریخی، با روی کار آمدن صفویه، به ‌دلیل توجه آنان به شهر مشهد، افزایش جمعیت این شهر و تشدید بحرانِ کمی آب، به دستور شاه ‌عباس کار انتقال آب از چشمه ‌گیلاس به مشهد که با کار علی‌شیر آغاز شده بود، تکمیل شد. وی پس از خرید آب از صاحبان اصلی، آن را در ۱۰۲۳ هجری‌ قمری وقف آستان قدس رضوی کرد. او خیابان مشهد (بالا و پایین‌ خیابان) را از شرق به غرب احداث کرد. بعد از آن هم نهری با نام «نهر شاهی» در آن جاری ساخت و دستور داد در دو طرف جوی، درخت ‌کاری کنند. طبق وقف‌نامه، تمامی آب چشمه‌گیلاس باید به صحن آستانه متبرکه آورده شود تا عامه مسلمین از آن بهره برند. دیگر آنکه احدی حق احداث نهر جدید چه در بالا و چه در پایین آستانه را ندارد که آب را به زراعت، باغات، خانه‌ها، برکه‌ ها و حمام‌ های خود ببرد و فقط مردم اجازه دارند به قدر احتیاج از این آب استفاده کنند. حتی اجازه داده نشده است املاک آستانه که در مسیر این نهر قرار دارند، از این آب استفاده کنند. در این وقف‌نامه تأکید شده است: «پس از آنکه آب از شهر خارج شد، صرف زراعت املاک آستانه و آشپزخانه حضرت بشود.»، لذا چنین شد که نهر شاهی با گذشتن از میان خیابان به حرم می‌رسید. این نهر در دوره نادرشاه تغییراتی کرد، اما بعد‌ها با افزایش جمعیت شهر، به محل شست‌وشوی ظروف و رخت‌های چرک، تبدیل و آب آن رفته ‌رفته کثیف شد، تاآنجاکه محل انواع امراض و بیماری‌های پوستی گردید؛ به همین سبب از سال ۱۳۰۰ که موضوع پوشاندن نهر مطرح شد، اتفاقی نیفتاد تا اینکه در سال ۱۳۴۴ شمسی مرحوم شهرستانی، شهردار وقت مشهد، با موافقت تیمسار سپهبد، نادر باتمان‌قلیچ، نایب ‌التولیه آستان قدس رضوی که استاندار خراسان هم بود، تمام درخت‌های کهن چنار و... را که از زمان صفویه تا آن زمان در طول چهار کیلومتر خیابان علیا و سفلی بود، قطع کردند و روی نهر را با بتون ‌آرمه پوشاندند. این‌گونه شد که این نهر از نظر‌ها محو شد تا این روز‌ها محل انتقال آب‌های خاکستری و سطحی مشهد باشد.

مسجد کرامت

یکی از مساجد قدیمی و معروف شهر مشهد است که در چهارراه شهدا (چهارراه نادری) واقع شده‌است. این مسجد بزرگ از گذشته به‌دلیل قرابت با حرم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع)، محل رفت‌وآمد جمع کثیری از زوار بوده است. مسجد کرامت در دوران انقلاب، مرکز و ستاد عملیاتی راهپیمایی‌ها بود. در واقعه ۱۰دی۱۳۵۷ نیرو‌های نظامی شاه به مسجد و مردم اطراف حمله کردند که این واقعه به کشته و زخمی شدن عده ‌ای از معترضان انجامید.

کوچه «شهید شوشتری‌ ۴» در محله نوغان مشهد | کوچه «خاور خانم» که خانه ‌اش را وقف مسجد کرد

https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/9/19/2971450_580.jpg

کوچه «شهید شوشتری‌۴» یا کوچه «حاج خاور» در طول عمر بیش از ۱۵۰‌ساله خود با اسامی مختلفی شناخته شده است. نخستین نام ثبت‌شده در نقشه‌های شهری برای این مسیر، کوچه «نجارها» ست که نشان می‌دهد این کوچه در گذشته میزبان این شغل و محل گردآمدن هنرمندان این صنف بوده است. این مسیر در نقشه دو دهه ۲۰‌و‌۳۰ مشهد به این نام شناسایی شده است؛ البته پیش از این نام ‌گذاری در اسناد موجود، از این مسیر به‌عنوان کوچه منتهی به میدان کهنه نوغان از دروازه دولاب نام برده شده است. با گذشت زمان و الزام خروج واحد‌های نجاری از این محدوده از سوی شهرداری وقت و تبدیل اغلب فضا‌های تجاری کوچه به مسکونی، دیگر نام نجار‌ها سنخیت خود با این مسیر از دست داد و به‌ همین ‌دلیل در جریان نام‌گذاری عمومی مسیر‌های مختلف شهری توسط شهرداری در سال‌های نیمه دوم دهه‌۴۰ خورشیدی نام مسرور برای این کوچه در نظر گرفته شد. در اسناد موجود هیچ‌ دلیلی برای این انتخاب ذکر نشده است و مشخص نیست این نام به ‌واسطه حضور فردی با این عنوان خانوادگی برای این مسیر انتخاب شده یا دلیل دیگری داشته است. این نام ‌گذاری حکومتی بوده و تنها در اسناد رسمی و تابلوی ورودی کوچه (از سمت کوچه «راد») معنا و جایگاه داشته است؛ زیرا که اغلب مردم این کوچه را به‌ نام مسجد قدیمی موجود در آن، کوچه مسجد حاج‌خاور و به ‌صورت خلاصه کوچه «حاج خاور» می‌نامیده ‌اند. نام مردمی «حاج خاور» و نام رسمی «مسرور» تا سال‌های نخست پس از انقلاب‌ اسلامی هم در معرفی این کوچه کاربرد داشته است؛ اما در این زمان نام رسمی کوچه به گواه نقشه‌ های موجود از آن دوران، باردیگر به «نجارها» تغییر پیدا می‌کند. این تغییر نام زمان زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و چندی بعد نام عباس شاهی بر تابلو‌های آن می‌درخشد؛ یکی از جوانان این کوچه که در دوران دفاع‌ مقدس جان بر سر دفاع از وطن می‌گذارد و نامش پسوند شهید می‌گیرد. البته این نام هم مدت زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و با احداث شارستان شهید شوشتری کنونی در ابتدای دهه‌۹۰ و تغییر مسیر کوچه، تابلوی معرفی آن به تقاطع شارستان منتقل و ابتدا در کنار نام «شهید شاهی» با عنوان «شارستان رضوی‌۴» و سپس «شهید شوشتری‌۴» ثبت می‌شود. ناگفته نماند هرچند در شرایط کنونی تابلوی نصب ‌شده در ابتدای این کوچه از جانب کوچه «راد» دیده نمی‌شود، عنوان فرعی شماره‌۸، «راد» است. این در حالی است که برخی زائران به‌دلیل استقرار انبار شب‌بازار شوشتری در این کوچه، آن را به نام کوچه «انبار» هم می‌شناسند و برخی دیگر نیز به ‌دلیل قرار گرفتن گودال بزرگ ناجا در بخش جنوبی کوچه از آن به‌عنوان کوچه «پشت گودال» یاد می‌کنند.

درباره کوچه ‌ای در خیابان توحید مشهد | باغ‌های انگور «پشت بهره» و قصه اربابانش

https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/10/4/2982469_241.jpg

با اینکه سال‌هاست حصار دور مشهد فرو ریخته، این راه یا مسیر از بین نرفته است و هنوز وجود دارد و اکنون با تابلوی کوچه توحید‌۲۶ شناخته می‌شود. این مسیر، اما زمانی نه‌چندان دور به عنوان «مسیر پشت‌بهره سراب» از آن یاد می‌شد و در حاشیه داخلی باروی مشهد -حدفاصل دو دروازه بالاخیابان و سراب- امتداد داشت.

پی‌بهره ، کوچه ‌ای در کنار حصار شهر

کوچه‌ ای که اکنون عنوان توحید‌۲۶ بر روی آن ثبت شده، در طول عمر طولانی خود با اسامی مختلفی در بین مردم شناخته شده است. کهن ‌ترین نام این کوچه، برگرفته از موقعیت مکانی آن، یعنی مسیر پشت حصار دور شهر مشهد است. ناگفته نماند این حصار در دوران شاه‌ طهماسب صفوی پا گرفته است. کوچه توحید‌۲۶ در آن زمان بخش عمده ‌ای از مسیر قرار‌گرفته در سمتِ داخلی دیوارِ نگهبان دور شهر بود؛ برای همین هم مشهدی‌ها به آن «بهره» می‌گفتند. این مسیر که حد فاصل دروازه‌ های بالا‌خیابان و سراب را به خود اختصاص داده بود، در زبان مردم کوچه و بازار به کوچه «پی‌بهره» هم شهرت داشت. مردم سایر نقاط شهر، اما پسوند سراب را هم به این عنوان اضافه می‌کردند و مسیر مورد‌اشاره را «پی‌بهره ‌سراب» می‌خواندند تا آن را از کوچه‌ های مشابه در سایر نقاط شهر متمایز کنند. این نام در نامه ‌ها و اسناد دولتی اندکی تغییر می‌کرد و برای آن به ‌جای عنوان مشهدیِ «بهره» از کلمه «باره» استفاده می‌شد. عنوان «پی ‌بهره سراب» در سال‌های نخست دوران پهلوی و پس از تخریب دروازه بالا‌خیابان، کمی مختصر شد و به کوچه «بهره ‌سراب» تغییر کرد. این نام، اما پس از سکونت مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ در این کوچه به کوچه «دکتر شیخ» تغییر یافت؛ البته سکونت یکی از مدیران ارشد مخابرات خراسان در بخش انتهایی کوچه سبب شد تا نام رسمی کوچه در قسمت انتهایی آن با عنوان «صنیعی» (کوچه مشتاق قدیم و خیابان صاحب‌الزمان (عج) کنونی) تابلو بخورد . این وضعیت تا سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت، اما پس از شهادت یکی از ساکنان قدیمی کوچه، یعنی «شهید محمود رامندی»، نام مبارک او نیز در کنار عنوان توحید‌۲۶ بر سر‌در این کوچه نقش بست. چندی بعد با ایجاد خیابان صاحب ‌الزمان (عج) در انتهای این کوچه، تابلوی صاحب‌ الزمان عج ‌۱۶ نیز بر این سمت حک شد.

باغ‌های انگوری که به خانه‌ های اربابی تبدیل شدند

کوچه «شهید رامندی» کنونی همان‌گونه که پیش ‌تر اشاره شد در اصل بخشی از مسیر پشت باروی ایجاد‌شده در دوران شاه ‌طهماسب‌صفوی است و براین‌اساس، حداقل ۴۵۰‌سال قدمت دارد. برابر اسناد موجود، وضعیت این مسیر از دوران صفوی تا میانه ‌های عصر حکومت قاجار‌ها بر ایران یا حداقل تا سال‌۱۲۴۸‌خورشیدی که نخستین نقشه رسمی از مشهد (نقشه دالمج) ترسیم شده، تغییر چندانی نکرده است. در کل این دوران، بخش غربی کوچه به دیوار محافظ شهر اختصاص داشته و کاربری بخش عمده ‌ای از زمین‌های سمت شرقی این کوچه هم عمدتا باغ انگور بوده است؛ البته بعد‌ها بسیاری از این باغ ‌ها ماهیت اصلی خود را از دست دادند و به خانه‌ باغ ‌های اربابی تبدیل شدند. ناگفته نماند که ساکنان این کوچه در دوره صفوی بیشتر خانواده نظامیان فعال در حصار شهر بودند، اما به ‌مرور زمان تعدادی از مالکان عمده زمین‌های روستا‌های غرب و شمال‌غربی مشهد در این محدوده ساکن شدند. کوچه «پشت‌باره سراب» در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی، تغییرات درخورتوجهی را به خود دید که مهم‌ترین آنها مسکونی شدن بخش غربی کوچه بود. در‌واقع حذف برج‌ و‌باروی دور شهر پس از سال‌۱۳۱۰ خورشیدی و ایجاد خیابان سنایی با فاصله کمی از این مسیر در غرب آن، عاملی شد تا جانب غربی کوچه - که بین این مسیر و خیابان جدید سنایی قرار می‌گرفت‌- به ‌سرعت مسکونی شود. به‌ این‌صورت، کوچه «پشت ‌باره سراب» از میانه‌های دهه‌۲۰ به مسیری ارباب‌ نشین تبدیل شد؛ زیرا ساکنان نخستین آن فرزندان و نزدیکان همان اربابانی محسوب می‌شدند که در باغ‌های انگور خانه ساخته بودند. این تغییر وضعیت در کوچه و افزایش پلاک‌ های مسکونی آن به ‌تدریج باعث افزایش فرعی‌های کوچه شد، به ‌نحوی‌که سال‌۱۳۳۳ از بخش شرقی کوچه سه فرعی منشعب می‌شد که دو فرعی اول و سوم پس از گذشت مسیری کوتاه به ‌هم متصل و سپس به کوچه «زردی» ختم می‌شدند؛ اما فرعی دوم بن‌بستی کوچک بود. در این سال در بخش غربی کوچه نیز یک فرعی وجود داشت که به خیابان سنایی ختم می‌شد. روند رشد کوچه در سال‌های بعد سبب شد در سال ۱۳۵۰ تعداد فرعی‌های شرقی به پنج فرعی افزایش پیدا کند. نکته مهم درباره ساکنان این کوچه در دو دهه‌۴۰‌و‌۵۰، افزایش تعداد کارمندان ساکن در آن (به ‌ویژه کارمندان شرکت مخابرات) بود، تا‌جایی‌ که در برخی نقشه‌ها و اسناد، بخش جنوبی کوچه به نام یکی از ساکنان کوچه، یعنی آقای صنیعی که مدتی مدیر مخابرات مشهد بود، تغییر نام پیدا کرد. بد نیست بدانید که سکونت پزشک مردمی مشهد، مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ، در این حدود نیز، چون باعث رفت ‌و‌آمد پیوسته مردم به آن و در نتیجه افزایش امنیت این مسیر شده بود، موجب اقبال مردم برای سکونت در آن شد. اقبال مردمی هم سبب گرانی خانه ‌های این مسیر شد، آن‌چنان‌که منازل این کوچه در دهه‌۵۰ جزو گران قیمت‌ترین منازل بافت مرکزی شهر محسوب می‌شدند. کوچه «پشت ‌بهره سراب» در سال‌های اولیه پس از انقلاب تغییر چندانی به ‌خود ندید؛ اما پس از پایان جنگ تحمیلی وضعیت کوچه تغییر کرد. تبدیل برخی پلاک‌ های آن به یک مجموعه تجاری اقامتی در سال‌های نخست دهه‌۷۰ را باید نخستین تحول بزرگ ایجاد ‌شده در این کوچه در سال‌های پس از انقلاب دانست. پس از این تغییر پلاک‌های قدیمی، اما بزرگ کوچه مورد‌توجه مجموعه ‌سازان قرار گرفت تا‌جایی‌که اغلب املاک کوچه به مجتمع‌های اقامتی تبدیل شد. همچنین ایجاد خیابان صاحب‌الزمان (عج) در محدوده جنوبی کوچه برای اتصال دو میدان صاحب ‌الزمان (عج) و شهدا در سال‌های پایانی دهه‌۸۰ در افزایش مجتمع‌های مسکونی کوچه نقش مهمی داشته است. با تمام این تغییرات، کوچه هنوز میزبان بنا‌های زیبای متعددی است. یکی از این بنا‌ها متعلق به خانواده ارباب است و در حاشیه شرقی کوچه قرار دارد. دیگر بنای زیبای کوچه در محل تقاطع «شهید‌ رامندی‌۳» (سنایی ۱۱) با خیابان سنایی واقع شده است. در این حدود یک خانه زیبای ساخته‌ شده در دهه‌۲۰ نیز خودنمایی می‌کند.

کوچه «توحید‌۲۳» باقی‌مانده از کنار باروی مشهد قدیم | «خندق»، کوچه بدون بن‌بست

https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/10/4/2982469_241.jpg

شاید بتوان فرعی «خندق‌۲۳» (توحید‌۲۳) را تنها کوچه بافت قدیم شهر مشهد لقب داد که هیچ ‌کدام از فرعی‌های آن بن‌بست نیستند.

کوچه «توحید ۲۳»؛ از «بهره» و «خندق» تا کوچه حمام مولوی

کوچه مورد‌نظر در این نوشتار مانند بسیاری از گذر‌های قدیمی شهر اسامی متعددی به خود دیده است. نخستین و قدیمی ‌ترین نام این مسیر همان عنوانی است که برای همه کوچه‌های قرار گرفته در پشت دیوار حافظ شهر استفاده می‌شده است، یعنی همان "بهره" با این تفاوت که مردم ساکن در کوچه آن را به ‌عنوان می‌خوانده‌ اند، اما مردم سایر نقاط ‌شهر با استفاده از عنوان «بهره بالاخیابان» یا بهره شمالی برای آن، مسیر مورد اشاره را از سایر کوچه ‌های مشابه تفکیک می‌کرده ‌اند. خندق دیگر نامی است که برای معرفی این مسیر مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این نام که در چند نقشه دهه ‌های اول تا سوم سده ۱۴ خورشیدی ثبت شده، به‌ دلیل مجاورت بخشی از کوچه با کال کهن دور شهر، روی آن گذاشته شده بود. 'بالاخیابان‌۱۹" نامی است که پس از شماره ‌دار شدن کوچه‌ های این مسیر در دهه‌۵۰‌ خورشیدی برای آن برگزیده شد. این عنوان پس از پیروزی انقلاب و تغییر نام مسیر «بالاخیابان» تغییر پیدا کرد. چندی بعد هم نام «شهید‌هادی یزدی ‌نیا»، از شهدای ساکن این کوچه در جریان جنگ تحمیلی، زینت‌ بخش تابلوی ورودی آن شد. اکنون هم با تغییر شمارگان کوچه‌ های خیابان توحید و شماره ‌دار شدن برخی فرعی‌های بن ‌بست، شماره کوچه از ۱۹‌به‌۲۳ تغییر پیدا کرده است. این تابلو («توحید ۲۳») بر تابلوی انتهایی کوچه و در محل تقاطع آن با خیابان «شهید‌محسن کاشانی» نصب شده است. همچنین مهم ‌ترین فرعی این کوچه که تا قبل از ایجاد خیابان کاشانی ادامه مسیر آن تلقی می‌شد، اکنون در حالی به نام «شهید‌حمید موسوی» مزین است که در سال‌های قبل از انقلاب به نام یکی از خاندان‌های شناخته ‌شده ساکن در این مسیر، به کوچه «صنعتی» مشهور بود. ناگفته نماند که به ‌دلیل سکونت چهره بزرگ ورزش خراسان، پهلوان احمد وفادار، در مقطعی از زمان این کوچه در نزد برخی از قدیمی ‌های شهر به نام کوچه «پهلوان وفادار» نیز مشهور بوده است؛ همچنین در دهه‌ های‌ ۴۰‌ تا‌ ۶۰‌ خورشیدی برخی دیگر این کوچه را به‌ خاطر حمام قرار گرفته در ابتدای آن، کوچه «حمام مولوی» می‌نامیده ‌اند. نقشه‌ها و اسناد بر‌جای ‌مانده از دوران قاجار می‌گویند گذر مورد‌نظر حداقل تا اواسط دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران خالی از سکنه بوده است. براساس نقشه دالمج به ‌هنگام ترسیم این نقشه (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) کوچه مورد‌نظر راهی بوده است که از آن بهره ‌برداری نظامی می‌کرده ‌اند و به ‌عنوان پشتیبانی نظامیان ساکن در برج‌های دیدبانی باروی شهر استفاده می‌شده است. این مسیر در دوران میانی حکومت قاجار‌ها بر ایران، از‌یک ‌سو با باروی دور شهر و از دیگر‌سو با باغ‌ های انگوری متفرقه محدود می‌شده است. وضعیت این مسیر تقریبا در سال‌های بعد تا پایان دوره حکومت قاجار‌ها بر ایران هم تغییر محسوسی نداشت. در این دوره تنها برخی از باغ‌ های بزرگ انگوری این محدوده به باغ‌های کوچک‌ تر تبدیل شدند و حدفاصل آنها چند مسیر فرعی مالرو برای حمل محصولات ایجاد شد که بعد‌ها همین مسیر‌ها به کوچه ‌های فرعی تبدیل شدند.

تغییرات «توحید ۲۳» با گسترش خیابان سنایی

تغییر وضعیت کوچه «خندق» از مسیر مورد‌استفاده نظامیان و باغ‌ داران به کوچه‌ای مسکونی و مورد‌توجه مردم مشهد به‌تدریج و در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی رخ داد. در ابتدای این دوران و با حذف برج ‌و‌باروی حاشیه شهر و سپس تغییر مکان دروازه «بالاخیابان» کوچه مورد ‌نظر از آخرین مسیر درون‌ شهری محدوده «بالاخیابان» به کوچه‌ ای قابل‌سکونت تغییر وضعیت داد. این امر با ایجاد کوچه «چهارشنبه ‌بازار» یا «نور» و سپس گسترش خیابان سنایی پس از میدان «دروازه قوچان» و ایجاد خیابان «شاه‌عباس» وقت و کاشانی امروز تثبیت پیدا کرد. در گام بعد تبدیل اراضی باغی قرار گرفته در جانب شرقی‌کوچه به پلاک بزرگ مسکونی، شرایط سکونت در این کوچه را کامل ‌تر کرد. این روند تغییر وضعیت حدود چهل سال طول کشید، به‌ نحوی‌که هرچند در نقشه‌۱۳۳۳ مشهد مسیر مورد‌نظر بدون فرعی بود، در پایان این دوره به‌ جز فرعی صنعتی که در اصل مسیر کهن کوچه بود دو فرعی دیگر هم در جانب شرقی کوچه ایجاد شد. نکته جالب ‌توجه این بود که هر سه این فرعی‌ها به کوچه‌های دیگر منشعب‌ شده از «بالاخیابان» مرتبط بودند تا بدین‌ گونه بتوان کوچه «خندق» را کوچه ‌ای بدون فرعی بن‌ بست لقب داد. همچنین هر چند در ابتدای این دوران هیچ اثری از بنا‌های عام‌ المنفعه در کوچه نبود، اندکی بعد با ایجاد حمام مولوی در ابتدای آن، نقیصه مورد‌اشاره هم تاحد بسیار زیادی رفع شد. تغییر وضعیت کوچه از مسیری تکمیل ‌کننده کوچه ‌های «یغما» و «رضوی‌ها» به مسیری که دو خیابان «شاه‌عباس» و «بالاخیابان» وقت را به یکدیگر متصل می‌کند نیز در رشد این کوچه بی‌ تأثیر نبود. سرانجام سکونت پهلوان بزرگ شهر و صاحب نخستین بازوبند دائمی پهلوانی کشور، یعنی پهلوان احمد وفادار، در این کوچه هم باعث اقبال مردم به این محدوده شد، به‌ نحوی‌که در سال‌های پایانی دهه‌۵۰ هیچ اثری از باغ‌های سرسبز آن به جز درخت‌ های باقی‌مانده در حیاط خانه ‌های این محدوده وجود نداشت.

محدوده غربی مشهد

در معدود نقشه‌ هایی که از دهه ۲۰ و ۳۰ مشهد به جا مانده است، هیچ اثری از محدوده غربی مشهد که امروز به نام قاسم ‌آباد شناخته می‌شود وجود ندارد و انتهای مشهد فلکه دروازه قوچان یا همان میدان توحید امروزی است. در این سال‌ها تنها در نقشه ‌ای که فردی انگلیسی در سال ۱۳۳۸ از مشهد برداشته است، غرب مشهد برای اولین‌ بار به شکلی تقریباً رسمی وارد نقشه‌های شهر مشهد می‌شود‌. البته در آن نقشه نامی از قاسم‌ آباد وجود ندارد و تنها زمین‌های کشاورزی روستای یوسفیه و امامیه و قلعه این روستا که امروز بخش‌هایی از آن در میدان‌نمایشگاه باقی مانده است، مشخص شده است. آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد گویا سال ۱۳۴۸ است که نام قاسم ‌آباد به نقشه‌ های مشهد راه پیدا می‌کند. در نقشه ‌ای که در این سال منتشر شده است، محدوده ‌ای کوچک از غرب مشهد، یعنی درست وسط زمین‌های کشاورزی و جایی که امروز خیابان یوسفیه است، قاسم ‌آباد نامیده شده است. بعد از این نوبت به مهندس خازنی و طرح تفصیلی معروفش می‌رسد. در دهه۵۰ که بافت قدیم مشهد دیگر جایی برای زندگی نداشت، مهندس محمدرضا خازنی پس از چند سال مطالعه غرب مشهد را بهترین نقطه برای گسترش شهر دانست. در نقشه‌ هایی که از آن سال باقی مانده است، خازنی همه محدوده غرب مشهد را به نام قاسم‌ آباد شناخته و نام ‌گذاری کرده است. ناصرالدین ‌شاه قاجار در سفر دومش به مشهد وقتی که قصد رفتن به ییلاقات طرقبه و شاندیز داشته است، گذرش به اینجا می‌افتد و می‌نویسد که نامِ اینجا قاسم ‌آباد است . البته نام قاسم‌آباد خیلی قبل ‌تر از نقشه ‌های دهه۴۰ و ۵۰ در برخی از سفرنامه‌ها و متون تاریخی آمده است. ناصرالدین ‌شاه قاجار در سفر دومش به مشهد وقتی که قصد رفتن به ییلاقات طرقبه و شاندیز داشته است، گذرش به اینجا می‌افتد و می‌نویسد که نامِ اینجا قاسم‌آباد است. ادوارد ادنوان، خبرنگار ایرلندی، هم که حدود ۹۰سال پیش سفری به مشهد داشته است به همین نام اشاره می‌‌کند. قدیمی‌های این منطقه هم پشت در پشت و بیش از ۶۰-۵۰ سال است که اینجا زندگی می‌کنند، می‌گویند که اینجا از همان ابتدا قاسم‌ آباد بوده است. اما مهندس قاسم خالدی روایت متفاوت و دیگری از نام‌ گذاری اینجا دارد. در دهه۳۰ اوضاع آب مشهد چندان مساعد نبوده است و شهر با مشکل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کرده است. گروهی از متخصصان شرکتی به نام "دکتر کوروش" به مشهد می‌آیند تا ببینند چطور می‌شود به این وضعیت خاتمه داد. آخر به این نتیجه می‌رسند که در مناطقی از مشهد چاه بزنند تا آب شهر تأمین شود. نوغان، رضاشهر و قاسم‌آباد که به اذعان مهندس خالدی هنوز نامی نداشته است برای کندن چاه انتخاب می‌شوند. مهندس‌ها گفتند آب قاسم‌آباد، هم بهتر است و هم بیشتر خالدی می‌گوید: مهندس‌ها گفتند آب قاسم‌آباد، هم بهتر است و هم بیشتر عده ‌ای متخصص با همکاری تعدادی از بچه ‌های سازمان آب، ١٤حلقه چاه عمیق در قاسم‌آباد حفر کردند. کار که تمام شد، سید جلال تهرانی، استاندار وقت را برای بازدید بردم. رفتیم وسط بیابان‌ها و مدام از این تپه بالا می‌رفتیم و از آن تپه می‌آمدیم پایین. یادم هست گفت: مهندس من را کجا می‌بری؟ خلاصه به محل چاه‌ها رسیدیم. چند نفر از مهندس‌هایی که زیر نظر من کار می‌کردند، موتورهای چاه را روشن کردند و آب فواره زد بالا. استاندار خیلی خوشش آمد. بعد رو کرد به دو کدخدایی که یک گوشه ایستاده بودند و اسم روستاهای اطراف را پرسید. آن‌ها هم اسم‌هایی گفتند که الان خاطرم نیست. استاندار رو کرد به من و گفت: آقای مهندس! اسمت چیه؟ گفتم: «قاسم». بعد رو کرد به جمعیت و گفت: «اسم اینجا را بگذارید قاسم‌آباد» الان محل همان چاه‌ها در شریعتی ٧۳ است. مشخص نیست که روایت مهندس خالدی از نام ‌گذاری قاسم ‌آباد درست است یا روایت قدیمی‌های اینجا، متون تاریخی یا نقشه ‌ها.

محلات قدیمی مشهد

هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوغان ، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) به وجود آمده است . حرم مطهر در میانه دو کانون دیگر با فاصله تقریبی 5/۱ کیلومتر قرار داشته ، شهرک نوغان در ابتدای شکل گیری هسته اولیه شهر نسبت به دو کانون دیگر از از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم قرار داشته ، حرم مطهر ابتدا در باغی که مقر کاخ با شکوه والی خراسان به نام حمید بن قحطبه الطاعی بوده ، قرار داشته که اکنون عمارت آستانه مقدسه است . کانون های عمده سکونتی قریه سناباد دو شهرک نوقان بودند و در مراحل اولیه شکل گیری شهر به تدریج مسیر این کانون های جمعیتی تا حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل شدند به ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه بر راه زیارتی بر کانال آبیاری اراضی پیرامون نیز بود . همزمان با رشد تدریجی شهر مسیر راههای کاروانی منتهی به حرم به ویژه دروازه قوچان در شمال غربی و پایین خیابان در شرق نیز اشغال شد . و در نتیجه پتانسیل کانون های نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی کاهش و رشد فیزیکی شهر تحت تاثیر کانون مذهبی و راههای کاروان رو قرار گرفت . در واقع محورهای ارتباطی همزمان نقش های اقتصادی و عبوری را ایفا می کردند این وضعیت در دوره شاه عباس کبیر به منتهی درجه رسید و خیابان بالا خیابان ( حرم تا دروازه قوچان ) و پایین خیابان "حرم تا پنج راه ته خیابان" تعریض گردیدند و به تدریج محلات شهر در پیرامون کانونهای اولیه ( نوغان و سناباد ) ، دروازه های شهر و مسیرهای ارتباطی شکل گرفت . که علاوه بر عوامل مذکور مسایل قومی ، زبانی ، منشاء سکونت اولیه و مذهب در شکل دهی محلات شهر نقش عمده ای را ایفا کردند . علی رغم برخی اختلافات بین مفسران بر سر تعداد محلات مشهد به طوری که فریزر تا جر انگلیسی در سال ۱۸۲۱ میلادی تعداد محلات شهر مشهد را ۳۲ و صنیع الدوله در مطلع الشمس ۱۳۰۲ تعداد محلات بزرگ را ۹ و کوچک ۱۰ مورد ذکر می کند . زین العابدین ابن محمد ولی میرزا که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و حکمرانی رکن الدوله به مشهد آمده و سکنه رضوی را سر شماری کرده از ۶ محله یه اسم سراب سرشور ، عیدگاه ، پایین خیابان ، نوغان ، بالا خیابان نام برده است . محلات بزرگ : خیابان علیا ( بالا خیابان ) ، خیابان سفلی ( پایین خیابان ) ، سراب ، چهار باغ ، عیدگاه و نوغان. محلات کوچک : پاچنار ، ارگ ، سرسوق ، سرحوضان ، جدیدها ، سرویها ، تپ المحله . غیرشماره (سیاهان ) ، کشمیریها ، چاه نو

بازارهای قدیمی مشهد

۱.بازار زنجیر : این بازار نامش را از زنجیری گرفته بود که در فضای هشتی ‌مانند وسط بازار، از سقف آویزان بود و به دو سوی دیواره‌ های بازار اتصال داشت. وجود زنجیر نشان می‌داد بازار هم جزئی از «بست» است؛ جایی که حریم امن حرم مطهر رضوی است. «بست» مفهومی مهم در شناخت جغرافیای شهری مشهد به‌شمار می‌آید. بست محلی است که محدوده ورود به فضای قدسی حرم مطهر است؛ جایی که شهر و دغدغه‌ های آن به پایان می‌رسد و روحانیت جغرافیای حرم مطهر آغاز می‌شود. بازار زنجیر، نام خود را از این مفهوم داشت؛ زنجیری که نشان ‌دهنده آغاز جغرافی قدسی بود. این بازار در بست بالاخیابان قرار داشت و یکی از مهم‌ ترین بازارهای اطراف حرم مطهر به حساب می‌آمد و «دکان»‌هایش، گران‌ ترین دکان‌های اطراف حرم مطهر بود.

۲. بازار حکاک‌ها : بازار زنجیر در انتها، از سمت شمالی به «بازار سنگتراش‌ها» یا «بازار حکاک‌ها» می‌رسید؛ بازاری که در قدیم به‌خاطر همجواری با آرامستان تاریخی شهر (قتلگاه) محل حضور سنگتراش ‌هایی بود که در گذشته ‌های پیش از آن، سنگ‌های قبور را می‌تراشیدند. ورودی این بازار از محلی بوده که در حال حاضر، ورودی کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی است. آنچه امروز در جغرافیای پیرامونی حرم مطهر به عنوان «باغ رضوان» (مقبره شیخ طبرسی) شناخته می‌شود، بازمانده از آن آرامستان تاریخی است که مدفن بسیاری از علما، دانشمندان، تجار و پیشه‌ وران بوده است. در بازار سنگتراش‌ها «هرکاره» یا همان دیگ سنگی مشهدی هم کالای پرطرفداری بود که با تیشه هنرمندانه سنگتراش‌ها تراشیده می‌شد و سوغات مشهد به حساب می‌آمد.

۳. بازار ساعت : «بازار زیرساعت» یا «بازار ساعت» به ‌خاطر اینکه از زیر ایوان ساعت صحن عتیق (ساعت مظفری) آغاز می‌شد به این نام مشهور شده بود. بازار ساعت تا فلکه حضرت ادامه داشت. در این بازار که تا نزدیکی باغ رضوان امتداد داشت، سماور، منقل، ظرف و ظروف خانگی و چمدان‌های جداره‌ حلبی به فروش می‌رسید.

۴.بازار حضرتی : «بازار حضرتی» راه ‌بازاری بود در ورودی به صحن عتیق حرم مطهر و به محدوده ‌ای می‌رسید که بعدها در نوسازی‌های شهر، آغاز میدان و خیابان طبرسی شد. بازار حضرتی بعد از فلکه هم ادامه داشته است. هنوز هم نام این بازار به بخشی از مغازه‌ هایی که در ابتدای ورودی خیابان طبرسی قرار دارند، اطلاق می‌شود. از این سو، آخرین راسته ‌بازار بود بر گرداگرد حرم مطهر و بعد از آن، هرچه بود، دکان‌هایی فرد افتاده بود و خانه ‌هایی که عمدتاً به کار میهمان‌ پذیری مشغول بودند.

۵.بست پایین ‌خیابان : در سوی دیگر حرم مطهر، در بست پایین ‌خیابان هم دو بازار کوچک در دو طرف مسیری قرار داشت که نقاره ‌خانه می‌رسید؛ بازاری که در عکس دیده می‌شود همجوار یکی از اضلاع صحن نو یا صحن آزادی است و در کنار ایوان شمالی این صحن (ایوان تلگراف‌خانه) قرار دارد.

۶. سرای وزیرنظام : «سرای وزیرنظام» یا «بازار وزیرنظام» در اواخر قاجار به همت «میرزا فضل‌ الله خان نوری ملقب به وزیرنظام متولی ‌باشی آستانه مقدسه» بنا شده بود و از ضلع جنوبی به مدرسه «دو در» در جوار حرم مطهر می‌رسید. سرای وزیرنظام، بازاری بود برای کلاه‌ دوزان، صحافان، چرم ‌دوزان، تیماج‌ فروش‌ها و کفاش‌ها. سرای وزیرنظام تقریباً در محلی قرار داشت که در حال حاضر بخشی از صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر رضوی است.

بالاخيابان و پايين خيابان

معبر عمده شهر قديم مشهد معروف به خيابان شامل دو قسمت به نام‌هاي"بالاخيابان"و"پايين خيابان"بود. اين خيابان در دوره حکومت شاه عباس کبير (1641ميلادي) احداث گرديده است و از دروازه بالا خيابان تا دروازه پايين خيابان امتداد دارد. عرض آن 22 ذرع (88/22مترمربع) مي ‌باشد امّا طول آن از دروازه بالا خيابان تا درب صحن حرم مطهر حضرت رضا«ع» 1950ذرع (2028مترمربع) و از دروازه پايين خيابان تا درب صحن 850 ذرع (884 مترمربع) و از درب صحن تا درب ديگر صحن 100ذرع 104مترمربع و از هر طرف صحن با امتداد 90 ذرع (6/93مترمربع) بست مي‌باشد. بدين ترتيب کل طول اين خيابان 2998مترمربع مي‌باشد. به قول کلنل سي.ام. مک.گرگور وجهه مشخص شهر مشهد خيابان است که کاملاً مستقيم است و درازاي آن حدود يک کيلومتر است. عرض آن در اصل هشتاد پا بوده ولي اکنون کاهش يافته است. اين خيابان به جز آن‌جا که به حرم مي‌رسد از ميان شهر عبور مي‌کند... گفته مي‌شود دو طرف خيابان در گذشته درختکاري شده بود ولي در حال حاضر تنها بالاخيابان به اين درخت‌هاي باشکوه آراسته است. رابري در وصف مشهد و خيابان اصلي شهر چنين مي‌گويد: ما از خيابان وسيعي که پايين خيابان نام داشت گذشتيم و رو به صحن شريف نهاديم. نهر عريضي که در وسط خيابان قرار دارد و به صورت مارپيچ از ميان شهر مي‌گذرد، منظره بسيار دلپذيري به شهر بخشيده است. در دو سوي اين شهر به فاصله ‌هاي معين درختاني کاشته ‌اند که مردم در زير سايه آنها مي‌آرامند و در واقع اين منظره است که مشهد را يکي از دلرباترين شهرهاي ايران مي‌کند. آن قسمت از خيابان را که در بالاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنوان بالاخيابان"خيابان عليا" و آن قسمت از خيابان را که در پايين پاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنوان پايين خيابان "خيابان سفلي" مي‌نامند. آب نهر خيابان به وسيله اميرعليشير نوايي وزير با تدبير و دانشمند سلطان حسين بايقرا با بازگرداندن آب چشمه گيلاس از طوس به سمت مشهد تأمين گرديد که نقش عمده‌ اي در رونق شهر مشهد و همچنين در رکود شهر طوس به عهده داشت. در حال حاضر پايين خيابان به نواب صفوي و بالاخيابان به نام آيت‌ا... شيرازي تغيير نام يافته است.

محله بالا خیابان: از نخستین خیابان های مشهد

محله بالا خیابان یکی از قدیمی ترین محله های مشهد است که قدمتی دیرینه دارد. این محله با بافت سنتی و معماری خاص خود، یادآور تاریخ پرفراز و نشیب این شهر است. پس از احداث تنها خیابان مشهد در زمان شاه عباس صفوی، قسمتی که در بالای سر حضرت واقع می‌شد به بالا خیابان (خیابان علیا) و قسمتی که در پایین حرم واقع می‌شد به پایین خیابان معروف شد. بالا خیابان در طول تاریخ، میزبان افراد و رویدادهای مهمی بوده است. این محله در گذشته، محل سکونت بسیاری از بزرگان و علما بوده و از اهمیت مذهبی و فرهنگی بالایی برخوردار بوده است. محله بالا خیابان در شمال حرم مطهر رضوی واقع شده است و از شمال به باروی قدیم شهر مشهد، از شرق به حرم، از جنوب شرقی به کوچه باغ عنبر و از غرب به خیابان‌های اطراف محدود می‌شود. در میان بافت قدیمی بالا خیابان می‌توان اقامتگاه‌ها و مراکز تجاری مختلفی را مشاهده کرد که هتل شارستان مشهد یکی از مراکز شاخص در این منطقه محسوب می‌شود. شما می توانید با اقامت در بالا خیابان، از حضور در نزدیکی حرم امام رضا فیض ببرید. با وجود تغییرات فراوان در شهر مشهد، زندگی روزمره در بالا خیابان همچنان رنگ و بوی سنتی خود را حفظ کرده است. کوچه‌ های تنگ و پیچ در پیچ، خانه ‌های قدیمی با حیاط ‌های اندرونی و همسایگی گرم و صمیمی، از ویژگی‌های بارز این محله است.

بالاخیابان

بالا خیابان جزء محلات بزرگ شهر محسوب و تا اوایل سالهای ۱۳۰۰ ش مشهد تنها دارای دو خیابان شرقی و غربی بود بنام بالا خیابان یا خیابان علیا که از فلکه دروازه قوچان شروع می شد و تا بست بالا یا بست علیا و صحن عتیق"صحن انقلاب" ادامه داشت و پایین خیابان "ته خیابون در لفظ عامیانه مردم" که از بست پایین یا بست سفلی به سمت شرقی تا محل پنج راه پایین خیابان فعلی امتداد داشت. این خیابان سراسری شهر مشهد را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت شامل محلات قبر میر ، نوغان ، قتلگاه ، تپل محله ، آب میرزا و بخش جنوبی یا رو به حضرت شامل محلات باغ عنبر ، سراب ، چهار باغ ، ملک ، کوچه ارگ ، سرشور ، عیدگاه و جدیدها تقسیم می کرد و آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان کشی های جدید بر محور و امتداد همین خیابان بود که محدوده آباد آن کمی پایین تر از میدان شهدا در کوچه باغ عنبر فعلی شروع و از قسمت شرقی به پنج راه پایین خیابان تمام می شد. از کوچه باغ عنبر به بالا آبادی رونق چندانی وجود نداشت امتداد بالاخیابان به سمت بالا یا غرب تا دروازه قوچان فعلی گذرگاه و معبر بی قواره ای بود که در بعضی نقاط از عرض فعلی خیابان پهن تر و در برخی محل ها باریکتر بوده و نهر آب خیابان به صورت جوی فاقد دیواره جانبی از آن عبور می کرد که در اطراف آن کاروانسراهای بزرگ محل نگهداری اسب ، شتر و کارگاههای دباغی ، صباغی ، انبارهای غله و بوجاری بود.

کوچه های تاریخی محله بالا خیابان

از کوچه های تاریخی این محله میتوان به : کوچه های نادری ، حوض لقمان ، ناظر ، ذردی، نور ، قراولخانه ، گلشن ، باغ سنگی ، رضوی ها ، سر اسیاب ، یزدی اباد ، حاجی رمضان ، یخدان ، اشاره کرد . در اطراف محله بالا خیابان باغ های معروفی قرار داشتند که عبارت بودند از: باغ هشت اباد(عشرت اباد) ، باغ عنبر ، باغ سنگی ، باغ منبع ، باغ نکاح ، باغ های سرده و باغ سعداباد. اثار شاخص محله بالا خیابان : موزه و ارامگاه نادر شاه افشار در این محله واقع است . مسجد های تاریخی این محله در گذشته عبارت بودند از : مساجد حوض لقمان، دوازده امامی ها ، محمدیه ، حیدری ، کوچه ذردی ، کاظمیه ، سجادیه ، احدی ها . مساجد قدیمی موجود در این محله : مسجد شاهزاده علی اصغر و مسجد حوض لقمان . کاروانسراهای تاریخی محله بالا خیابان در گذشته عبارت بودند از: کاروان سرای حاج باقر ، کاروان سرای حاج محمد حسن اشکذری ، کاروانسرای چهار برادران .

جاده مشهد به شهر قوچان بعد از میدان دروازه قوچان (توحید فعلی) بیرون محله بالا خیابان مسیر رفت و امد مسافران شهر های شمالی استان به شهر مشهد بود در این مسیر سراهای قدیمی بسیاری در جهت تامین نیازمندی های این مسافران وجود داشت برخی از این سراها مسافربری بودند، برخی محل خرید و فروش اقلامی مانند حبوبات و…. و برخی نیز کاربری های دیگری داشتند امروزه نیز برخی از انها وجود دارند مانند سرای نجات،زمان و… تی بی تی سابق بعد از دروازه قوچان در محل ساختمان فعلی مجتمع مجد ( ترمینال مسافربری بود) قرار داشت .

محله سراب مشهد: از سرآب قنات تا قلب تاریخ

محله سراب یکی از محله ‌های قدیمی مشهد است که در جنوب غرب این شهر و در روستای سناباد واقع شده بود. این محله در مجاورت باغ حمید بن قحبطه و بارگاه رضوی قرار داشت و در سال‌های نخستین به هسته مرکزی شهر مشهد پیوند خورد. محله سراب در حد فاصل محله ارگ، بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته بود و از سمت غرب به باروی شهر متصل بوده است. مجرای قنات سناباد از این محله عبور می‌کرده و به همین دلیل نام “سراب” که به معنای سرِ آب یا ابتدای قنات است، به این محله داده شده بود. در این محله یک بازارچه و دروازه به نام سراب وجود داشت که در طرح توسعه فیزیکی شهر مشهد در سال‌های ۱۲۱۰ هجری شمسی تخریب شدند. محله سراب به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در قسمت مرتفع و بلند آب شهر، محل سکونت اعیان و مقام‌های بلندپایه حکومتی و مذهبی بود. والی خراسان، وزیر وی، متولی آستان قدس و دیگر مقامات بلندپایه در این محله ساکن بودند. این محله برخلاف دیگر محلات قدیمی مشهد، محل سکونت یهودی‌ها و غیرشمار‌ها نبوده است. وجه علمی و فرهنگی محله سراب نیز بارز بوده است، به‌ طوری که طبیبان، جراحان، معلمان، روزنامه ‌نویسان، کتاب ‌فروشان، محرران و خوش ‌نویسان در این محله زندگی می‌کردند. همچنین، باغ‌ها، حمام‌ها و تکیه ‌های فراوانی در این محله وجود داشته و خانه ‌های وقفی آن نیز بسیار بوده ‌اند. در طول زمان، با توسعه خیابان ارگ (امام خمینی کنونی)، محله سراب به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد و با احداث خیابان و فلکه سعدی و خیابان دانشگاه، هویت یکپارچه این محله از بین رفت.

محله سراب

در قسمت جنوب غربی شهر و در محل روستای سناباد واقع شده و کلمه سراب به معنی سرآب یا اول یا اول قنات که همان قنات سناباد است می باشد. در حد فاصل محله ارگ و بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته است که طرف غربی آن به باروی شهر متصل است و مجرای قنات سناباد در این محله از باغ عنبر می باشد.

محله چهارباغ

این محله یکی از محلات اشرافی قدیم مشهد به حساب می آمده که می توان از برخی نام های کوچه ها به این نتیجه رسید. کوچه هایی مانند شوکت الدوله ، حاج محمود هراتی ، در این محله بناهایی وجود دارد که دارای اهمیت هستند یکی از بناهایی که در این محله وجود دارد کنسولگری آمریکا می باشد. ساختمان این کنسولگری متعلق به ۲۰۰ سال پیش است و در کوچه چهار باغ قرار داشته است ساختمان داخلی این کنسولگری با ساختمان اصلی که در محل کار سر کنسول بوده در قسمت راست ساختمان قرار دارد و در روبروی ساختمان اصلی ساختمانی وجود دارد با اتاق های متعدد که به احتمال زیاد محل اقامت سرکنسول و احتمالاً کارکنان کنسولگری بوده است. این ساختمان همچنین دارای حوض انبار و اصطبل هم بوده است در سال ۱۳۲۲ ه.ش ساختمان این کنسولگری توسط حاج آقای کوزه کنانی از آمریکایی ها خریداری شده است و بعد از فوت ایشان این ساختمان به هیأت مذهبی خمینی شهر فروخته شد.

کوچه شوکت الدوله

این فرد از خانهای زمان رضا شاه بوده است و به همین خاطر نام وی بر روی کوچه ای به همین نام مانده است این کوچه در ابتدای چهارراه خسروی نو به سمت چهارراه شهدا قرار دارد عرض کوچه ۴ متر است کف آن آسفالت می باشد.

کوچه حاج محمود هراتی

این کوچه هم در محله چهارباغ قرار دارد و ۲ کوچه به نام این شخص وجود دارد یکی همان کوچه ای که در نهایت به کنسولگری آمریکا می رسد و دیگری هم به یک بن بست. عرض کوچه بن بست ۲ متر و کف کوچه هم موزاییک فرش است به گفته اهل محل ایشان پدر آقای احمدزاده استاندار سابق خراسان می باشد. علاوه بر وجود کنسولگری آمریکا در این محل بنای دیگری که از اهمیت ویژه ای برخوردار است منزل آیت ا… قمی می باشد. وی در سال ۴۲ این خانه را خریداری کرد که قبلاً در این محل بانک شاهی قرار داشت. منزل آیت ا… قمی قبلاً در خیابان خسروی قرار داشته است. علاوه بر این بناها در محله چهارباغ مساجدو بناهای دیگری هم وجود داشت. مساجد حاج فرهاد، صدیقی ها ، رضائیه ، سلیمانی الهادی و مسجد شاه ، کاروانسرای ملک ،چوب برها ، جعفرزاده و حوض انبارهای نقاشی ، تاریکی و همینطور حمام نوروزی را می توان نام برد.

قلعه سناباد

سناباد روستایی در ولایت طوس که مدفن امام رضاعلیه السلام بوده و هم‌اکنون جزء شهر مشهد است.[۱] روستای کوچک سناباد قبل از آباد شدن مشهد، از قُرای ولایت طوس به شمار می‌رفته است. در سال ۱۹۳ق هارون الرشید در سناباد درگذشت و او را در باغ حمید بن قحطبه طائی که بعدها به بقعه هارونیه مشهور شد، دفن کردند.[۲] پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ قمری در نوقان،[۳] به خواست مأمون، امام رضا(ع) در این مکان در کنار هارون دفن شد.[۴] پیوند سناباد با روستاهای دیگر به تدریج شهر مشهد را به وجود آورده است.[۵] .

سناباد در گذر تاریخ

آب سناباد که ظاهرا به دلیل جاری بودن در قریه سناباد به این نام شهرت یافته، و بنا به شواهد تاریخی با بیش از هزار سال قدمت، در اراضی و باغهای سناباد نوغان، واقع در بخشی از دشت توس جاری بوده چون مشهور است که پیکر مطهر امام رضا علیه السلام را در مظهر آن (سراب) غسل داده اند (عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 2/300؛ مینورسکی، یادنامه ایرانی، ص 54) و به قولی آب سناباد به عنوان نخستین آب جاری در بقعه رضوی (عزیزاللّه عطاردی، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371 ش، ج 1، ص 364)، تا مدتها تنها منبع تأمین کننده آب مورد استفاده در مشهدالرضا علیه السلام بوده است از جهت قدمت و قداست حائز اهمیت می باشد و بررسی پیشینه تاریخی این قنات همانند محدوده جغرافیایی قریه سناباد به ویژه در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا نیاز به تحقیق دارد. سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد «سرآب» نام داشته، که در شمال غربی مشهد در محله ای به همین نام واقع بوده است. این نام مکرر از عهد صفویه تا دهه های اخیر در منابع تاریخی ذکر شده است. قریه سناباد در قرن سوم قمری از توابع نوغان در ولایت توس به شمار می آمد و در فاصله یک مایلی (3/1069 متر) جنوب و جنوب غربی نوغان و در 17/36 درجه عرض و 25 / 59 درجه طول جغرافیایی واقع بوده (علیرضا چکنگی، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص 95) و به نوشته ابودف باغی به وسعت یک مایل منسوب به حمید بن قحطبه در داخل آن قرار داشته (ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، 1354 ش، ص 84) و آرامگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون الرشید در درون کاخ با دیوارهای بلند و غرفه های زیبا و تاق نماها و ... محصور بوده است (ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، 1354 ش، ص 84) . سناباد پس از خاکسپاری پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در 203 ق، به تدریج توسعه یافته و ابتدا به صورت شهرکی مذهبی با نام مشهدالرضا و مشهد طوس و سپس شهری بزرگ با نام مشهد مبدل گردیده تا آنجا که نام سناباد و نوغان و حتی توس را تحت الشعاع قرار داده است (محمّد رضا قصابیان، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377 ش، ص 45-41). هم اکنون فقط خیابانی با همین نام در بخشی از مسیر سابق قنات واقع در غرب محله قدیمی سراب وجود دارد که یادگار نام این روستا و قنات قدیمی است. تعیین محدوده جغرافیایی آب سناباد نیز همانند قریه سناباد از زمان شهادت حضرت رضا علیه السلام تا قرن اخیر میسّر نیست و با آنکه در منابع تاریخی قرن سوم قمری به بعد بارها از سناباد یاد شده، آگاهیهای موجود در باره این قریه و به ویژه قنات سناباد در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا بسیار اندک و گاه با افسانه آمیخته است؛ چنان که خبر احتمالی جاری شدن آب سناباد که همانند خبر احداث کاخ حمید بن قحطبه بدون مستند تاریخی توسط بعضی از نویسندگان نقل شده، به صورت مکرر در مآخذ بعدی تکرار شده، در حالی که منبع معتبر خبرهای مزبور همچون موضوع غسل داده شدن پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در قنات سناباد مشخص نمی باشد (ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص 535؛ ادیب المعی، ظفرنامه عضدی (نسخه خطی)، ص 108؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 85) . با آنکه به صراحت از قنات سناباد در قرن سوم تا نهم قمری سخنی به میان نیامده، اما دلایل و شواهد گوناگون تاریخی وجود قنات سناباد را در این دوران مورد تأیید قرار می دهد؛ از جمله وجود باغ سرسبز حمید بن قحطبه در نوغان توس که در بخش کم ارتفاع تر شرق مظهر قنات سناباد قرار داشته و عدم وجود خبر در مورد منبع آبی دیگر در حوالی سناباد و وضعیت جغرافیایی مشهد الرضا در قرن سوم به بعد و شیوه آبیاری در دشت توس، وجود یک قنات بی نام و نشان در متون تاریخی را که با نشانه های آب سناباد در قرنهای اخیر انطباق دارد، به عنوان قنات سناباد اثبات می کند؛ چنان که در قدیم ترین خبر در باره این قنات بی نام در حوالی سناباد، ابن بابویه قمی از سیلی عظیم در ناحیه سناباد یاد می کند که در مسیل منحرف شده و در قناتی که از محلِ مشهد امام بلندتر بوده است فرو ریخته و به مشهد امام آسیبی وارد نیامده است (ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق، 1373 ش، ج 2، ص 697، ح 9( . در خبر دیگری بیهقی در شرح خدمات ابوالحسن عراقی دبیر غزنویان از احیای کاریزی در مشهد سخن به میان می آورد که می توان آن را مهم ترین خبر موثق در باره آب سناباد در قرن پنجم به شمار آورد (بیهقی، تاریخ بیهقی، تصحیح دکر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1375 ش، ص 712). در باره علت عدم ذکر نام برای قنات مزبور می توان احتمال داد که به دلایل مختلف از جمله منحصر به فرد بودن این قنات در منطقه سناباد و اهمیت ندادن به قنات معروف بوده است. قنات سناباد که تا مدتها به دلیل عدم گسترش سناباد تنها منبع آبی مورد استفاده بوده است، با پیدایش و گسترش مشهد الرضا علیه السلام که به نوشته مؤلف تذکره لباب الباب دارای قصباتی شده است (محمّد عوفی، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی، 1361 ش، نیمه اول، ص 210-209)، به نقل از مستوفی با سرعت توسعه یافته (مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362 ش، ص 151) و در زمان ابن بطوطه از رونق زیادی برخوردار بوده است (ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش، ج 1، ص 441)؛ چنان که به واسطه افزایش جمعیت و عدم تکافوی آب سناباد، به نوشته دولتشاه سمرقندی در عهد سربداران توسط خواجه یحیی، قناتهای دیگری در مشهد و توس جاری می شود (دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ دوم: انتشارات پدیده خاور، 1366 ش، ص 212) . بعدها با گسترش بیشتر مشهد در عهد تیموری، برای تأمین آب مورد نیاز مشهد به دستور ملکان حسین بایقرا و با مباشرت امیرعلیشیرنوایی آب چشمه گلسپ به طرف مشهد هدایت و در صحن جاری شده، مورد استفاده زائران و مجاوران قرار می گیرد (وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس، 1023 ق؛ اسکندر بیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب، 1377 ش، ج 2، ص 1409؛ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ص 184-180) . با توجه به آگاهیهای بیشتری که درباره قنات سناباد در منابع قرن نهم قمری به بعد وجود دارد، به طور قطع، آب سناباد در قرن نهم در سناباد جاری بوده است؛ چنان که بارها از قنات سناباد و سراب در روضة الصفا و حبیب السیر و دیگر منابع تاریخی نام برده شده است (محمّد بن خاوندشاه بلخی (میرخواند)، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، انتشارات علمی، ج 2، ص 725؛ خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ سوم: کتابفروشی خیام، 1362 ش، ج 3، ص 123) . به استناد نوشته مؤلف کتاب خلاصة التواریخ و مضمون وقفنامه مورخ 1027 ق در قرن یازدهم علاوه بر قنات سناباد، آب قنات موقوفه مهدی قلی بیگ نیز در حرم جاری و مورد استفاده بوده است. (... ایضا قنات منصوصه قبل را وقف کرد بر حمام منموق فوق و آنچه فاضل آید به مسجد جامع برده، زوار و غیرهم کائنا من کان از آن انتفاع یابند و ...) (وقفنامه مهدی قلی بیگ، بازنویسی، مورخ 1027 ق؛ قاضی احمد بن شرف الدین حسین قمی، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، 1359 ش، ج 1، ص 439) . از عهد صفویه به بعد باز هم آگاهیهای بیشتری درباره قنات سناباد به دست می آید؛ چنان که در طومار علیشاهی به عنوان یکی از مهم ترین اسناد موقوفه آستان قدس به تاریخ 1160 ق، قنات سناباد را موقوفه ای با واقف نامعلوم و دائر با میزان حق الشرب ثبت شده در عهد افشاری معرفی می کند (طومار علیشاهی، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 22). در طومار عضدالملک نیز از قنات سناباد به عنوان یک قنات وقفی مطلقه بالتمام با محدوده معینه در دروازه سراب یاد شده است (طومار عضد الملک، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 40 و 47) . نخستین آگاهی در مورد محدوده جغرافیایی قنات سناباد مربوط به عهد قاجاری است که در طومار عضد الملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب سناباد به دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن که محل تغسیل پیکر مطهر امام رضا علیه السلام بوده و اولین و قدیم ترین آب جاری در مشهد، مورد توجه زائران و مجاوران بوده است (عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 3002)؛ لذا از زمان نادر شاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد به وسیله پنج قاطر، آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن عتیق انتقال یافته و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران بوده است (احتشام کاویانی، شمس الشموس، ص 228؛ بهبهانی، مرآت الاحوال بخش خراسان آرشیو خراسان اداره اسناد کتابخانه مرکزی، ص 939 به تأمین آب مشهد در عهدنامه ای اشاره دارد). در عهد قاجاریه با وجود آنکه قناتهای دیگر و نهر خیابان در مشهد جاری است، اما به نوشته حکیم الممالک آب سناباد در بعضی از محلات مشهد جاری بوده است (علینقی حکیم الملک، روزنامه سفر خراسان، (چاپ عکسی)، ص 190) و به نوشته اعتماد السلطنه جزء موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ عنبر جریان داشته (اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج 3-2، ص 1546-1545) و زین العابدین شیروانی می نویسد که آب آن خوشگوار است (زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، (افست)، بی تا، ص 586؛ همو، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی، 1339 ش، ص 276)، و مطابق شرط واقف، بخشی از آب سناباد در مطبخ سرکار فیض آثار جاری است (نوروز علی بسطامی، فردوس التواریخ، (چاپ سنگی)، ص 53) که به نوشته ادیب المعی این آب در عهد ناصری و توسط فضل اللّه خان وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است (ادیب المعی، ظفرنامه عضدی، (نسخه خطی)، ص .53) . گسترش بیشتر مشهد و افزایش جمعیت، لزوم تأمین منابع آبی بیشتری را باعث گردیده، چنان که در سال 1333 ق به دستور مرحوم سلطان حسین میرزا نیّرالدوله پسر پرویز میرزا نیّرالدوله و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان، برای آنکه آب قنات مسجد بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسد با ساختن منبع و نصب تلمبه و احداث لوله کشی، تا جامع گوهرشاد آب مزبور از باغ منبع در خارج دروازه سراب و در مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت شده، در آنجا مورد استفاده قرار گرفت (پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 2، ص 132، (قنات منبع پلاک (2848) بخش 9 تبادکان مشهد)؛ بقیعی، مزار میرمراد، ص 91). اما به نوشته سفرنامه نویسان، آب سناباد با آبدهی قابل توجه در این دوران همچنان مورد استفاده بوده است، چنان که به نوشته کلنل ییت این قنات که زمانی به تنهایی آب این دهکده را فراهم می کرده است هم اکنون هنوز هم در بخش شمال غربی مشهد که سراب نام دارد جاری و مورد استفاده است (کلنل ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو و رهبری، 1365 ش، ص 289؛ سفرنامه دالمانی و منشی زاده و لسترنج، پانوشت ص 414) . با وسعت یافتن مشهد و افزایش جمعیت در اواخر عهد قاجاریه، قناتهای دیگری در حوالی شمال قنات سناباد جاری می شود که از مشخصات دوازده قنات در منابع این دوره یاد شده است («دو مقاله در باره مشهد»، ترجمه کاظم خادمیان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش 26 و 27، ص 675؛ امام، مشهد طوس، ص 161) . قنات سناباد در روزگار قاجار و پهلوی در مسیری به طول تقریبی 9200 متر از غرب به شرق جریان داشته و پیشکار قنات مزبور در کال چهل بازه بند گلستان در اراضی وکیل آباد واقع در غرب مشهد قرار داشته و حلقه چاههای آن از غرب به شرق در اراضی آبکوه و زرگران موقوفه آستان قدس (29 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19)، به شماره پلاک 4 اصلی، و اراضی سعدآباد موقوفه گوهرشاد به شماره پلاک 5 اصلی بخش 9 مشهد جریان داشته و در حد فاصل چهارصدمتری جاده قدیم طرقبه در شمال و موازی مسیر قنات منبع که در جنوب آن واقع بوده، در جهت شمال شرق امتداد یافته و پس از عبور از اراضی مزرعه سروده و سعدآباد با فاصله کم در جنوب قنات آصف الدوله در داخل خانه های اعیانی سعدآباد در اراضی مذکور در داخل باغ منبع به شماره پلاک 5791 اصلی بخش 1 جریان داشته و در شمال باغ مذکور و تصویر 1. صورتجلسه ثبت اسناد و املاک . جنوب خیابان سعدآباد و حدود 150 متری خارج دروازه سراب، بین باغ منبع و باغچه سید نور علی شاه و نزدیک حمام قدیمی سناباد ظاهر شده و با عبور از کنار یخچال قدیمی و قبرستان سراب و منازل محله سراب از طریق کوچه آقا میرزا ناظر و کوچه شجاع التولیه به طرف حرم امتداد یافته وارد باغ عنبر شده و به صورت منقطع از باغ سنگی و باغ مستوفی و منازل مسکونی عبور نموده و پس از مشروب ساختن آب انبارهای عمومی و شخصی تا محله چهارباغ جریان داشته و از آنجا در کوچه مسجد نقاشها و کوچه میرزا شهاب و خیابان علیا و چهارباغ و سپس کارخانه زواری آستان قدس عبور نموده و به آب انبار صحن عتیق منتهی می گردیده و در آنجا آب مزبور مورد استفاده بوده است. (سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران، پلاک 4 و 90 اصلی بخش 9 مشهد، موقوفه آستان قدس به شماره ثبت 16779 دفتر 115، ص 326؛ تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم، ش 3924، استیجاری شهرداری، مورخ 13/11/1329، ص 2-1؛ نقشه علی اکبر هندسی، سعدآباد، 1039 ش؛ نقشه آبکوه، 1310 ش؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19؛ گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری، 3355، 9/4/1327) . قنات سناباد که موقوفه آستانه بوده و در طومارهای علیشاهی و عضدالملک درج گردیده، در مورخ 1308 ش جهت ثبت مالکیت، مطابق تقاضانامه ثبت شماره 3924، از طرف میرزا تقی شهابی محاسب اول آستان قدس به نمایندگی از طرف محمّد ولیخان اسدی، نیابت تولیت وقت اقدام شده و به استناد صورتجلسه تحدید حدود باغ عنبر از طرف اداره کل ثبت و اسناد استان نهم به شماره 11797، 18 دی ماه 1308 و پذیرش درخواست ثبت به تاریخ 30/8/1311 تحدید حدود، قنات سناباد در 15 فروردین 1317 ش با حضور نمایندگان آستان قدس و اداره کل ثبت و اسناد املاک مشهد و با مشخصات پلاک 5847 اصلی بخش 1 مشهد انجام شده، صورتجلسه ثبت مکتوب گردید (تقاضانامه ثبت، ش 3924، 14 برج دی 1380) . منبع : فصلنامه مشکوة، شماره 78 , محمّد رضا قصابیان - گروه جغرافیای بنیاد پژوهشهای اسلامی , , , , تعداد بازدید : 8780 تاریخ درج : 1386/09/14)

اَلَندشت

نامی کهن ‌سال که در دل خود، یادواره‌ ای از حماسه ‌های ناگفته مردم مشهد دارد؛ حماسه‌ هایی که در دل تاریخ گم شدند و کمتر کسی از آن‌ها یادی می‌کند. «الندشت» که در متون قدیمی آن را «علمدشت» هم ذکر کرده ‌اند، باغی بزرگ در جنوب مشهد بود که امروزه بقایای آن، به همین نام، در حاشیه خیابان کوهسنگی این شهر وجود دارد. این باغ مصفا که از دیرباز و به دلیل داشتن منابع آب مناسب، یکی از کانون‌های اصلی کشاورزی اطراف مشهد محسوب می‌شد، در کنار دشت زرگران که سمت غرب آن قرار داشت، از دوران شاه تهماسب ‌یکم صفوی به بعد، به باروهای جنوبی شهر مشهد و دروازه «دستگرد» که احتمالاً بعدها دروازه «ارگ» خوانده شد، راه می‌یافت. بیشتر این اراضی، موقوفه حضرت ثامن‌الحجج(ع) است. گستره زمین‌های باغ بزرگ الندشت تا مکان کنونی بیمارستان امام رضا(ع) بود و حتی برخی معتقدند که این مرکز درمانی مهم شهر مشهد، بر اراضی باغ الندشت بنا شده ‌است. بنابراین، آن‌چه امروز به نام باغ الندشت می‌شناسیم، محدوده ‌ای بسیار کوچک از آن باغ بسیار مصفا و بزرگ بود که بخش معتنابهی از آن، به زمین‌های کشاورزی اختصاص داشت. به همین دلیل، در منابع تاریخی چند قرن قبل، مانند «عالم‌ آرای نادری»، از آن با واژه «صحرا» یاد شده است؛ واژه ‌ای که هنوز هم در میان مشهدی‌های قدیم و اهالی روستاهای همجوار این شهر، برای نامیدن کشتزارها، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نوغان یکی از قدیمی ترین محله های مشهد

بدون شک در میان نام محله های قدیمی مشهد، می‌توان نام محله نوغان را نیز قرار داد. این خیابان، که بازار اصلی محله محسوب می‌شود، به صورت شمالی جنوبی قرار داشته و در گذشته از دروازه نوغان تا چهار سوق و تقاطع کوچه سیاهان و محله نوغان امتداد داشته است. نوغان از محله‌های قدیمی مشهد بوده و در طول تاریخ، بارها تغییرات و تحولات مختلفی را تجربه کرده است. از جمله ویژگی‌های اجتماعی این محله، از خود گذشتگی زنان آن در زمان شهادت حضرت رضا"ع" است که مهریه ‌های خود را به شوهرانشان بخشیدند تا بتوانند در تشییع پیکر حضرت رضا (ع) شرکت کنند. محله نوغان مشهد نه تنها به دلیل تاریخ کهن و رویدادهای مهمش مشهور است، بلکه دارای آثار و بناهای تاریخی قابل توجهی نیز می‌باشد. مسجد امام رضا (ع)، مسجد پل سنگی و مسجد محراب خان از جمله این آثار هستند. محله نوغان به عنوان یکی از اولین و قدیمی‌ترین محله ‌های مشهد، نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ این شهر ایفا کرده و امروز نیز ساکنان آن به دستاوردهای گذشتگان خود افتخار می‌کنند.

تاریخچه محله نوغان | نوغان در دوره های مختلف تاریخ

محله نوغان یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین محلات مشهد است که ریشه ‌های آن به دوران باستان برمی‌گردد. این محله با داشتن تاریخچه ‌ای غنی و پرافتخار، نقش مهمی در توسعه فرهنگی و اجتماعی شهر مشهد داشته است.

محله نوغان

نوغان در واقع یکی از آبادی های معتبر و معروف حومه شهر طوس قبل از پیدایش شهر مشهد بوده است. هسته اولیه شهر مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته است. و به تدریج با رشد نوغان به صورت یک محله باقی مانده است . حدود ده محله نوغان در مطلع الشمس چنین ذکر شده است محله نوغان مابین شمال و مشرق حرم حضرت رضا(ع) عرض عریضی دارد از جمله قطعه ای از آن قتلگاه است در جنوب قبرستان معروف قتلگاه که خود حضرت رضا(ع) آن را خرید و وقف فرموده اند . قطعه دیگر این محله را پای گنبدخشتی ، قطعه ای را سر پل سنگی ، قطعه ای را سرقبر میر گویند و محله غیر شمارها ومحله کشمیری ها در واقع جز محله نوغان است. در ۱۰۰۰ سال پیش کتابی به نام حدود العالم من المشرق الی المغرب مطلبی در باره نوغان نوشته که در آن معدنی بوده که از آن معدن دیگ سنگی می ساخته اند کتابی دیگر به نام جام جم از نوغان ذکری به میان آورده و سپس یاقوت حموی در کتاب معروف خود معجم البلدان شرحی از نوغان آورده است و از دیگ های سنگی آن یاد کرده است. درباره وجه تسمیه این محل دو نظر وجود دارد اول آنکه چون معدن سنگ بوده و از آن معدن سنگ استفاده می کرده اند به نوکان یعنی معدن جدید و نو تعبیر شده است و دیگر آنکه نوغانه گفته اند به دلیل زاویه و پیچی که مجرای دو قنات را قبل از رسیدن به مظهر قنات به هم مربوط کرده است.

راسته نوغان

خیابان اصلی این محله به نام راسته نوغان می باشد که کوچه هایی از آن منشعب می باشد. راسته نوغان در واقع بازار اصلی این محله بوده که در جهت شمالی جنوبی قرار داشته و انتهای شمالی آن به دروازه نوغان و انتهای جنوبی آن به چهار سوق ( تقاطع کوچه سیاهان و نوغان) ختم می شده است. ویژگی نوغان از نظر اجتماعی از خود گذشتگی زنان این محله در زمان شهادت حضرت رضا(ع) می باشد که به خاطر شرکت در تشییع پیکر حضرت رضا(ع) مهریه قباله ها را به شوهرانشان بخشیدند تا به آنان اجازه شرکت در این مراسم را بدهند. هنوز هم به خاطر این عمل قهرمانانه زنان محله در ۱۲۰۰ سال گذشته ساکنان فعلی به آن افتخار می کنند. از آثار دیگر موجود در این راسته مسجد امام رضا(ع) ، مسجد پل سنگی ، مسجد محراب خان (آب انباری به نام محراب خان که در گذشته در مجاورت مسجد ساخته شده بود). می باشد . کار و شغل مردم این محله : زارع ، چوپان ، گله دار و بعضی از مشاغل کمیاب چون چکمه دوزی ، حصیربافی ، خرازی ، سنگ تراشی ، عطاری ، کاشی پزی ، کفاشی ، نعل بندی .

محله دستجرد

اين محله در شمال شرقي مشهد و در حدود نوقان بوده است. زيرا اراضي دستجرد در آنجاست و شايد شکل قديمي‌تر آن دستگرد بوده که بعدها معرّب شده و به شکل دستجرد درآمده است. گـَرد و کـَرد تقريبا به معني آباد است. و شايد به اين مناسبت به آن دستگرد گفته‌ اند که بعد از توسعه مشهد به زور بازو و کمک دست، آباد شده است. علاوه بر محلات فوق محله کليميان و مسيحيان در محدوده جنوب غربي مشهد در نزديک دروازه ارگ وجود داشته که محل سکونت گروه‌هاي مسيحي بوده و کليساي انجيلي مشهد در همين محله بنا شده است.

محله پاچنار

محله پاچنار که هنوز حمام آن به نام پاچنار (یا در لهجه مشهد حموم پاچنار) باقی است شاید به مناسبت داشتن چنار یا چنارهای بلند و بزرگ به این اسم خوانده شده باشد زیرا مشهد چنارهای عالی و زیبایی داشت که کم نظیر بود و در بعضی از آنها چنارهای بالاخیابان ضرب المثل شده بود و عمر چند صدساله داشت. محله پاچنار در شمال مشهد و محاذی خیابان علیا است.

خیابان تاریخی ارگ مشهد

یکی از جذابیت‌ های مشهد بازدید ازخیابان ‌های تاریخی آن است. خیابان ارگ، یکی از آنهاست. در گذشته، خیابان ارگ از سه راه ارگ تا میدان ده دی را دربرمی‌گرفت؛ اما در حال حاضر این خیابان فقط قسمتی از خیابان امام خمینی را شامل می شود. از آنجایی که محله ارگ در دوره پهلوی دوم به طبقات بالا دست و مرفه تعلق داشته، با پیشرفت خوبی به همراه شده است و اکنون نیز بسیاری از مراکز مهم و دولتی شهر مشهد نظیر بانک ملی، هلال احمر، اداره دارایی، شهرداری، اتاق تجارت، هتل پارس، ستاد ارتش، اداره ثبت، پست و تلگراف، باغ ملی، ساختمان چهار طبقه، و میدان ارگ در این خیابان قرار دارند و یکی از مهمترین خیابان‌های مشهد به شمار می رود. بیشترین آثاری که در شهر مشهد به ثبت ملی رسیده‌اند در این خیابان قرار دارد.

محله ارگ

یکی از محلات کوچک ولی با اهمیت از نظر پایگاه اجتماعی – اقتصادی در محدوده بافت قدیم شهر مشهد ، محله ارگ می باشد به علت نزدیکی و مجاورت این محله با بنای مقر حکومتی (ارگ) و سکونت عده ای از طبقات بالای جامعه شهری در آن محله با عنوان محله ارگ نامگذاری شده است . در مطلع شمس ذکر شده که محله ارگ مابین مغرب و جنوب شهر واقع وخود ارگ در کنار این محله متصل به باروی شهر است که حصار آن از یک طرف همان حصار شهر است.

ارگ

مرکز حکومت نشین مشهد تا اوائل دوره قاجاریه در چهارباغ بوده و ارگ در آن ازمنه به منزله قلعه نظامی محسوب می‌شده است . از اوائل دوره قاجاریه ، مخصوصاً زمان فتحعلیشاه و حکومت محمدولی میرزا (درخراسان) عمارت ارگ بنا شده است . در سال 1293 ق حاجی ظهیرالدوله دارالحکومه عالی در ارگ مشهد مقدس بنا نمود که منظور ظاهراً مرمت عمارت محمد ولی میرزا ، یا بنیان عمارت جدیدی بوده است . قبل از 1307 خورشیدی زمان ایالت قوام السلطنه قسمتی از آن ساختمان شد. صاحب روضة ‌الصفای ناصری راجع به ارگ می‌نویسد : ارگ در یک طرف شهر افتاده ، دیوار ارگ میانه مغرب و شمال 400 ذرع ، و تمام اطراف ارگ 1246 ذرع است و 32 برج دارد . اما اکنون وضع ارگ تغییرات کلی نموده ، حصار و برج ها در بیشتر نقاط خراب و در قسمتی از ارگ ،‌ باغ ملی احداث و در قسمت دیگر عمارت تلگراف‌خانه و پست خانه به سال 1304 ش نیز عمارت ارکان حرب به سال 13471 ق بنا شده است . عمارت توپ خانه نیز پس از انتقال توپخانه به شهر نو فروخته شده است . ارگ امروزی دارای میدانی است که خیابان پهلوی از طرف مغرب آن می‌گذرد . در سه قسمت دیگر میدان سه خیابان سواره رو احداث شده است . و سط میدان در سال 1333 ق زمان ریاست مالیه مسیولولو به اهتمام مشارالیه مشجر گشته و از سال 1307 خورشیدی اطراف آن گل کاری شده است . بعداً اشجار دیگری نیز کاشته شده است . عمارت و دوائر واقع در میدان ارگ : اداره شهرداری (که در محل ایالتی سابق است) پست خانه و تلگراف خانه (در ضلع جنوبی) عمارت ارکان حرب ، اداره نظمیه (در ضلع شرقی) اداره گمرک (در ضلع شمالی) خیابانها و کوچه های میدان ارگ ، خیابان پهلوی ، کوچه ارگ ، کوچه گنبدسبز، کوچه پشت شهربانی (مشهد درآغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور، تالیف استادان : محمدتقی مدرس ‌رضوی،علی ‌اکبرفیاض، سیدعلی ‌موید ثابتی،عبدالحمید مولوی، محمودفرخ ، انتشارات آهنگ قلم ، تابستان86)

خیابان جنت

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد شامل خیابان جنت است که از آن به عنوان یکی از قدیمی ‌ترین مراکز خرید شهر مشهد نیز یاد می‌شود. بازار جنت به موازات خیابان مدرس و در حد فاصل میان بلوار امام خمینی و پاسداران قرار دارد و به جرات می ‌توان آن را یکی از معروف ترین بازار فروش پوشاک این کلان شهر دانست. از این ‌رو بسیاری از مسافران و ساکنان مشهد این خیابان را برای خرید پوشاک انتخاب می‌کنند. البته جنت در نزدیکی بازار بزرگ صرافی‌های مشهد نیز قرار دارد و به همین دلیل یکی از مراکز خرید ویژه این شهر محسوب می‌شود.

محله سرشور: محله تاریخی مشهد

محله سرشور، یکی از زیباترین بازسازی‌های بافت تاریخی در مشهد است که با الهام از معماری سنتی ایرانی و با هدف احیای هویت تاریخی این شهر انجام شده است. این محله که زمانی یکی از محله‌ های قدیمی و پررونق مشهد بوده، اکنون با چهره ای نو و جذاب به روی گردشگران و زائران باز شده است. محله سرشور، همچون بسیاری از محله‌ های قدیمی مشهد، دارای قدمتی طولانی است. این محله در گذشته یکی از مراکز تجاری و مسکونی مهم شهر بوده و ساکنان آن عمدتاً از تجار، صرافان، زرگران و سایر مشاغل مرتبط با تجارت بودند. با گذشت زمان و تغییرات شهری، محله سرشور نیز دستخوش تغییرات زیادی شد. در سال‌های اخیر، با هدف حفظ بافت تاریخی و هویت شهر مشهد، پروژه بازپیرایی محله سرشور آغاز شد. در این پروژه، با استفاده از معماری سنتی ایرانی و مصالح بومی، ساختمان‌های قدیمی مرمت و بازسازی شدند و کوچه‌ها و بازارچه‌ها به سبک گذشته بازآرایی شدند.

محله سرسوق - سرشور

محله سرسوق به طور قطع اسم دیگری داشته است که صنیع الدوله خواسته است به شکل ادبی در آورد سوق در عربی به معنی بازار است ولی در لهجه مشهدی در زبان محاوره مردم کمتر کلمات عربی به کار می رود و اگر به حسب ضرورت مردم مجبور باشند آن را مختصر تعریف می کنند در مشهد کلمه سر به معنی ابتدا و آغاز و گاهی بالا زیاد دیده می شود مانند سراب ، سرشور از طرف دیگر سو در لهجه مشهدی تقریباً به همان معنای لغوی و اصیل فارسی استعمال می شود مثل چهارسو . بنابراین سرسوق که صنیع الدوله نوشته است احتمال دارد سه سو یا سرسو و یا غیر از این ها باشد. محله سرشور یکی از ۶ محله قدیمی مشهد بوده که در غرب حرم مطهر امام رضا علیه السلام قرار دارد ، اگر بخواهیم تصویر امروزی اش را داشته باشیم خیابان های خسروی ، آخوند خراسانی و امام رضا (ع) اطراف این محله را گرفته اند . برای رفتن به بازار سر شور اگر از باب جواد حرم مطهر خارج شویم و به سمت راست حرکت کنیم روبرو ی بازارچه فرش یک کوچه می بینیم به اسم بازار سر شور . این محله نه خیلی اعیان نشین بوده ، و نه خیلی فقیر نشین بیشتر مردم یا کارمند موقت دولت بودند یا کارمند آستانه . آدم های فرهنگی شهر مثل شاعر ، صحاب ، کتابدار و روزنامه چی در این محله زندگی می کردند . محمد تقی بهار (ملک الشعرا) در این محله بدنیا آمده است .

خیابان سرشور

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد خیابان سرشور است که در غرب حرم مطهر و جنوب شرق محله سراب قرار دارد. سرشور یکی از خیابان های مشهد نزدیک حرم و اعیانی ‌نشین ‌ترین محله مشهد پس از محله سراب است و از آن به عنوان خیابان دیالمه نیز یاد می شود. بازار سرباز سرشور در قسمت چپ خیابان خسروی نو قرار دارد و در آن محصولات مختلفی نظیر مواد غذایی، کیف، کفش، پوشاک و حوله به فروش می‌رسد.در این خیابان ۳ خانه اعیان نشین قدیمی از دوره قاجار برجای مانده است. بناهای با ارزش موجود در این خیابان شامل خانه دختر ملک، خانه جواهر و خانه صاحب علم هستند‌ که از بین آنها فقط خانه دختر ملک به ثبت ملی رسیده است.

خیابان خسروی

خسروی نیز یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد است که از آن به عنوان بورس طلا، جواهر و زیورآلات نقره مشهد یاد می‌شود‌. خیابان خسروی مشهد، همچنین یکی از مقاصد اصلی کسانی که قصد خرید پارچه یا آینه و شمعدان را دارند. در حال حاضر خیابان خسروی یکی از ۴ خیابان اصلی شهر مشهد به شمار می‌رود و بسیاری از هتل‌ها و آپارتمان‌های معروف مشهد در این خیابان قرار دارند. خسروی بورس فرش نیز بوده و بسیاری از فرش فروشی‌های قدیمی و نام آشنا در این خیابان واقع شده ‌اند.

خیابان تهران یا خیابان امام ‌رضا

خیابان تهران حدود یک قرن پیش در سال ۱۳۰۷ در قسمت ضلع جنوبی حرم مطهر ساخته شده است و اکنون یکی از شریان‌های اصلی شهر مشهد به شمار می‌رود. این خیابان اکنون به نام خیابان امام رضا (ع) شناخته می شود و ایستگاه مترو بسیج در آنجا قرار دارد. بیش از ۹۵ سال از ساخت خیابان تهران می‌گذارد و این خیابان در طول این سال‌ها شاهد رویدادهای تاریخی مهمی بوده و حتی سبک معماری آن بارها دستخوش تغییر شده است.

محله چاه نو«چهنو»

اين محله در حدود خيابان تهران (اين خيابان از آن جهت كه مسير اصلي مشهد به تهران بوده، به خيابان تهران شهرت يافته است) فعلي واقع بوده است. در لهجه مشهدي «چهنو» همان چاه نو است که بدون کسره اضافه و به اصطلاح به شکل اضافه مقطوع ‌الحر تلفظ مي‌شود و هنوز در همان خيابان تهران و نزديک فلکه آب کوچه‌ اي به نام کوچه چهنو باقي است و معلوم مي‌شود در زمان خود محله تازه تأسيسي محسوب مي‌شده و بعد از احداث چاه يا منبع آب جديدي به وجود آمده است. به اين نکته هم بايد توجه داشت که چون مشهد در اصل کم آب بود، احداث کاريز و قنات و چاه به منظور تأمين نياز عمومي، کار مهمي تلقي مي‌شده است کما اينکه در بين هفت محله ‌اي که صنيع‌ الدوله به نقل از حافظ ابرو نام برده، در دو محله نقش آب ديده مي‌شود. وجود آب‌ انبارهاي بزرگ و عميق که هنوز آثار آنها در گوشه و کنار شهر باقي مانده، مي‌تواند مؤيد کمبود آب در مشهد باشد.

خیابان نخریسی مشهد

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد خیابان نخریسی است که بیش از 6 دهه قدمت دارد و جزو محلات اصیل و ریشه‌ دار مشهد به شمار می‌رود. نخستین کارخانه ‌های نخریسی شهر مشهد در این محله شروع بکار کرده ‌اند و ساکنان اولیه این محله را کارکنان و کارگران این کارخانه ها تشکیل می‌دادند و در حال حاضر این محله بیش از ۲۱هزار ساکن دارد.

بالا خیابان یا خیابان شیرازی

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد، بالا خیابان است که از از میدان شهدا شروع و تا نزدیکی حرم مطهر رضوی ادامه دارد. به عبارت دیگر، بالا خیابان همان خیابانی شیرازی کنونی است و چون در سمت بالای سر امام رضا"ع" قرار دارد، ساکنان قدیمی و محلی مشهد آن را به عنوان بالا خیابان می خواندند. باغ نادر شاه افشار از بارزترین آثار تاریخی موجود در این خیابان است.

پایین خیابان

پایین خیابان همان خیابان نواب صفوی است که در قسمت شرق حرم اما رضا قرار دارد و یکی از قدیمی ترین خیابان های شهر مشهد به شمار می‌رود. این خیابان در دوره صفوی بنا شده و در قسمت پایین پای حضرت علی ابن موسی الرضا قرار دارد و به همین دلیل مردم محلی از آن به عنوان پایین خیابان یاد می‌‌کردند.

محله پایین ‌خیابان

محله پایین خیابان یکی از دو محله منطقه ثامن است که خرده ‌محلات بسیاری از مشهد قدیم را در دل خود جای داده است. محلات قبر میر، عیدگاه، سرحوض، جدید‌ها و غیرشمار‌ها از جمله محلات قدیمی مشهد است که اکنون در حدود محله پایین‌خیابان قرار دارند.

محله مروی ها

این محله در مشرق شهر واقع شده است و تپ المحله در حقیقت جزء این محله است. اغلب سکنه این محله اهل مرو می باشند که در دوره حکومت قاجاریه از مرو به مشهد آمده و سکنی گزیده اند لذا این محله به نام محله مرویها مشهور است.

محله غیر شمارها

در مشهد قرشمالها گفته می شود جزو محله های گم شده مشهد است توضیحی که صنیع الدوله داده نوشته است کوچه سیاهان هم می گویند معلوم می شود در زمان او از محله بزرگ اصلی تنها کوچه ای باقی مانده بوده است و تصور می رود منظور همان کوچه سیاوون پایین خیابان باشد که با وجود تغییر اسم باز مردم تلفظ قدیمی آن را حفظ کرده اند.صنیع الدوله در مطلع الشمس محله غیر شمارها را جزء محله نوغان ذکر کرده است.

طپ ‌المحله - تپ‌ المحله

يكي از محلات قديمي شهر مشهد است كه در شمال و شمال غرب حرم مطهر حضرت رضا«ع» واقع شده، اين محله از شرق به محله نوقان، از جنوب به حرم مطهر و راسته بالا خيابان، از غرب به باغ نادري (خيابان شهيد رجايي) و از شمال به حصار شهر (بلوار راه ‌آهن) متصل بوده است. تقي بينش در مقاله ‌اي با عنوان محلات قديمي ‌شهر مشهد در خصوص وجه تسميه تپ ‌المحله نوشته: طپ ‌المحله - تپ‌المحله با اسامي عربي گونه يا تلفظ عاميانه آن كه صنيع ‌الدوله نوشته، هنوز در پايين خيابان موجود است و با آن كه بعضي مي‌گويند ته پل بوده اشتقاق آن كاملاً روشن نيست. اينكه محل قرارگيري اين محله در پايين خيابان بوده، اشتباه است. در كتاب انگيزه در خصوص وجه تسميه تپ ‌المحله گفته شده: محل اوّليه تپ ‌المحله 4ـ3 متر از كوچه‌ هاي اطراف بلندتر بود در آن‌جا آثار هيچ قبري بيش از يك نسل باقي نمي‌ماند. همين كه ساختمان يكي كهنه و مخروبه مي‌شد، قبركن‌ها آن را درهم مي‌كوفتند و روي آن گور تازه ‌اي مي‌ساختند و به خريدار ديگري مي‌ فروختند. تا اينكه در طول چند قرن از مجموع آن قبرها، اين تپه مقدّس پديد آمده بود. به همين مناسبت محله مجاور قتلگاه را تپ ‌المحله گويند. اينكه گفته شده مكان اوّليه اين محله، قبرستاني به نام قتلگاه بوده، اشتباه است. قتلگاه يا همان باغ رضوان سابق، يكي از قبرستان‌هاي معروف مشهد بوده كه در جنوب شرقي تپ ‌المحله قرار داشته و بعد از تخريب فلكه حضرت در سال 1354هـ.ش تخريب گرديده است. تحقيقات ميداني به عمل آمده نشان مي‌دهد كه در اواسط راسته نوقان پلي سنگي وجود داشته و از اين پل در جهت غرب، كوچه ‌اي فرعي به نام كوچه هفت در به علت وجود مسجد هفت در اين معبر، منشعب و يك محله مسكوني را به راسته نوقان متصل مي‌كرده است، چون اين محله در آخر اين پل سنگي قرار داشته، به تپ ‌المحله نام ‌گذاري شده يعني محله‌ اي كه در انتهاي پل محله نوقان قرار داشته است. اين محله هنوز بافت سنّتي خود را حفظ كرده و داراي بازارچه ‌اي است كه نيازهاي ساكنان و زائران را تأمين مي‌نمايد. مسجد و آب‌انبار مروي‌ها كه حدود 200سال پيش توسط سيدرضا بيك مروي ساخته شده، سمبل مركز تپ ‌المحله مي‌باشد. مساجد و تكاياي ديگري از جمله مسجد ترك‌ها، كُردها، صاحبكار، حمام باغ، عرب‌ها، درخت توت، كفايي، شاهزاده قاسم، قصاب‌ها و حاج آقاجان در اين محله وجود دارند. بازارچه حاج آقاجان (شهيد آستانه ‌پرست فعلي) در جنوب تپ‌ المحله است در داخل بازارچه مرقد امامزاده سيّد فخرالدين، نوه امام سجاد«ع» معروف به قبر سبز نيز قرار دارد. تاريخ وفات ايشان 671هـ.ق مي‌باشد. آب‌ انبارهاي متعددي از جمله حوض حاج باقر و حوض ترك‌ها در اين محله وجود دارد. تپ ‌المحله محل سكونت ترك‌هاي آذربايجاني است. دو قهوه‌ خانه به سبك آذربايجاني كه داراي قليان‌هاي بلند مي‌باشد، در اين محله وجود دارد. در ايّام سوگواري، دسته ‌هاي عزاداري ترك از شمال كشور آمده و در اين محله استقرار مي‌يابند.

تپل المحله

یکی از محلات قدیمی شهر مشهد تپل المحله می باشد که در قسمت شمال ، شمال غربی حرم مطهر حضرت رضا (ع) واقع است این محله از سمت شرق به محله نوغان از جنوب به حرم مطهر و راسته بالا خیابان و از غربی به باغ نادری و خیابان شهید رجایی فعلی و از شمال به حصار شهر و بلوار راه آهن متصل بوده است . تقی بینش در مقاله ای با عنوان محلات قدیمی شهر مشهد در خصوص وجه تسمیه تپ المحله نوشته طپ المحله با املای عربی گونه یا تپل المحله تلفظ عامیانه ان صنیع الدوله نوشته است هنوز در پایین خیابان موجود است و اشتغال آن کاملاً روشن نیست این که محل قرار گیری این محله در پایین خیابان است اشتباه است. بررسیها و تحقیقات میدانی به عمل آمده نشان می دهد که در اواسط راسته نوغان پلی سنگی وجود داشته و از این پل در جهت غربی کوچه ای قدیمی به نام کوچه هفت در به علت وجود مسجد هفت در از این معبر منشعب و یک محله مسکونی را به راسته نوغان متصل می کرده است . چون این محله در آخر این پل سنگی قرار داشته به نام تپ المحله نامگذاری شده است.

محله دستجرد

این محله در شمال شرقی مشهد در حدود نوغان بوده است زیرا اراضی دستجرد در آنجاست و شاید شکل قدیم تر آن دستگرد بوده است که بعدها معرب شده و به شکل دستجرد در آمدها ست. گرد یا کرد ، تقریباً به معنی آباد است وشاید به این مناسبت به آن دستگرد گفته اند که بعد از توسعه مشهد به زور با زو و کمک دست آباد شده بوده است. محله بین محله های عیدگاه و نوغان قرار دارد به همین دلیل عمرش هم کمتر از محله عیدگاه نیست شاه عباس صفوی در اول و آخر خیابان مشهد دو تا دروازه جدید هم به نام های بالا خیابان و پایین خیابان درست کرد . محله پایین خیابان همان امتداد محور عمده ارتباطی شهر از بست پایین حرم مطهر حضرت رضا (ع) تا پنج راه ته خیابان ( پایین خیابان ) است که طول آن ۸۸۴ متر بوده است . براساس برآوردهای انجام گرفته این محله دارای ۱۵۸۵ خانوار جمعیت ۱۲۸۸ دربند مغازه بوده است حدود ۱۲ کاروانسرا در این محله که عمده در حاشیه پایین خیابان بوده اند، قرار داشته است.شغل و کار مردم این محله بیشتر پیشه وری خرده پا ، بقال ، خرده فروش ، سبزی کار ، قصاب ، کفاشی ، کلاه دوز و نعل بند بوده است .

پایین خیابان: گذرگاه تاریخ و فرهنگ در مشهد

محله پایین خیابان یکی از محلات قدیم مشهد است که در منطقه ثامن واقع شده و محله ‌های معروفی مانند قبر میر، عیدگاه، سرحوض، جدید‌ها و غیرشمار‌ها را در خود جای داده است. این محله با قدمتی که به زمان صفویه بازمی‌گردد، به‌دستور شاه عباس اول در فاصله سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۲۳ قمری ساخته شد. محله پایین خیابان به‌طول یک کیلومتر از حرم مطهر امام رضا (ع) تا دروازه پایین خیابان (حدود پنجراه پایین خیابان) گسترش یافته است. این محله در سال ۱۲۷۵ خورشیدی بیشترین تراکم جمعیتی را در میان محلات شش‌گانه مشهد داشته است. بیشتر جمعیت ساکن در این محله فقیر بودند، اما تاجران زیادی نیز به دلیل اعتقادی که به زندگی در پایین ‌پای حضرت رضا (ع) داشتند، در این محدوده زندگی می‌کردند. این محله به دلیل قرارگرفتن در مسیر شاهراه ‌های تجاری و نظامی سرخس، مرو و هرات، همیشه در معرض حملات ترکمان‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها قرار داشته و پرمخاطره و آسیب ‌پذیر بوده است. امروزه، محله پایین خیابان به دلیل تغییرات و نوسازی‌های انجام شده، کمتر جمعیت دارد و بیشتر به مراکز تجاری و اقامتی تبدیل شده است.

محله قبرِ مير

اين محله در قسمت شمال شرقي مشهد و در داخل محله نوقان قرار گرفته، به علت دفن ميرمحمّدتقي رضوي مشهور به ميرشاهي در اين محله که در گذشته بقعه ‌اي هم داشته قبرستان پيرامون آن قرار داشته است. اين قسمت از نوقان به قبر مير شهرت يافته است. البتّه در حال حاضر اين قبرستان تخريب شده و به جاي آن مدرسه ‌اي به نام شهيد جعفرنيا ساخته شده است. يک مدرسه قديمي هم در آن محل وجود دارد که به آن مدرسه مير مي‌گويند. کوچه‌ اي هم که قبرستان در آن واقع شده در حال حاضر به اين نام مشهور است. در اين محله بازاري هم بوده که در آن به فروش پارچه و فرش اقدام مي‌کرده ‌اند. مردم اين منطقه در گذشته خود پارچه و فرش توليد مي‌کرده ‌اند. علاوه بر کوچه مير کوچه ‌هاي قديمي ديگري هم در محله وجود دارد؛ مثل کوچه لايق، کوچه کشميرها، کوچه طالبيان، کوچه صندوق‌ سازان، کوچه تاجرها، کوچه سياه ‌آب، کوچه باغ دولاب، کوچه کشميري‌ها. و امّا وجه تسميه كوچه ‌هاي مذكور: كوچه كشميري‌ها را به علت به اينکه عده ‌اي از اهالي بخارا و کشمير در اين کوچه اقامت داشته‌ اند به اين نام مشهور شده است. کوچه لايق به اين دليل به اين اسم نهاده شده که در اين کوچه عالِمي به نام لايق سکونت داشته است لذا کوچه به نام وي مشهور شده است. کوچه صندوق ‌سازان محل زندگي صندوق‌ سازها بوده، لذا به اين نام مشهور گشته است. کوچه تاجرها، به علت سكونت تاجران لباس، پارچه، حنا، قالي و فرش در اين محله بوده است. عرض کوچه 5/2متر و تمام خانه ‌هاي اين کوچه تخريب شده است. يکي ديگر از کوچه‌هاي معروف محله قبر مير، کوچه جواديه مي‌باشد که آقاي عابدزاده از بزرگان محل پس از خريد حيطه سبزي تصميم گرفت چهارده بنا به نام چهارده معصوم«ع» بنا کند از جمله حسينيه و مسجد جواديه كه در اين محله قرار دارد. چون در اين کوچه آقاي عابدزاده مسجدي به نام جوادالائمه«ع» ساخته، لذا کوچه به نام جواديه مشهور شده است. علاوه بر کوچه‌ هاي قديمي، در اين محله مساجد و حمام ‌هاي قديمي هم موجود است؛ از جمله مسجد طفلان مسلم، تکيه کرماني‌ها، مسجد امام خميني (مسجد قبر)، مسجد خرابي شام، مسجد حاجي رستم، مسجد حاج آخوند، مسجد درويش‌ها، مسجد موسي‌بن‌جعفر«ع» مي‌باشند. يکي ديگر از مکان‌هاي قديمي در اين محله، حمام کشميرها مي‌باشد كه قدمت آن حدوداً به 130 سال پيش مي‌رسد و در حال حاضر هنوز اين حمام داير و مورد استفاده مي‌باشد. علاوه بر اين حمام، حمام‌هاي ديگري هم در محله وجود دارد، مثل حمام حاجي قلي که داراي آب ‌انبار هم مي‌باشد. در ساير نقاط اين محله، مساجدي وجود دارد، مثل مسجد داروغه، مسجد حوض‌انبار، مسجد ميرزاعلي نانوا، مسجد تبريزي‌ها، تکيه داروغه. در داخل کوچه اوحد منبع آبي به همين نام ـ اوحد ـ وجود دارد كه معتقدند قدمت آن به 120سال مي ‌رسد. نکته ‌اي که اينجا لازم است به آن اشاره شود اين است که در حال حاضر بيشتر منازل اين محله به علت قرار گرفتن در طرح نوسازي و بازسازي بافت پيرامون حرم حضرت رضا"ع"، تخريب شده و تعداد کمي منزل در اين محله باقي مانده است كه اهالي محل هم در حال کوچ از اين محله هستند ولي هنوز بقاياي منازل قديمي در اين محله ديده مي‌شود که در زمان‌هاي دور متعلق به افراد مرفّه و ثروتمند بوده است.

محله قبر میر

این محله در قسمت شمال شرقی مشهد و در داخل محله نوغان قرار گرفته است درباره علت نامگذاری این محله گفته ها متفاوت است بعضی می گویند که میریکی از خاندانهای قدیم محله بوده است و به علت این که در این محل دفن گردیده است به قبر میر معروف شده است . در این محله بازاری هم بوده که در آن به فروش پارچه و فرش اقدام می کردند. علاوه بر کوچه میر کوچه های قدیمی دیگر هم در محله وجود دارد ، مثل کوچه لایق ، کوچه کشمریها ، کوچه طالبیان ، کوچه صندوق سازان ، کوچه تاجرها ، کوچه سیاه آب.

عیدگاه: نگین تاریخی جنوب ‌شرقی حرم رضوی

محله عیدگاه یکی از محلات قدیمی و تاریخی شهر مشهد است که در جنوب ‌شرقی اماکن متبرکه رضوی و بخش مرکزی این شهر قرار دارد. شهر باستانی نوغان با قدمت دوهزار‌ساله ‌اش، حدود ۱۲۰۰ سال است که با نام مشهد شناخته می‌شود و محله عیدگاه نیز از همین دوره‌ها به عنوان یکی از بخش‌های اصلی و مهم شهر مطرح بوده است. این محله در گذشته رونق بسیاری داشته و به عنوان زائرپذیرترین محله مشهد شناخته می‌شد. با وجود گسترش شهر و ایجاد مناطق مسکونی جدید، محله عیدگاه همچنان به واسطه نزدیکی به اماکن متبرکه رضوی اهمیت خود را حفظ کرده است. محله عیدگاه در محدوده ‌ای قرار دارد که از غرب و شمال غربی به محله سرشور و حرم مطهر، از شرق به حصار‌شهر، و از شمال به بالا‌خیابان و محله سرحوضان محدود می‌شده است. این محله دارای بافت تاریخی و اجتماعی متنوعی است و در آن اماکن و ابنیه تاریخی متعددی مانند آب‌انبارها، حمام‌ها، مساجد و تکایای قدیمی وجود دارد. همچنین این محله از دیرباز مرکز تجارت و کسب ‌وکار بوده و بازارهای مهمی را در خود جای داده است. در محله عیدگاه می‌توان ردپای یهودیان قدیمی مشهد را نیز دید که در گذشته در این محله سکونت داشته و نقش مهمی در اقتصاد و تجارت محله ایفا کرده ‌اند.

محله عیدگاه

در جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد. خیابان صفوی در شمال ، خیابان فردوسی در جنوب بلوار و فلکه ۱۷ شهریور در شرق وقسمتی از فلکه حضرت و خیابان امام رضا (ع) در غرب این منطقه واقع شده است. در گذشته تنها کوچه عیدگاه (راسته عیدگاه) و کوچه زنجیر و کوچه سیروس بوده است و سپس محله جدیدها در همین منطقه به وجود آمده از کوچه های مهم دیگر کوچه باغ حسنخان و کوچه شمس را می توان نام برد. این منطقه هم مانند منطقه نوغان است با همان خصوصیات محلات قدیمی ، خانه ها تماماً قدیمی با همان مصالح ساختمانی که از چوب و خشت خام و کاه گل تشکیل شده است. نوسازی و یا تعمیر خانه ها در محل خیلی کم انجام شده است. محله عیدگاه در جنوب شهر و سر راه ری و عراق عجم و ولایت های جام و هرات بوده "یعنی شرق محله سرشور و غرب محله پایین خیابان" . در قرن دهم هجری یکی از دروازه های شهر در محله عیدگاه قرار داشته و از زمان صفویه محله عیدگاه در کتابهای تاریخی به عنوان یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر نام برده شده است. شغل مردم عیدگاه: شالبافی ، شاطر نانواها، صابون فروش ها و هیزم کش ها ، عشال ، طبیب ، صراف ، الیجه باف ، بقال ، پاکار ، چادرباف ، چرخ تاب ، زرگر ، حجار، کاتب ، مقنی ، مسگر و غیر از این موارد کلانتر یا داروغه شهر هم در این محله زندگی می کرده است. وجه تسمیه : در خصوص وجه تسمیه محله عیدگاه اقوال مختلفی وجود دارد از جمله این که عیدگاه محل برگزاری اعیاد و مراسمات سنتی ، دینی مرسوم در بین مردم شهر مشهد بوده است. ولی به دلیل وجود بارگاه حرم مطهر چندان معقول به نظر نمی رسد که مراسمات در این محل برگزار گردد با این حال بیانگر وجود اتفاق یک حادثه در این محل است که به عیدگاه مشهور شده است . عده ای معتقدند به دلیل خودداری متجاوزان از قتل عام مردم محله مردم آن جشن گرفتند که به محله عیدگاه مشهور شده است.

محله سرحوضان

حوض در لهجه مشهدی به معنی آب انبار است و محله سرحوضان قطعاً در ابتدای حوض یا اب انباری قرار داده است محدوده سرحوضان در مطلع الشمس چنین ذکر شده است این محله نیز در جنوب شهر است که این محله و عیدگاه از طرف قبله محاذی خیابان سفلی می باشد و سرحوضان مابین خیابان و عیدگاه است. این محله بدین خاطر به این اسم معروف شده است زیرا در سال ۱۸۳۸ در یک اغتشاش ضد یهود که منجر به قتل ۳۵ نفر یهودی به دست انبوه جمعیت شد بقیه به اجبار مسلمان شدند. آنها به نام جدید مشهورند اگر چه به پیروی از پیامبر اسلام تظاهر می کردند اما در واقع مثل همیشه یهودیان معتقدی بوده اند. یهودیان مسلمان شده مراسم های مذهبی خود را انجام می داده اند و گاه بیگاه عده ای را به مساجد می فرستادند . یهودیان از ازدواج با مسلمانان خودداری می کردند این محله در نزدیکی محله عیدگاه واقع شده بود که ساختمان ها و حیاط هایشان به یک دیگر راه دارند.

خیابان سناباد

خیابان سناباد یکی از اصلی‌ترین و قدیمی‌ترین خیابان های تاریخی مشهد است. از این خیابان می‌توان به عنوان بورس مصنوعات چوبی، فروشگاه‌های لوازم‌خانگی، کابینت و مبل یاد کرد. همچنین بسیاری از عروس و دامادهای مشهدی ترجیح می‌دهند لباس عروسی خود را از فروشگاه‌های متنوع لباس عروس و داماد موجود در این خیابان خریداری کنند. براساس آنچه در تاریخ شفاهی شهر مشهد نقل می کنند، آمده که خیابان سناباد، اواخر دهه30 آسفالت شد؛ چراکه محله سناباد بخشی از بالای شهر محسوب می‌شد و رسیدگی‌ها هم بهتر بود. این محله که حالا خیابانی به نام آن برجای مانده، مملو از باغات زرد‌آلو بود که در دو سوی این خیابان تا پل خاکی (میدان تختی فعلی) امتداد داشتند. ساکنان این خیابان بیشتر متمول بودند و درشکه داشتند.

پارک وحدت

طبق گفته‌های قدیمی‌های منطقه پنج مشهد، آقایان جواد اکبری و مهدی‌زاده، قسمتی از پارک وحدت در گذشته قبرستان بوده‌است. گفته می‌شود که شهدای واقعه مسجد گوهرشاد هم در آنجا دفن شده‌اند. در دوره پهلوی قبرستان تخریب شد و پارک جنگلی جایش را گرفت. مهدی‌زاده از دورانی که قبرستان محل رفت‌وآمد بود، یادش می‌آید که با دوچرخه و با همراهی یکی از کارگر‌های باغشان از آنجا می‌گذشته و به سمت حرم می‌رفته‌ است. جواد اکبری از پیرمردهایی که در ضلع غربی پارک ساکن است، می‌گوید: قدیم اینجا دامداری بود و ما همینجا زندگی می‌کردیم و گاو‌ها را می‌دوشیدم. متولد کرمانم، ۵ ساله بودم که به مشهد آمدیم. ۴۰ سال تمام برای حاجی زابلی‌مقدم کار کردم. این محل از قدیم بوده و من هم اینجا ساکن بودم. تا زمانی که جوان بودم، در همین دامداری کار می‌کردم. بعد هم خادم مسجد محله شدم. او که حافظه خوبی دارد و عمری در این محله بوده ‌است، درباره کوره آجرپزی کنار گودال زابلی‌ها که در ضلع جنوب غربی پارک بوده، می‌گوید: اینجا اول قبرستان بود. بعد جنگل شد و بعد هم در مکان سابق گودال خشت‌ مال‌ها دریاچه بوستان وحدت ساخته شد. جای شهربازی هم کوره آجرپزی حسن خردو بود. قبرستان را شاه جمع کرد و گودبرداری کردند و جنگل شد. بعد هم که امام خمینی ره آمد، اینجا چندسالی نمازجمعه برگزار می‌شد. حرم امام رضا (ع) اوایل کوچک بود. دور تا دورش را کاروانسرا ساخته بودند. باغ رضوان بود. حرم ۲ صحن داشت؛ صحن آزادی و صحن انقلاب. در آغاز دهه هفتاد، عملیات بازسازی پارک وحدت به شکل امروزی ‌اش آغاز شد. مکان پشت زمین، پس از بازسازی به شکل دریاچه تفریحی بزرگی درآمد که مورد استفاده اهالی و زائران است. در ضلع جنوب غربی و مکان سابق کوره آجرپزی هم در ابتدا باغچه گل‌های ژاپنی و سال‌های پس از آن شهربازی کوچکی دایر بود. در حال حاضر آنجا محوطه‌ ای محصور برای ورزش بانوان است. خانم محمدی، کسی که در مورد تاریخ شفاهی محله تحقیقاتی داشته، می‌گوید: تصور می‌کنم این محله به سبب نزدیکی به حرم مطهر، رضائیه نام گرفته‌ است. تعداد ساکنان این محله چیزی حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ خانوار است. علت اینکه این محله بیش از این رشد نکرده ‌است، محدود بودن از لحاظ جغرافیایی بین خط راه ‌آهن، پارک و بولوار وحدت است. در گذشته روستایی نزدیک به این محدوده وجود داشته به نام «گوسولوک» که نزدیک ‌ترین روستا به شهر محسوب می‌شده ‌است. آن زمان در محدوده محله رضائیه، باغ‌ های میوه وجود داشته و مردم آن را چهار درویش می‌خواندند. نام دیگری هم بوده که به کل باغ‌ های محله گفته می‌شده ‌است با عنوان "باغ بژمه" . منازل مسکونی آنجا هم کم و پراکنده بود. آب ‌انبار قدیمی نیز در نزدیکی آنجا وجود داشته ‌است با عنوان «حوض قلیانی» که در اصل نزدیک به چهارراه قهوه ‌خانه عرب است. این آب‌ انبار آب گوارایی داشته که مردم محله برای آشامیدن از آن استفاده می‌کرده ‌اند. صحبت‌های خانم محمدی در مورد نام رضائیه می‌تواند درست باشد، اما تعدادی از ساکنین رضائیه و پیرمرد‌های آن سمت بولوار وحدت که در فضای سبز کوچک ابتدای وحدت ۱۷ دور هم جمع می‌شوند، چیز دیگری می‌گویند. حاج اکبر می‌گوید: نام رضائیه به ‌خاطر این است که زمینش وقف امام رضا (ع) است و از همان ابتدا قرار بود در اختیار کم بضاعت‌ها قرار بگیرد. اصلا تمام این محلات و مشهد هم وقف امام رضا (ع) و متعلق به ایشان است.

حسین‌آباد کرمانی‌ها

روایت محله حسین ‌آباد کرمانی‌ها از خیابان شهید رحیمی و با یک درخت به قدمت ۱۵۰ سال شروع می‌شود. درختی که با وجود ساخت و ساز‌ها و تغییر کاربری محله، جلوی درب یک خانه ویلایی بزرگ عظمت خود را حفظ کرده‌است. با حسن سلیمانی، یکی از قدیمی‌های حسین‌ آباد، محله را دور می‌زنیم. او که متولد ۱۳۳۶ است، از گذشته اینجا برایمان صحبت می‌کند. اینکه تمام این محله باغ و زمین کشاورزی بوده و حالا تبدیل به یکی از محله‌ های رو به پیشرفت منطقه ۵ است. سلیمانی بعضی از اتفاقات و تغییرات منطقه را که خودش نظاره کرده و بعضی‌ها را از بزرگ‌تر‌ها و اهالی محله شنیده، برای ما روایت می‌کند. او می‌گوید: «اهالی اینجا اکثرا کرمانی هستند و از آنجا مهاجرت کرده‌ اند. کوچه بژمه اینجا و هنوز هم بافت قدیم آن هست. بعد از همین زمین شهرداری است. ما کرمانی‌ها جمعه را شکسته بژمه می‌گوییم. حسین‌آباد ۴ زمین‌دار داشت؛ آقای عبدالله رضوی یا همان میرزای ناظر، امام شیخ یحیی، کاظم آقا و امیر تولیه که زمین‌های سمت بازار ملل را داشت. آقای سلیمانی به قول خودش ۴ نسل است که ساکن محله حسین‌آباد هستند و اجدادش از پایه ‌گذاران و قدیمی‌های حسین‌آباد بوده ‌اند و روی زمین‌ها کشاورزی می‌کرده ‌اند. سلیمانی می‌گوید: قدیم اینجا روستا بود و هر کدام از ۴ مالک بزرگ، یک چاه آب هم در زمین‌هایشان داشتند. املاک این قسمت خیابان شهید رحیمی دست عبدالله رضوی معروف به میرزا ناظر بود و وسط املاکش یک عمارت بزرگ ساخته‌ بود و، چون آب هم داشت، اینجا پوست شوری هم می‌کردند. می‌پرسیم پوست شوری چیست؟ می‌گوید: شستن پوست گوسفند را اصطلاحا پوست شوری می‌گفتند. اینجا غسال ‌خانه هم داشت و کمی آغل گوسفند و خرید و فروش آن هم بود. چون مالدار‌ها یک‌شبه نمی‌توانستند دام‌هایشان را بفروشند، میرزا ناظر ۲ آغل درست کرد؛ ۲ تا چهاردیواری؛ یکی برای شتر و گاو و یکی برای گوسفند. او ادامه می‌دهد: پدر میرزا ناظر کلیددار حضرت بوده و خودش می‌گفت: نسل چندم آقا علی بن موسی الرضا (ع) هستم. عمارتشان خیلی بزرگ بود. اگر مثل امروز امکانات بود، حتما فیلمش را می‌گرفتم. بعد از انقلاب این زمین‌ها در تملک اوقاف قرار گرفت. به هر کشاورز یک یا دو قطعه زمین رسید و دوباره مشغول به کار شدند. بخش‌هایی از زمین‌ها هم که ساختمان‌سازی شد، کم‌کم جاده احداث شد و به شهر وصل شد. از آقای ابوالفتحی می‌پرسم چرا حسین‌آباد به حسین‌آباد کرمانی‌ها معروف است؟ می‌گوید: تمام کرمانی‌هایی که مهاجرت کردند، به اینجا آمدند و به همین خاطر به حسین ‌آباد کرمانی‌ها معروف شد. اکثر ساکنین اینجا پسوند کرمانی‌ها را در فامیل خود دارند. در حسین ‌آباد کرمانی‌ها علاوه بر کرمانی‌ها، عده ‌ای از زابلی‌ها سکونت کرده ‌اند و عده‌ ای از آن‌ها در خیابان سرخس، محله‌ ای که به گودال زابلی‌ها معروف است، ساکن شدند.

مزرعه گل‌ختمی

مزرعه گل‌ ختمی یا با املای قدیمی ‌اش، «گل‌خطمی»، یکی از شناخته ‌شده ‌ترین مزارع بیرون باروی شرقی مشهد بود که طبق گزارش احمد ماهوان در کتاب «تاریخ مشهد قدیم»، در سال‌1340خورشیدی رسما به قسمتی از شهر تبدیل شد. اراضی مزرعه گل ‌ختمی گستردگی زیادی داشت و به ‌همین‌دلیل می ‌توان بخش عمده ‌ای از مناطقی را که امروزه بین خیابان‌ فداییان‌اسلام (نخریسی)، بولوار جمهوری‌اسلامی"فرودگاه" و مسیر شرقی کمربندی مشهد قرار گرفته‌ است، قسمتی از این مزرعه قدیمی دانست. درباره وجه تسمیه «گل‌ختمی» تنها چیزی که به ذهن متصور می‌شود، فراوان بودن گیاه دارویی «گل‌ختمی» در این منطقه است که البته می‌توانیم این تصور را تا حدودی صحیح بدانیم. شاید ‌چنان ‌که برخی می‌گویند باغی با این عنوان در اراضی مذکور وجود داشته که باعث تعمیم عنوان آن به نواحی اطرافش شده است. به نظر می‌رسد که شهرت مزرعه گل‌ختمی، با همین اسم، دست‌ کم از اواسط دوره قاجار وجود داشته‌ است. احتشام کاویانیان در کتاب شمس‌الشموس این مزرعه و قنات آن را بخشی از موقوفات حرم‌ رضوی معرفی می‌کند و می‌افزاید که بخش‌هایی از اراضی این مزرعه برای ساخت منزل در زمان نگارش کتاب توسط وی (نیمه دوم دهه‌1340خورشیدی)، به اجاره واگذار شده‌ بود. مزرعه گل‌ختمی دارای قلعه و ساکنانی هم بوده‌ است که برای آن‌ها داروغه‌ ای تعیین کرده‌ بودند. در سندی مربوط به سال‌1337خورشیدی، از سید حسین شیرکویی با عنوان «داروغه سابق گل‌ختمی» نام برده شده‌ است "سند شماره 81430 مجموعه مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی" . بخشی از جاده قدیمی شهر با عبور از کنار باغ‌های روستای «گل‌ختمی» مشهد را به نیشابور و سبزوار و تهران پیوند می‌داده

چهارصد دستگاه

در مورد محله چهارصد دستگاه اطلاعات ضد و نقیض زیادی به دستمان رسیده‌ است. هیچ ‌کس به طور دقیق و قطعی وجه تسمیه آن را نمی‌داند. آقای کریمی ساکن محله به نقل از پدرش می‌گوید: پدرم می‌گفت روزی فرح پهلوی که به نیت زیارت امام رضا (ع) به مشهد آمده‌ بود، از نواحی اطراف حرم دیدن کرده و با دیدن زاغه‌ نشینی عده‌ ای در محل فعلی پارک وحدت، دستور ساخت این مجموعه را داده ‌است. بعد‌ها که متوجه شدند تعداد بی‌خانمان‌ها بیشتر از تصورشان است، هر خانه را دو قسمت کردند و خانه‌ ها ۴۰ متری است . ابوالفتحی هم در مورد خیابان چهارصد دستگاه می‌گوید: در دوره پهلوی در این مکان خانه ‌های ۴۲ متری ساخته‌ شد که اکثر ساکنان آن عرب‌ هایی بودند که به مشهد مهاجرت کرده ‌بودند. زمین‌های این خیابان، موقوفه آستان قدس است و نام دیگر چهارصد دستگاه، مجتمع عرب‌ هاست. در بین ساکنین آن حتی عرب‌های عراقی هم دیده می‌شوند. اکثر واگذاری‌های این منطقه مربوط به قبل انقلاب و حدود سال ۴۹ بوده است. با وجود خرید و فروش‌های اخیر، همچنان بیشتر ساکنین این محله عرب هستند.

محدوده شهرک الزهراو شهید عباسپور

ابوالفتحی درباره تاریخچه خیابان شهید عباسپور هم می‌گوید: این مکان به میدان بار معروف بوده ‌است. سمت راست میدان بار، محله خدربیک دو و سمت چپ شرکت گاز، خدربیک یک بوده ‌است. محله خدربیک اکنون به نام شهید فیضی معروف است و حتی قبل از نام‌گذاری این منطقه به نام شهرک الزهرا هم این محله به نام خدربیک معروف بوده ‌است. داخل خدربیک، ۲ تا خیابان پانزده‌ متری معروف به شهید فیضی بود و بالاتر از آن کوچه ‌های سلمان بود که بیشتر محل سکونت برادران اهل سنت بود و در حال حاضر شامل قسمت‌هایی از شهرک الزهرا می‌شود. بعد از آنجا به اباذر می‌رسیم که محل سکونت برادران اهل سنت است و بعد از آن به شهرک مهرآباد قدیم می‌رسیم.

گلشهر و محلاتش

ابوالفتحی می‌گوید: از سمت خدربیک که به سمت بولوار آوینی بیایید، بعد از مهرآباد، شهرک ثامن و در ادامه در گلشهر محله‌ های امیرالمؤمنین و بازار شلوغه قرار دارد. بعد از شهید آوینی ۴۹ هم به نام محله نیزه معروف است. او در مورد تاریخ نام ‌گذاری شهرک ثامن می‌گوید: «در سال ۷۹ بعد از توافق شهرداری و مالک آن منطقه جناب آقای برزگر، شرکتی به نام انجام ابنیه چند بلوک آن زمین‌ها را آپارتمان‌های تیپ ساختند و آنجا به نام شهرک ثامن معروف شد و در ادامه خود مردم در آنجا ساخت و ساز کردند و آنجا شکل شهرک به خود گرفت. مهدی ابوالفتحی در مورد محله آوینی نیز می‌گوید: به اعتقاد اهالی ابتدا این منطقه گلشور بوده و بعد به گلشن تغییر نام پیدا کرده و در نهایت این منطقه را به نام گلشهر نام ‌گذاری کرده‌اند. البته واقعیت این است که منطقه گلشور از فلکه گلشور کنار بازار فردوسی کنونی شروع می‌شده و تا گلشهر ادامه داشته ‌است. به کل این منطقه گلشور می‌گفتند. در این منطقه که یک زمین مسطح بوده، قبرستانی قرار داشته که در حال حاضر قسمتی از میدان، بازار فردوسی و پارک روی این قبرستان احداث شده ‌است. همان‌طور که ساکنین گفته ‌اند، این منطقه در گذر زمان از گلشور به گلشن و سپس به گلشهر تغییر نام داده‌است. آخر بولوار شهید آوینی که بعد از شهادت شهید آوینی به این نام شد، بیشتر به نیزه معروف بود. هرچند وجه تسمیه نیزه دقیقا مشخص نیست، اما بنابر نقل برخی اهالی و نیز به گفته آقای ابوالفتحی تمام شیب مشهد به همان سمت بوده و به همین علت آب زیادی جمع می‌شده تا حدی که اگر سمت میدان امیرالمؤمنین را تا ۷ یا ۸ متر حفر کنی، احتمال اینکه زمین خیس باشد، زیاد است؛ لذا در قدیم آنجا نیزار‌های زیادی وجود داشته و به همین علت آنجا را نیزه می‌گفتند.

اراضی بوجمهن و گاراژ سیدی

ابوالفتحی در مورد گودال پشت صدمتری نیز توضیحاتی می‌دهد: «گودال پشت صدمتری معروف به گودال خشت‌مال‌ها و متعلق به امام ‌جمعه بوده و زمین کوره آجرپزی ایشان بوده‌است. آقای امام‌جمعه از آدم‌های قدیمی بودند که کوره آجرپزی داشتند. زمینی که در حال حاضر گود شده، کوره آن‌ها بوده که در وسط قرار داشته و الآن دورتادور آن را برداشته ‌اند و گود شده ‌است. زیر اراضی حسین‌آباد کرمانی ها، اراضی بوجمهن است. در زمین‌های بوجمهن، ۴ حلقه چاه وجود داشت. زمین‌هایی که الآن سبزی‌کاری شده، قبلا به نام بوجمهن معروف بوده ‌است. مالک این‌ها میرزای ناظر بوده که این زمین‌ها را وقف کرده ‌است.

مهدی‌آباد و دیگر محلات

او درخصوص مهدی‌آباد نیز می‌گوید: مهدی‌آباد از سال ۱۳۸۶ به بعد وارد محدوده شده‌ است. قبل از آن، این اراضی روستا بودند. روستا‌های مهدی ‌آباد، کریم ‌آباد و حجت ‌آباد بعد از آنکه وارد محدوده شهری شدند، تغییر نام نداشتند و به همان نام‌های سابقشان خوانده ‌شدند. در مورد کوی سجادیه هم وضع به همین ترتیب است. از زمانی که مردم یادشان می‌ آید، این منطقه به نام کوی سجادیه معروف بوده‌ است. از وی در مورد چگونگی تعیین نام برای این مناطق می‌پرسم که می‌گوید: این نام‌ها در این محله ‌ها در بین مردم جا می‌افتاده ‌اند. من از قدیم کوی سجادیه، گودال فخّار و گودال شهید عصمتی را به یاد دارم که به این نام‌ها معروف بودند. از میدان میرزا کوچک‌ خان تا سه‌ راه، ۳ تا گودال بود. یکی گودال فخار بود و روبه‌ روی گودال فخار، ۲ تا گودال دیگر بود که به گودال شهید عصمتی و گودال شهید هنرمند معروف بود که یکی بین میرزا کوچک ‌خان ۳ و ۵ و دیگری بین میرزا کوچک‌ خان ۱۱ و ۱۳ قرار دارد. او درخصوص گاراژ سیدی هم می‌گوید: این زمین‌ها متعلق به آقای سیدی فلاح بوده‌است. یک قطعه از آن تقریبا در سال‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ ساخته ‌شد و در سال ۱۳۵۷ یک قطعه دیگر به آن اضافه کردند.

محله آبکوه

محله آبکوه تا حدود سال ۱۳۴۰، دهی در یک‌فرسنگی (۶۲۴۰متری) دروازه ارگ بود، اما پس از انقلاب اسلامی ضمیمه مشهد شد و امروز یکی از محلات این شهر است. با اینکه از اراضی این روستا در قدیمی‌ترین وقف‌نامه موجود در خراسان، یعنی وقف ‌نامه گوهرشاد (۸۲۹ قمری) نام برده شده است، نام «آبکوه» چنین قدمتی ندارد. قلعه آبکوه یکی از روستاهایی است که تا چند دهه پیش چندین کیلومتر با شهر مشهد فاصله داشت و از نظر قدمت طبق تحقیقات به‌عمل آمده پیدایش آن را حدوداً چهارصد سال قبل می‌دانند. اما عده‌ای از قدیمی‌های آبکوه نقل می‌کنند که آبکوه بیش ازهزار سال قدمت دارد. این روستا در ۶کیلومتری غرب شهر مشهد واقع شده بود و تا قبل از سال ۱۳۴۰، خارج ازمحدوده شهری محسوب می‌شد. اما با افزایش جمعیت و گسترش شهر، هم‌ اکنون در مرکز شهر مشهد قرار گرفته است. آبکوه حدود ۳۰هکتارمساحت دارد و تا پایان سال ۹۰، تقریبا دارای جمعیتی بیش از ۱۱هزار تن بوده است. آبکوه دهه چهل، از جنوب به روستاهای احمدآباد (در محدوده سه‌راه راهنمایی فعلی) و روستای ملک‌آباد (در ضلع جنوبی باغ ملک آباد فعلی) منتهی می‌شد. از سمت شمال هم تا جایی که چشم کار می‌کرد، کاریزها، گندم ‌زارها و باغ ‌تره‌ها دیده می‌شد. از سمت غرب بیابان‌ های لم ‌یزرع و دشت‌ها و کاریزها، ازسمت شرق نیز فقط باغ ‌های روستا بود.

وجه تسمیه آبکوه

اما وجه تسمیه آبکوه چیست؟ نظر بیشتر بومی‌ها این است که در روزگاران گذشته و درزمان بارندگی، آب‌های سطحی از کوه‌های سمت جنوب و شرق به این روستا سرازیر می‌شده است و چون قلعه آبکوه، نخستین روستای در مسیر آب‌ها بوده، آن را آبکوه نامیده‌ اند.

قلعه کهنه، آبکوه، سعدآباد

قلعه آبکوه شامل ۳محدوده قلعه کهنه، آبکوه و سعدآباد بوده است. قلعه کهنه، محدوده چهاربرجی قدیم است که در قسمت غرب قلعه آبکوه فعلی قرار داشته و مردم بعد از خراب ‌شدن قلعه، نام آن را قلعه ‌کهنه گذاشته ‌اند. محدوده آبکوه نیز، در بین روستای سعدآباد و قلعه کهنه واقع شده است و قدمت کمتری در مقایسه با چهاربرجی (قلعه کهنه) و سعدآباد دارد. سعدآباد نیز در قسمت شرق قلعه آبکوه فعلی قرار دارد

در کوچه های محلات قدیمی

تاريخ مشهد قديم براي نسل‌هاي بعد يكي از جذابترين و شنيدني‌ترين مطالب است؛مشهد قدیم از پنج محله اصلی شامل پایین خیابان، بالا خیابان، سراب، نوغان و عیدگاه تشکیل شده بود.

نام محله «تَپُل المحله» از کجا آمده است؟

عده‌ای می‌گویند آنجا محل طبل زدن(طبال محله) بوده است یعنی وقتی یکی از بزرگان شهر مثلا داروغه شهر می‌خواسته مطلبی را به اطلاع عموم برساند، چند نفری را می ‌فرستاده که طبل می‌زدند و با صدای طبل مردم جمع می شدند و خبر اعلام و اطلاع‌ رسانی می‌شده است.عده‌ ای دیگر نیز می‌گویند مردم آن زمان هر کدام برای خود طویله‌ای داشته‌اند و تپاله‌های (فضولات) حیوانات خود را جمع‌آوری و در این محله تخلیه می‌کردند (تپاله محله) و از طرف متصدیان آن زمان افرادی با وسیله می‌آمدند و تپاله‌ ها را جمع‌آوری می‌کردند اما اعتقاد خود من به همان طبل زدن و طبل محله است.

محله «سرشور» را یادتان هست؟

سرشور محله ‌ای بود که جمعیت زیادی داشت و بازار بزرگی در آن بود، از صحن قدیم شروع می‌شد و ادامه داشت، زمانی که میدان قدیم را تقسیم کردند یک طرف میدان شد بازار زنجیر و طرف دیگر آن بازار سرشور شد.

کوچه «عیدگاه» کجا بود؟

از فلکه آب (میدان بیت‌المقدس فعلی) به سمت چهارراه کلانتر(چهارراه دانش فعلی) سمت چپ کوچه‌ ای بود به نام عیدگاه که به سمت شرق مشهد امتداد می‌یافت که امروزه مدرن شده و خانه های قدیمی آن تخریب شده است.این محله دارای قبرستان، بازارچه، حمام عمومی و … بود و دلیل نام ‌گزاری آن این بود که زمانی که ازبک‌ها به مشهد حمله کردند، در اینجا جنایات زیادی را مرتکب شدند، یکی از آن جنایات این بود که سردار ازبک‌ها دستور قتل عام مردم را صادر کرد و عده زیادی از مردم را کشتند و در جایی که تا ۳۰ سال پیش به آن باغ رضوان می‌گفتند (شمال حرم سمت خیابان طبرسی فعلی) دفن کردند از آن زمان این محل به قتلگاه معروف شد.وقتی بعد از مدتی با اصرار خانواده‌های مقتولین و بازماندگان، سردار ازبک قبول کرد که قتل عام را پایان دهد، در این محله عیدگاه مردم جشنی گرفتند و این محله از همان زمان به عیدگاه معروف شد.

باغ خونی کجا بود و وجه تسمیه نام آن چیست؟

زمانی که ما کودک بودیم جنگ جهانی شروع شد و روس‌ها ایران را به تصرف خود درآوردند و مشهد را هم اشغال کردند، باغی بود که محل کنسولگری روس‌ها بود و چون در آنجا هم کشتارهایی انجام شد این باغ به باغ خونی معروف شد. خیابان امام رضا(ع) را که به سمت حرم مطهر می رویم در سمت راست خیابانی بود و این باغ خونی در وسط‌ های همان خیابان واقع شده بود.

میدان «دوچرخه» را به خاطر دارید؟

میدان دوچرخه را در دو مکان داشتیم، یکی انتهای خیابان خاکی جنب بیمارستان سینا امروزی بود که کسانی که تمایل به یادگیری دوچرخه ‌سواری داشتند به آنجا می‌رفتند و آموزش می‌دیدند. یک میدان دوچرخه هم در خیابان طبرسی بالاتر از میدان طبرسی سمت راست بود که خود من هم دوچرخه ‌سواری را آنجا یاد گرفتم. البته این را هم بگویم که آن زمان برای دوچرخه سواری باید گواهینامه می‌گرفتیم.

نام محله «سراب» از کجا آمده است؟

سراب در حقیقت سر آب بوده که آنجا در اصطلاح علمی مظهر قنات بوده است یعنی جایی که آب قنات ظاهر می‌شود.

علت نام‌گذاری فلکه ‌ای به نام «ضد» چه بود؟

لشکر مشهد در زمان قدیم در سمت جنوب خیابان بهار واقع بود که آن‌ها توپخانه ضد هوایی داشتند، یکی از این ضد هوایی‌ها را در میدانی قرار داده بودند که اگر زمانی دشمن حمله کرد از آن استفاده کنند، از این ضد هوایی فقط کلمه ضد روی این میدان ماند و به همین نام معروف شد.

محله‌ای هم به «چهنو» معروف شده است، «چهنو» به چه معناست؟

در قسمتی از خیابان تهران چاه جدیدی زده بودند که به تامین آب مشهد کمک کند، این محله را چاه نو می‌گفتند و به مرور زمان که این اسم دهان به دهان گشت چاه نو تبدیل به چهنو شد.

بازارچه «حاج‌آقاجان» کجا بود؟

در سمت شمال صحن بالا خیابان جایی که الان کتابخانه آستان قدس رضوی واقع شده است دو بازارچه نزدیک به هم بود به فاصله ۲۰ متر، یکی از این بازارچه‌ها که تا تپل‌المحله هم ادامه داشت بازارچه حاج ‌آقاجان بود که در مجاورت این بازارچه باغ رضوان واقع شده بود و دبیرستانی به نام غزالی هم آنجا بود که بسیاری از مشهدی‌های قدیمی در آنجا تحصیل کرده‌اند.

معرفی محله های قدیمی مشهد، از بالا خیابان تا سرشور - روزانه

قدیمی ترین محله های مشهد با تصاویر اختصاصی | بافت تاریخی مشهد

محلات مشهد بایگانی - دانشنامه مشهد

خیابان های تاریخی مشهد؛ از خیابان ارگ تا سرشور - تابناک | TABNAK

مشهد - کوچه و محله های تاریخی و قدیمی - YouTube

محله نوغان | قدیمی ترین محله مشهد – پاشا24

پایین‌خیابان؛ پرجمعیت‌ترین محله مشهد قدیم بود

محله های قدیمی مشهد - ایران اقامت آنلاین

این نقشه محله های قدیمی شهر مشهد است. شهر مشهد از جمله نقاطی است که ...

محله نوغان | قدیمی ترین محله مشهد – پاشا24

حکایت نام‌های قدیمی محلات منطقه ۵ مشهد

محله بالا خیابان با تصاویر اختصاصی | محلات قدیمی شهر مشهد

معرفی محلات قدیمی مشهد+پاورپوینت و عکس - نماشا

محلات قدیم شهر مشهد - مرکز تحقیقاتی _ tarikhsazan

نام قدیم جدید خیابان های مشهد | اسم قدیم میدان ها کوچه های اطراف حرم رضوی

روزنامه خراسان: همه محله‌های 1500 ساله مشهد

شناسایی و وجه تسمیه معابر،محلات و اماکن عمومی بافت قدیمی شهر مشهد

خانه داروغه مشهد | یادگار معماری دوران قاجار در مشهد - پته

روایتی از کوچه «توحید‌۲۳» باقی‌مانده از کنار باروی مشهد قدیم | «خندق»

روایتی-از-کوچه-توحید‌۲۳-باقی‌مانده-از-کنار-بارو... ‹ news ‹ shahraranews.ir

نقشه خیابان های مشهد | آشنایی با محله های مشهد - ۲نبش

قدیمی ترین محله های مشهد با تصاویر اختصاصی | بافت تاریخی مشهد

جلوه‌ای از «بالاخیابان» قدیم؛ شکوه فراموش‌شده مشهد

محله بالا خیابان با تصاویر اختصاصی | محلات قدیمی شهر مشهد

مروری بر تاریخچه «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» که نخستین خیابان ...

محله پائین خیابان به همراه تصاویر | محلات قدیمی مشهد

بالاخیابان و پایین خیابان شهر مشهد به مثابه آستانه تشرف به حرم ...

تاریخ‌نگاری برج و باروی مشهد از ۸۰۰ سال پیش تا دهه ۴۰

بررسی تاریخی خیابان(چهارباغ) شهر مشهد در عصر صفویه (1020

بررسی اجمالی تاریخ اجتماعی شهر مشهد در دهه 30 و 40 ش - 15khordad42.ir

قدیمی ترین محله های مشهد با تصاویر اختصاصی | بافت تاریخی مشهد

بنای دیوار مشهد - پایگاه جامع تاریخ

مشهد 150 سال قبل چه شکلی بود؟ + تصاویر - باشگاه خبرنگاران

قدیمی ترین محله های مشهد با تصاویر اختصاصی | بافت تاریخی مشهد

حصار مشهد رضوی و شکوه فراموش شده آن - قدس آنلاین

مشهد ۱۵۰ سال قبل چه شکلی بود؟ + تصاویر - باشگاه خبرنگاران جوان

واقفی که حرم و مشهد را متحول کرد

آشنایی با وزیر نظام، یکی از واقفان دوره قاجار و مدفون در حرم مطهر که درآمد بازارش را وقف تعزیه ماه صفر کرد

میرزا فضل‌ا... خان نوری (ملقب به وزیر نظام) فرزند میرزا اسدا...‌خان نوری، لشکرنویس‌باشی و برادر بزرگ میرزا آقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه است که در سال ۱۲۰۹ قمری به دنیا آمد. وزیر نظام در سال ۱۲۷۰ قمری به‌ عنوان متولی آستان قدس و وزیر فریدون‌میرزای فرمانفرما والی خراسان، از تهران مامور در خراسان شد. وزیر نظام به مدت دو سال متولی آستان قدس رضوی بود. او در دوره کوتاه تولیت خود بر آستان قدس به طور همزمان تعمیرات و اصلاحات در حرم رضوی و شهر مشهد را شروع کرد. هر چند که عزل وی از این سمت باعث شد بسیاری از اقداماتش ناتمام رها شود، اما یادگارهای بسیاری از خود به جا گذاشت.
​​​​​​​
خادم امام(ع) و مردم
وزیر نظام در مدت تولیت خود در آستان قدس رضوی خدمات شایانی در حرم مطهر رضوی انجام داد، از جمله مرمت و تزیین ایوان طلای نادری و سقاخانه، تعمیر مسجد جامع گوهرشاد، نصب چهار جفت درِ نقره در حرم مطهر، تذهیب و مرمت درِ طلای مرصّع جواهرنشان ضریح مطهر، احداث حوضی بزرگ در صحن آزادی، تزیین و تعمیر دارالحفّاظ، دارالسیاده، توحید‌خانه و غرفه‌های صحن، مفروش‌کردن هر دو صحن مقدس با سنگ مرمر، ساخت عمارت بالای حوض انبار صحن مقدس انقلاب موسوم به دارالتولیه، نصب چراغدان‌های بلور و قندیل‌هایی در حجره‌های دو صحن و مناره‌های حرم و مسجد جامع گوهرشاد، تذهیب و مرمت کتب فرسوده کتابخانه آستانه، تشویق طلاب و اهل علم و انتظام مَدرس طلاب و عبور دادن آب قنات سناباد از مطبخ حرم و... . به گزارش خبرگزاری رضوی، او اقدامات عمرانی بسیاری هم در شهر مشهد داشت، شامل برچیدن دکان‌های مزاحم پایین خیابان، ساخت حمام و بازار حضرت از وجوه حق‌التولیه، احداث کاروان‌سرا و بازاری بزرگ در ضلع غربی صحن انقلاب و جنوب بست بالا که بعدا به بازار وزیر نظام شهرت یافت، احداث کاروان‌سرایی در جنوب صحن نو برای صنف جواهریان و فیروزه‌تراشان، تعمیر بازارهای آغچه و عباسقلی‌خان و اختصاص آن‌ها به صنف سنگ‌تراشان، سرّاجان و سایر کسبه، مفروش کردن خیابان‌های علیا و سفلی با خشت پخته و سنگ خام، دیوارکشی کناره‌های نهر خیابان، تشویق اهل صنعت و تامین رفاه کسبه و رعیت و مرمت مسجد محراب‌خان نوغان. وی با اقداماتی مانند عفو بعضی از مالیات‌ها و بیرون کردن مجرمان از شهر، توانست شرایط عمومی زندگی در مشهد را بهبود بخشد.
موقوفات وزیر نظام در مشهد
وزیر نظام بخشی از بودجه لازم برای اقدامات اصلاحی در حرم مطهر رضوی را از درآمدهای آستان قدس و بخشی دیگر را از اموال شخصی‌اش تامین می‌کرد و در این راه برخی از دارایی‌های خود در مشهد را هم وقف کرد. وقف رقبات معروف به تیمچه حکاکان، بازار کفشدوزان و بازار وزیر نظام، برای روشنایی صحن‌ها و کمک به زوار در سال ۱۲۷۱ قمری از جمله وقف‌های اوست. این واقف نیک‌اندیش فروشگاه‌های بازار کفشدوزان متصل به صحن انقلاب کنونی را همراه با زمین خرید و وقف کرد تا هرسال آن‌چه از منافع این وقف به دست می‌آید، بعد از مصارف تعیین‌شده در وقف‌نامه، یک‌دهم آن را متولی شرعی در دهه آخر صفر و در ایوان طلای صحن مقدس عتیق صرف عزاداری در دهه آخر صفر و شهادت امام رضا(ع) کند. سرا و بازار وزیر نظام یکی از بازارهای تاریخی مشهد در بست بالا خیابان میدان حضرت بود که در سال ۱۳۵۴ با احداث صحن جمهوری اسلامی از بین رفت. وزیر نظام به دلیل اختلاف با فریدون‌میرزا در اداره امور، پس از دو سال تولیت و وزیری خراسان، به دربار احضار و از کار برکنار شد. این واقف نیکوکار سرانجام در سال ۱۲۸۹ قمری در سن ۸۰ سالگی در تهران درگذشت و پیکرش به مشهد منتقل و در رواق دارالفیض، پشت سر حضرت(ع) و در قسمت شرقی مسجد زنانه، به خاک سپرده شد.

معرفی مشهد

مهمترین عاملی که در طول تاریخ در شکل گرفتن محل سکونت کنونی مشهد مؤثر بوده‌است، موقعیت طبیعی حوضه کشف رود و رودخانه اترک می‌باشد. با در نظر گرفتن این عامل به عنوان امری نسبتاً ثابت برای جذب جمعیت، می‌توان تأثیر عوامل تاریخی و سیاسی و اجتماعی و مذهبی را در دوره‌های مختلف بررسی نمود. حوضه رودخانه کشف رود در تمام دوره اسلامی و حتی در دوره پیش از اسلام از مراکز عمده سکونت در خراسان شمالی بوده‌است. در دوره اسلامی مهمترین و پرجمعیتی ترین سکونتگاه، حوضه کشف رود ولایت توس بوده که مرکز آن شهر تابران بوده‌است. به مرور زمان از اهمیت شهرهای تابران و نیشابور کاسته و آبادیهای جدیدی به اسامی نوغان و سناباد رشد نمودند. سناباد در ۲ کیلو متری نوقان قرار داشته و کاخ حمید بن قحطبه طلائی والی خراسان که اکنون عمارت آستانه شهر مقدس مشهد است در میان باغ بزرگی در این دهکده قرار داشته‌است در بهار سال ۱۹۳ه-ق هنگامی که هارون جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوقان رسید مریض و سپس فوت نمود وی وصیت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند ..

مآمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی که علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آنکه تمایل شیعیان را به خود جلب کند «حضرت رضا(ع)» را به ولایت عهدی نامزد کرد . حضرت رضا (ع) پس از یکسال اقامت در مرو عازم بغداد شدند ، وقتی به قریه نوقان رسیدند به منزلامیر سناباد وارد و آن حضرت در آنجا مسموم و در سال ۲۰۲یا ۲۰۳ ه-ق پس از سه روز وفات یافته و پیکر مطهرشان در باغ حمید بن قحطبه در ۱/۵کیلومتری قریه سناباد مدفون شد ،ازهمان زمان نقطه مذکور به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.

شهر مشهد دارای مکانهای دیدنی متنوعی است. وجود مکان های تاریخی، موزه ها، تفرجگاه ها و اماکن تفریحی در مشهد و اطراف آن جذابیتی مضاعف به این شهر بخشیده است. مرقد مطهر امام رضا(ع) هر ساله میلیونها زائر را به این شهر می کشاند.

سوغات مشهد

انگشتر و زینت‌آلات فیروزه و عقیق: فیروزه تراشی و عقیق تراشی در استان خراسان رضوی از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار بوده و زینت‌آلات ساخته شده با نگین این سنگ‌ها امروزه در زمره سوغاتی است که زایرین و مسافران شهر مشهد به تیمن و تبرک به شهرهای خود می‌برند.

جام چهل کلید: امروزه در فروشگاه‌ها و اماکنی که انواع سوغات مشهد عرضه می‌شود. جام‌هایی طلایی رنگ به چشم می‌خورد که بر روی هم چیده شده و در بازار بنا به شکل ظاهری آن به جام چهل کلید معروف است.

پرچم‌های مذهبی: تولید پرچم‌های مذهبی از جمله هنرهایی است که به دلیل وجود مضجع پاک و مطهر حضرت رضا(ع) در مشهد دارای اهمیت فراوانی است. با این وصف این‌گونه پرچم‌ها به عنوان سوغاتی متبرک توسط زائرین، هیات‌های مذهبی استان‌ها و شهرهای دیگر و کشورهای مسلمان نظیر عربستان، کویت، هندوستان و پاکستان خریداری می‌شود تا در ایام سوگواری و دیگر مراسم مذهبی از آن استفاده شود.

ادویه هفت قلم: از جمله مواردی که زائرین به عنوان سوغات از بازارهای مشهد مقدس به شهرهای خود، نوعی از ادویه موسوم به «هفت قلم» می‌باشد که بیشتر در آبگوشت، خورشت و دیگر غذاهای ایرانی استفاده می‌شود.

عبای روحانی و نمازی: دوخت عبای روحانی و نمازی به دلیل جایگاه مذهبی شهر مشهد سبب گردیده زائرین برای تهیه این تولیدات به عنوان سوغات به مراکز عرضه آن در بازار رضا مراجعه نمایند

خلعت آخرت(کفن): این‌گونه سوغات بیشتر در اماکن مذهبی، عتبات عالیات و جایگاه‌های خاص عرضه می‌شود، شهر مشهد نیز با وجود حرم مطهر حضرت رضا(ع) از این امر مستثنا نبوده و فروشگاه‌های سوغات این پوشش را با دو طرح مردانه و زنانه به زائرین، مسافران و مجاوران ارایه می‌نمایند.

زعفران و زرشک: زعفران از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است که امروزه کشت آن عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی خراسان متمرکز شده است.

انواع خشکبار: خشکبارها از جمله تنقلاتی می‌باشد که از دیر زمان در فرهنگ و ذائقه ایرانی وجود داشته و از ارزش غذایی فراوانی نیز برخوردار است.

سجاده، جانماز، مهر و تسبیح: فروشگاه‌هایی که عرضه‌کننده این نوع تولیدات می‌باشند انواع مختلفی از سجاده‌ها و جانمازهای گران قیمت و ارزان قیمت را با نقش‌های مختلف در معرض دید زائرین قرار داده‌اند که بیشتر جنس آن‌ها ترمه و مخمل کاشان گلدوزی شده است.

نقل، نبات، سوهان: نبات محصولی است که از بلورهای شیره قند با روش‌های خاصی به دست می‌آید و در دو نوع شاخه و کاسه‌‌ای به بازار عرضه می‌شود.

عطریات: استفاده از رایحه در دین اسلام توصیه شده و از پیامبر اکرم(ص) در این‌باره روایات و احادیثی باقی‌مانده است. زائرین پیش از مشرف شدن به حرم مطهر حضرت رضا(ع) از این‌گونه عطریات استفاده می‌کنند.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

موقعیت جغرافیایی شهر مشهد

مشهد مقدس مرکز شهرستانی به همین نام در استان پهناور خراسان رضوی به لحاظ موقعیت در 59 دقیقه و 3 درجه تا 60 درجه و35 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 42 دقیقه تا 36 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان کلات ، از شمال غربی به درگز، از غرب به چناران و نیشابور و از شرق به سرخس و تربت جام محدود می گردد. این شهر در انتهای جنوبی دشت توس واقع شده و رشته کوه هزار مسجد در شمال شرقی و رشته کوه بینالود در غرب و جنوب غربی آن قرار دارد. مهمترین رشته کوهی که با جهت شمال غربی-جنوب شرقی این ناحیه را در برمیگیرد اژدرکوه با ارتفاع تقریبی 3000 متر است. شهر مشهد از آب و هوای معتدل و متمایل به سرد و خشک با مقدار حرارت سالیانه 7/13 درجه برخوردار بوده واز سطح دریاها ی آزاد 2/999 متر بلندتر می باشد.

شهرستان مشهد دارای4 بخش مرکزی، احمد آباد ، رضویه، و طرقبه5 شهر به نامهای مشهد ، ملک آباد ، رضویه، طرقبه، شاندیزو13 دهستان است.

از سناباد تا مشهد الرضا(ع): در اواخر قرن دوم ه.ق در محل مشهد کنونی دهکده ای به نام سناباد وجود داشت که توابع نوغان بزرگترین شهر ولایت توس به شمار می آمد. این آبادی نیز مانند دیگر قراء دارای قنات، قلعه یا محلی برای سکونت اهالی در مظهر قنات به نام سناباد بوده است. سر آب یعنی محل ظهور قنات سناباد مکانی بود که مردم مشهد از آنجا آب بر می داشته اند.در نزدیکی آن باغ وسیع و کاخ با شکوهی مشتمل بر تالارهای وسیع و گنبدی متعلق به حمید بن قحطبه واقع بوده که قنات از آن عبور می نمود تا ابن که پس از شهادت حضرت رضا (ع)، پیکر مطهر آن امام همام را در آب قنات سناباد غسل دادند و آن آب متبرک گردید.

بدین ترتیب سناباد که تا آن زمان دهکده ای بیش نبود به دلیل وجود مضجع شریف حضرت رضا(ع) مورد توجه قرار گرفت و رو به آبادانی گذاشت و گسترش یافت. در حدود نیمه قرن سوم هجری علاقه مندان آل علی و مجاوران حرم مطهر به تدریج خانه هایی در اطراف حرم ساختند. بنا به نوشته مقدسی در قرن چهارم هجری پیرامون بقعه رضویه خانهای مسکونی وجود داشت که دژ مستحکمی نیز از آن محافظت می نمود. سپس (عضدالدین فرامرزعلی) دیوار محافظی به سال 515 ق برای ساکنان شهر بنیان کرد.

به سال 618 ق تولی خان به شهر حمله برد و اساس و قنادیل روضه منوره را غارت کرد. در عهد حکومت سربداران مشهد معمور گردید و بسیاری از عمارت تابعه حرم تجدید بنا و به آن افزوده شد. پس از حمله میرانشاه به طوس باقی مانده مردم به مشهد الرضا پناه آورده و در آنجا متوطن گردیدندکه این امر به رونق و آبادانی شهر افزود. بعدها به امر شاهرخ دومین حصار بر پیرامون شهر کشیده شد و نزدیکی هرات به عنوان پایتخت به مشهد سبب عمران آبادانی آن گردید که در زمره این اقدامات باید به احداث بازار این شهر و بنیان مسجد جامع گوهر شاد اشاره نمود. شهر مشهد بین سال های 997 تا1006 ق در تصرف ازبکان بود. در دوران زمامداری شاه عباس اول رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. در اواخر دوره صفویه مشهد مورد تاخت و تاز افغان ها قرار گرفت. اما نادر شاه افشار آنها را سرکوب کرد. مشهد در فاصله قتل نادر و ظهور قاجاریه (اوایل قرن سیزدهم هجری) دچار انحطاط بود واز جمعیت ان کاسته شد.

موقعیت جغرافیایی و طبیعی: شهرستان مشهد با وسعت 10450 کیلومتر مربع و از سطح دریا 980 متر ارتفاع دارد و مرکز استان خراسان رضوی است. مشهد که در شمال شرق ایران واقع است از تهران 934 کیلومتر فاصله دارد. شهر مشهد از شمال به کلات از شرق به شهرستان های سرخس و تربت جام، از جنوب به تربت حیدریه و از غرب به شهرستان های نیشابور و از شمال غربی به شهرستان درگز مربوط است.

رشته کوه های مشهد: مهم ترین رشته کوه مشهد هزار مسجد است که در شمال شرق و شرق این شهر قرار دارد و مهم ترین قله ان به نام اژدرکوه در 30 کیلومتری مشهد واقع است. رشته کوه بینالود که در غرب و جنوب غربی این شهر سر برآورده است.

آب و هوای مشهد: آب و هوای مشهد معتدل و متغیر است و وزش باد ها بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. بیشترین درجه حرارت در تابستان 35 درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان 15 درجه زیر صفر می باشد.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

تاریخچه شهر مشهد

مهمترین عاملی که در طول تاریخ در شکل گرفتن محل سکونت کنونی مشهد مؤثر بوده است، موقعیت طبیعی حوضه کشف رود و رودخانه اترک می باشد. با در نظر گرفتن این عامل به عنوان امری نسبتاً ثابت برای جذب جمعیت، می توان تأثیر عوامل تاریخی و سیاسی و اجتماعی و مذهبی را در دوره‌های مختلف بررسی نمود.

حوضه رودخانه کشف رود در تمام دوره اسلامی و حتی در دوره پیش از اسلام از مراکز عمده سکونت در خراسان شمالی بوده است. در دوره اسلامی مهمترین و پرجمعیت ترین سکونتگاه، حوضه کشف رود ولایت توس بوده که مرکز آن شهر تابران بوده است. به مرور زمان از اهمیت شهرهای تابران و نیشابور کاسته و آبادیهای جدیدی به اسامی نوغان و سناباد رشد نمودند. سناباد در 2 کیلو متری نوغان قرار داشته و کاخ حمید بن قحطبه طلائی والی خراسان که اکنون عمارت آستانه شهر مقدس مشهد است در میان باغ بزرگی در این دهکده قرار داشته است.

در بهار سال 193ه - ق هنگامی که هارون جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض و سپس فوت نمود وی وصیت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند . مآمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی که علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آنکه تمایل شیعیان را به خود جلب کند «حضرت رضا(ع)» را به ولایت عهدی نامزد کرد. حضرت رضا (ع) پس از یکسال اقامت در مرو عازم بغدادشدند، وقتی به قریه نوغان رسیدند به منزل امیر سناباد وارد و در آنجا مسموم و در سال 202یا 203 ه-ق پس از سه روز وفات یافته و پیکر مطهرشان در باغ حمید بن قحطبه در 1/5کیلومتری قریه سناباد مدفون شد ،‌ازهمان زمان نقطه مذکور به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.

تحولات مشهد در دوره رضاخان (1300-1320ه-ش): عده ای از متخصصین مسایل شهری، مقطع زمانی 1300تا پایان حکومت قاجاریه و آغاز حکومت رضاخان را شروع تحولات اساسی در روند «شهر نشینی » و «شهرگرایی» در ایران دانسته و بافت فیزیکی ماقبل1300 را بافت تاریخی و گسترش های بعدی را که در فراسوی حصار و دیوارهای قدیمی شهرها اتفاق افتاده «بافت جدید »می دانند که روند شکل گیری آن در طول زمان تغییر کرده است.

دخالت در بافت کالبدی آن نیز با کشیده شدن خیابانهای جدید بر بافت تاریخی مثل خیابانهای طبرسی ،‌امام رضا ،‌بهار و غیره آغازگردید.

علاوه بردخالتهای فیزیکی فعالیت های دیگری نیز در زمان رضاخان در شهر مشهد انجام گرفت و زمینه رشد فیزیکی شهر را فراهم نمود که مهمترین آنها عبارتند از :‌تأسیس بیمارستان امام رضا(ع) در سال 1313تاسیس کارخانه قند آبکوه در سال 1314، تاسیس دانشکده پزشکی در سال 1318و غیره.

خریداری اولین کارخانه برق در سال 1315و نصب آن در خیابان طبرسی ورود ماشین به شبکه حمل و نقل درون شهری با 2دستگاه اتوبوس در سال 1318،‌جایگزینی تدریجی آن به جای درشکه از اقداماتی است که در طی سالهای (1300-1320) در شهر مشهد انجام گرفت و نقش مهمی در رشد فیزیکی شهر داشت. مشهد در اولین سرشماری عمومی کشور که درسال 1318از چند شهربه عمل آمددارای 76471نفر جمعیت بوده است .

تحولات شهر مشهد دردوره محمدرضاپهلوی (1320-1357ه-ش): مشهد از شهریور 1320 که مصادف با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین به دلیل وجود ناامنی در مناطق روستایی و امنیت مناسب در مشهد به علت وجود پادگانها و مراکز نظامی و نیز خشک سالی های جنوب خراسان بویژه در سال زراعی 1326-27و تاسیس دانشگاه مشهد درسال 1326 ه-ش پذیرای جمعیت زیادی بود که در رشد جمعیت نقش داشته اند .

به دنبال دگرگونیهای سیاسی، اقلیمی و آموزشی فوق، تحولات تکنیکی به ویژه مجهز شدن شبکه حمل و نقل درون شهری به وسایل نقلیه جدید ( افزایش اتوبوسها از 2 دستگاه به 77 دستگاه ، ورود تعداد 10 دستگاه تاکسی در سال 1328 که تا سال 1324 به 200 دستگاه افزایش یافت ) و از همه مهمتر برقراری ارتباط بین مشهد و تهران از طریق شبکه راه آهن در سال 1336 ه-ش و نیز پرداخت وام به دارندگان زمینهای وقفی توسط بانک رهنی در سال 1336 ه-ش از عواملی بودند که دست به دست یکدیگر داده و جمعیت شهر مشهد در سال 1335 ه-ش به 241989 نفر رسانده است بطوریکه رشد سالانه جمعیت در طول 16 سال (1319-1335 ه-ش) به طور متوسط 2% بوده است .

از حدود سال 1335 ه-ش به دلیل تغییرات اساسی در ساخت اقتصادی کشور به ویژه درآمد حاصل از فروش نفت، مستحکم شدن سیاست‌های تجاری - اقتصادی و فرهنگی ، گسستگی نظام ارباب رعیتی به دنبال اجرای اصلاحات ارضی در سا ل 1342 ه-ش ، رشد جمعیت نیز دچار تغییر و تحولاتی اساسی گردید به طوری که جمعیت شهر از 241998 نفر در سال 1335 ه-ش به 409616 نفر در سال 1345 رسید مه نرخ رشد سالانه ای در حدود 5/4 درصد داشته است .

همچنین وسعت شهر نیز از 16 به 33 کیلومتر مربع یعنی بیش از 2 برابر افزایش یافت .توسعه شبکه حمل و نقل هوایی، تاسیس کارخانجات و توسعه فعالیتهای بهداشتی نیز از جمله مواردی بودند که در توسعه فیزیکی شهر مشهد موثر واقع شدند.

مشکلات ناشی از رشد جمعیت ، بی توجهی به نحوه استفاده از اراضی ، توسعه نامنظم شهر و سایر مشکلات عمومی باعث گردید که تهیه طرح جامع شهر در سال 1346 به مهندسین مشاور ابلاغ گردد. این طرح برای یک دوره 25 ساله (1345-70) در پنج مرحله 5 ساله تنظیم و در سال 1350 به شورای عالی شهر سازی تسلیم و پس از تصویب مراحل اجرایی آن، در سال 1352 به شهرداری ابلاغ گردید.

در طرح جامع سمت توسعه آینده شهر به صورت پیوسته در غرب شهر با توجه به پیش بینی افزایش جمعیت 409616 نفر در سال 1345 به 1465000 در سال 1370 پیش بینی گردید. در این طرح وسعت شهر از 33/4 به 170 کیلومتر مربع افزایش می‌یافت .

همگام با مراحل تهیه طرح جامع و تفضیلی, شهر از نظر فیزیکی و جمعیتی به رشد ادامه می داد بطوریکه جمعیت مشهد در سال 1355 به 667770 نفر ( با نرخ رشد سالانه بین 1345-55 حدود ) افزایش یافت .درطرح جامع ، الگوی مداخله در یافت قدیم شهر و به ویژه اطراف حرم مطهر نیز تهیه و نقشه پیشنهادی ارائه گردید ولی به مرحله اجرا در نیامد.در سال 1354 طرح توسعه حرم اجرا شد که تعداد زیادی از بازارچه‌ها ، مساجد، مدارس قدیمی، واحدهای تجاری و مسکونی تخریب و بازار رضا(ع) نیز به منظور واگذاری به صاحبان مغازه‌های تخریبی در مشرق میدان آب ساخته شد.

تحولات شهر مشهد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی (1357): کشور ایران در دهه 1350 آبستن تحولات سیاسی عظیمی بود که در سال 1375 به پیروزی انقلاب اسلامی و دگرگونی ساختار سیاسی - حکومتی کشور منجر گردید. اثرات انقلاب در ابعاد شهری شامل: تصویب قانونی اراضی موات شهری(1357) تصویب قانون زمین شهری (1358) تصویب قانونن زمین شهری (1361) طرح مجدد الگوی نوشهرها (1364) و... بود که بر کیفیت شهرنشینی تاثیر بسزایی داشت. سال 1375 به دلیل وقوع کودتای مارکسیستی در افغانستان حدود 000/557 نفر از مهاجرین افغانی در خراسان ساکن شدند که از این تعداد حدود 296500 نفر (53/2 %) در شهر مشهد به ویژه در حاشیه قلعه ساختمان و گلشهر سکنی گزیدند. همچنین در نتیجه وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران عده ای از مهاجرین جنگ تحمیلی وارد خراسان و به ویژه شهر مشهد شدند. عوامل فوق به همراه مهاجرتهای روستا - شهری دست به دست هم داده و باعث رشد سریع جمعیت شهر در این دوره گردید به طوری که جمعیت از 667/770 نفر درسال 1355 به 1/462/50 نفر در سال 1365 با نرخ رشدی معادل 8 % در سال افزایش یافت که بالاترین نرخ رشد جمعیت شهری در ایران بوده است.

مساحت شهر نیز در این دوره (65-1355) از 78 به 220 کیلومتری با نرخ رشد معادل 11 % در سال، افزایش یافت.

مشهد از شهریور 1320 که مصادف با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین به دلیل وجود ناامنی در مناطق روستایی و امنیت مناسب در مشهد به علت وجود پادگانها و مراکز نظامی و نیز خشک سالی های جنوب خراسان بویژه در سال زراعی 1326-27و تاسیس دانشگاه مشهد درسال 1326 ه-ش پذیرای جمعیت زیادی بود که در رشد جمعیت نقش داشته اند.

به دنبال دگرگونیهای سیاسی، اقلیمی و آموزشی فوق، تحولات تکنیکی به ویژه مجهز شدن شبکه حمل و نقل درون شهری به وسایل نقلیه جدید (افزایش اتوبوسها از 2 دستگاه به 77 دستگاه، ورود تعداد 10 دستگاه تاکسی در سال 1328 که تا سال 1324 به 200 دستگاه افزایش یافت) و از همه مهمتر برقراری ارتباط بین مشهد و تهران از طریق شبکه راه آهن در سال 1336 ه-ش و نیز پرداخت وام به دارندگان زمینهای وقفی توسط بانک رهنی در سال 1336 ه-ش از عواملی بودند که دست به دست یکدیگر داده و جمعیت شهر مشهد در سال 1335 ه-ش به 241989 نفر رسانده است بطوریکه رشد سالانه جمعیت در طول 16 سال (1319-1335 ه-ش) به طور متوسط 2% بوده است.

از حدود سال 1335 ه-ش به دلیل تغییرات اساسی در ساخت اقتصادی کشور به ویژه درآمد حاصل از فروش نفت، مستحکم شدن سیاست‌های تجاری-اقتصادی و فرهنگی، گسستگی نظام ارباب رعیتی به دنبال اجرای اصلاحات ارضی در سا ل 1342 ه-ش، رشد جمعیت نیز دچار تغییر و تحولاتی اساسی گردید به طوری که جمعیت شهر از 241998 نفر در سال 1335 ه-ش به 409616 نفر در سال 1345 رسیدکه نرخ رشد سالانه ای در حدود 5/4 درصد داشته است.

همچنین وسعت شهر نیز از 16 به 33 کیلومتر مربع یعنی بیش از 2 برابر افزایش یافت. توسعه شبکه حمل و نقل هوایی، تاسیس کارخانجات و توسعه فعالیتهای بهداشتی نیز از جمله مواردی بودند که در توسعه فیزیکی شهر مشهد موثر واقع شدند. مشکلات ناشی از رشد جمعیت، بی توجهی به نحوه استفاده از اراضی، توسعه نامنظم شهر و سایر مشکلات عمومی باعث گردید که تهیه طرح جامع شهر در سال 1346 به مهندسین مشاور ابلاغ گردد. این طرح برای یک دوره 25 ساله (1345-70) در پنج مرحله 5 ساله تنظیم و در سال 1350 به شورای عالی شهر سازی تسلیم و پس از تصویب مراحل اجرایی آن، در سال 1352 به شهرداری ابلاغ گردید.

در طرح جامع سمت توسعه آینده شهر به صورت پیوسته در غرب شهر با توجه به پیش بینی افزایش جمعیت 409616 نفر در سال 1345 به 1465000 در سال 1370 پیش بینی گردید. در این طرح وسعت شهر از 33/4 به 170 کیلومتر مربع افزایش می‌یافت. همگام با مراحل تهیه طرح جامع، وتفضیلی شهر از نظر فیزیکی و جمعیتی به رشد ادامه می داد بطوریکه جمعیت مشهد در سال 1355 به 667770 نفر ( با نرخ رشد سالانه بین 1345-55 حدود ) افزایش یافت.درطرح جامع، الگوی مداخله در یافت قدیم شهر و به ویژه اطراف حرم مطهر نیز تهیه و نقشه پیشنهادی ارائه گردید ولی به مرحله اجرا در نیامد.در سال 1354 طرح توسعه حرم اجرا شد که تعداد زیادی از بازارچه‌ها، مساجد، مدارس قدیمی، واحدهای تجاری و مسکونی تخریب و بازار رضا(ع) نیز به منظور واگذاری به صاحبان مغازه‌های تخریبی در مشرق میدان آب ساخته شد.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

حرم مطهرامام على‌ بن موسی الرضا علیه السلام

امام على‌ بن موسی الرضا(علیه السلام) هشتمین‌ امام‌ شیعیان‌ در ۲۹ صفر سال‌ ۲۰۳ هجرى‌ توسط مأمون عباسی به شهادت رسید و پیکر مطهر آن حضرت در منطقه سناباد خراسان که اکنون مشهد نامیده می شود مدفون گردید. حرم مطهر امام‌ رضا (علیه السلام) در مشهد، از مهمترین زیارتگاههای جهان تشیع به شمار می رود.

تاریخچه حرم مطهر رضوی: مجموعه‌ى‌ حرم مطهر امام‌ رضا علیه السلام، شکلى‌ دایره‌‌وار دارد و از آن‌ خیابان‌هاى‌ متعددى‌ منشعب ‌مى‌شود که‌ به‌ نقاط‌ گوناگون‌ مشهد منتهى‌ مى‌گردد. از شمال‌ به‌ نوغان‌، از جنوب‌ به‌ خیابان‌هاى‌ امام‌ رضا علیه السلام و بیت‌ المقدس‌، از جنوب‌ غربى‌ به‌ خیابان‌ نواب ‌صفوى‌ و از شمال‌ شرقى‌ به‌ خیابان‌ آیت‌ الله شیرازى‌ منتهى‌ مى‌گردد.

مکانى‌ که‌ ضریح‌ پاک‌ امام‌ رضا علیه السلام در آن‌ قرار دارد، سرایى‌ از آن‌ حمید بن‌ قحطبه‌ طائى‌ یکى‌ از فرماندهان‌ ابومسلم‌ خراسانى‌ بوده‌ است‌. پس‌ از وفات‌ هارون‌‌الرشید در سال‌ ۱۹۳ هجرى‌، جسدش در این‌ مکان‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد، و فرزند وى‌ مأمون‌ بر فراز آن‌ گنبدى‌ افراشت‌ که‌ بعدها «گنبد هارونیه‌» نام‌ گرفت‌. وقتى‌ امام‌ رضا علیه السلام به‌ شهادت‌ رسیدند، پیکر مطهر ایشان‌ را به‌ این‌ مکان‌ آوردند و در نزدیکى‌ قبر هارون‌‌الرشید به‌ خاک‌ سپردند. اما این‌ گنبد در سال‌ ۳۸۰ هجرى ‌بر دست‌ امیر «سبکتگین‌» به‌ طور کامل‌ ویران‌ شد و مرقد امام‌ رضا علیه السلام تنها مزار خراسان‌ گردید که ‌از تقدیس‌ و تجلیل‌ برخوردار بود. سلطان‌ مسعود بن‌ سبکتگین‌ ضریحى‌ طلایى‌ بر قبر شریف‌ امام ‌قرار داد، تا باعث‌ تمایز آن‌ شود و به‌ پناهگاهى‌ براى‌ بلادیدگان‌ و حاجت‌‌مندان‌ مبدل‌ گردد و از آن‌ پس‌، آن‌ شهر که‌ به‌ توس‌ یا سناباد معروف‌ بود جز به‌ نام‌ مشهدالرضا شناخته‌ نشد.

توسعه‌ و بازسازى‌ حرم: پس‌ از آن‌ که‌ امیر سبکتگین‌ قبر امام‌ علیه السلام را ویران‌ نمود این‌ مکان‌ همچنان به‌ عنوان ویرانه‌اى‌ که‌ شیعیان‌ از ترس‌ دشمنان‌ خود جرأت‌ تعمیر و بازسازى‌ آن‌ را نداشتند باقى ماند. تا آن‌ که‌ سلاطین‌ دیالمه‌ آن‌ را بازسازى‌ و تعمیر نمودند. در سال‌ ۵۱۲ هجرى‌ ابوطاهر شرف‌ الدین‌ قمى‌ وزیر شیعه‌ مذهب‌ سلطان‌ سنجر سلجوقى‌ گنبد آن‌ بارگاه‌ مطهر را تجدید بنا کرد؛ و این‌ گنبد هم‌چنان‌ برقرار ماند تا آن‌ که‌ تاتارها آن‌ را ویران‌ کردند. بعدها سلطان‌ محمد خدابنده‌ نوه‌ى‌ هولاکو مرقد شریف‌ امام‌ رضا علیه السلام را تجدیدبنا کرد. در دوران‌ میرزا شاهرخ‌ گورگانى‌ و در سال‌ ۸۰۹ هجرى‌ مجموعه‌ى‌ حرم بازسازى‌ شد؛ و گوهرشاد همسر شاهرخ‌ در‌ این‌ امر اهتمام‌ کرد؛ از جمله‌ مسجدى‌ را در نزدیکى‌ مرقد ساخت‌، که ‌به‌ نام‌ وى‌(مسجد گوهرشاد(مشهور است‌. در سال‌ ۹۳۲ هجرى‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوى‌ دستور به‌ طلاکارى‌ گنبد حرم داد. هم‌چنان‌ که‌ یک‌ گلدسته‌ى‌ طلا نیز براى‌ آن‌ بنا نمود. و روى‌ قبر نیز یک‌ ضریح‌ طلایى‌ نصب‌ کرد. در سال‌ ۱۰۱۰ هجرى‌ شاه‌ عباس‌ کبیر به‌ بازسازى‌ حرم‌ و توسعه‌ى‌ صحن‌ و طلاکارى‌ گنبد مرقد نمود. هم‌چنان‌ که‌ در سال‌ ۱۰۲۰ ایوان‌‌هاى‌ شمالى‌، شرقى‌ و غربى‌ را بنا نمود. در سال‌ ۱۰۸۶ شاه‌ سلیمان‌ صفوى‌ به‌ تعمیر گنبد حرم‌ و طلاکارى‌ آن‌، که‌ در سال‌ ۱۰۸۴ بر اثر زلزله ‌فروریخته‌ بود، پرداخت‌. در سال‌ ۱۱۵۳ نادرشاه‌ تعدیلات‌ و باز‌سازى‌‌هایى‌ در حرم‌ انجام‌ داد و یک‌ چلچراغ‌ طلایى‌ مرصع‌ و نیز یک‌ قفل‌ طلایى‌ مرصع‌ به‌ حرم‌ اهدا نمود. در دوران‌ فتحعلى‌ شاه‌ قاجار و در سال‌ ۱۲۲۳ هجرى‌ بناى‌ صحن‌ جدید حرم‌ آغاز شد. در سال‌ ۱۲۶۰ و در دوران‌ محمدشاه‌ حرم‌ کاشى‌‌کارى‌ گردید؛ و ناصرالدین‌ شاه‌ طلاکارى‌ ایوان ‌صحن‌ را که‌ فتحعلى‌ شاه‌ ساخته‌ بود به‌ پایان‌ رساند. در سال‌ ۱۴۰۱ هجرى‌ و پس‌ از پیروزى‌ انقلاب‌ اسلامى‌ عملیات‌ بازسازى‌ و توسعه‌ى‌ حرم‌ شریف‌ آغاز شد که‌ طى‌ آن‌ ساختمان‌‌ها و اجزاى‌ جدید به‌ حرم‌ الحاق‌ شد. محراب‌‌ها و زوایا تعمیر گردید. صحن‌ها و رواق‌‌هاى‌ جدیدى‌ در حرم‌ ساخته‌ شد و کتابخانه‌ و دیگر مراکز فرهنگى‌ به‌ آن ‌اضافه‌ گردید. هم‌چنان‌ که‌ به‌ بهسازى‌ سرویس‌هاى‌ بهداشتى‌ و خدماتى‌ زائران‌ پرداخته‌ شد.

شکل‌ بنا: روضۀ منوره که پیکر مقدس امام‌رضا علیه السلام در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هستۀ مرکزی بناهای آستان قدس رضوی است. این بنا تقریباً به‌شکل مربع است و پس از توسعه، به حدود ۱۳۹ متر مربع افزایش یافته است. قطر دیوارهای اطراف روضه که سنگینی گنبد بر آن قرار دارد، حدود ۳ متر است. کف حرم با بهترین نوع سنگ مرمر پوشیده شده است و دیواره و سقف روضۀ منوره با کاشی‌های ممتاز و نفیس سنجری و نیز کتیبه‌ها و آینه‌کاری بسیار زیبا به‌صورت معرق و مقرنس تزیین شده است. بر فراز ایوان‌ طلا گلدسته‌ى‌ طلایى‌ براقى‌ وجود دارد و در نقطه‌ى‌ مقابل‌ آن‌ نیز بر فراز ایوان‌ شاه‌ عباسى‌ گلدسته‌ى‌ دیگرى‌ قرار دارد. حرم‌ هم‌ چنین‌ داراى‌ دو گلدسته‌ى‌ طلاکارى‌ شده‌ى‌ دیگر است‌ که‌ در صحن‌ قدیمى‌ واقع‌اند. قاعده‌ى‌ یکى‌ از این‌ دو در ضلع‌ جنوبى‌ و قاعده‌ى ‌گلدسته‌ى‌ دیگر در ضلع‌ شمالى‌ صحن‌ قرار دارد. حرم‌ صحن‌هاى‌ متعددى‌ دارد که‌ در سال‌‌هاى‌ اخیر توسعه‌ داده‌ شده‌اند. در حرم‌ هم‌‌چنین‌ چهار برج‌ بزرگ‌ احداث‌ شده‌ است‌؛ که‌ روى‌ برج‌ غربى‌ ساعتى‌ بزرگ‌ قرار گرفته‌ است‌. از مناره‌ى‌ برج‌ شرقى‌ نیز به‌ عنوان‌ «نقاره‌‌خانه‌» استفاده‌ مى‌شود. در بخش‌ جنوبى‌ حرم‌سراى‌ موسوم‌ به‌ «دارالسیاده‌» احداث‌ شده‌ که‌ آن‌ را گوهرشاد خاتون‌ بنا نهاده‌ است‌. بر یکى‌ از دیوارهاى‌ این‌ سرا ظرفى‌ آویزان‌ است‌ که‌ گفته‌ مى‌شود با آن‌ انگور مسموم‌ را براى‌ امام‌ رضا علیه السلام آورده‌اند. در مقابل‌ دروازه‌ى‌ جنوبى‌ صحن‌ که‌ نادرشاه‌ آن‌ را بنا نهاده‌ است‌ یک‌ چاه‌ هشت‌ گوش‌ حفر شده‌ است‌ که‌ بالاى‌ آن‌ را پوشانده‌اند و این‌ بنا «سقاخانه‌ى‌ نادرى‌» نام‌ دارد. در وسط‌ صحن‌ و از سمت‌ غرب‌ نیز حوض‌ آب‌ قرار دارد.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

صندوق‌های مرقد مطهر

اولین صندوق مزار: بنا به استناد متون تاریخی موجود، در اواخر قرن پنجم هجری، صندوقی از چوب اعلا با روکش و بست‌های نقره روی مرقد امام نصب شده بود. بانی صندوق، انوشیروان زرتشتی، از اهالی اصفهان بوده که به بیماری برص (پیسی) مبتلا بود و در مأموریتش به خراسان، پس از آگاهی از کرامات حضرت، برای شفای بیماری صعب‌العلاج خود، به امام رضا علیه السلام متوسل و پس از گرفتن حاجت، مسلمان می‌شود و این صندوق را در تاریخ ۵۰۰ قمری به مرقد منور رضوی اهدا می‌کند.

دومین صندوق مزار: این صندوق از چوب فوفل با روکش و میخ‌های طلا و معروف به صندوق عباسی بوده است که در سال ۱۰۲۲ قمری روی مرقد مطهر نصب شد. صندوق عباسی تزیینات هنری و گران‌بهایی داشته که پس از قرن‌ها ماندن در سرداب، به‌مرور پوسیده و ارکان و پایه‌های آن متلاشی شده بود و در سال ۱۳۱۱ شمسی، از روی مضجع شریف برداشته شد. کتیبه‌های طلای این صندوق هم‌اکنون در موزه نگهداری می‌شود.

سومین صندوق مزار: صندوق سوم از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بوده که حاج‌حسین حجارباشی زنجانی در سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه و روی مرقد نصب کرد. این صندوق که عنوان سنگ قبر را نیز داشت، تا سال ۱۳۷۹ شمسی، درون ضریح چهارم بود و با تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید جایگزین آن شد.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

ضریح‌های حرم مطهر

ضریح اول: بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد شریف امام رضا علیه السلام از دورۀ صفویه صورت گرفته است و سابقۀ وجود ضریح تا پیش از این دوره مشخص نیست. از آن زمان تاکنون، پنج ضریح بر مرقد مطهر حضرت نصب ‌شده که اولینِ آن، چوبی و دارای تزییناتی از طلا و نقره بوده و در اواسط قرن دهم هجری، در عهد شاه‌ طهماسب صفوی ساخته و نصب شده است. این ضریح در طی زمان از بین رفته است.

ضریح دوم: دومین ضریحی که بر مرقد مطهر نصب شد، معروف به «ضریح نگین‌نشان» است. این ضریح در سال ۱۱۶۰ قمری ساخته شد. شاهرخ‌میرزا، نوۀ نادرشاه افشار، آن را وقف مضجع منور امام رضا علیه السلام کرد. این ضریح از زمان نصب تا سال ۱۳۷۹ شمسی، در طبقۀ فوقانی و داخل ضریح چهارم جای داشت. بعد از برداشتن ضریح چهارم و قبل از نصب ضریح جدید، این ضریح به‌دلیل وقفی‌بودنش، به سرداب مقدس امام رضا علیه السلام و روی مرقد منور حضرت انتقال یافت.

ضریح سوم: ضریح سوم به «ضریح فولادی» شهرت دارد و در عصر قاجار، در سال ۱۲۳۸ قمری ساخته و روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح آراسته به ورقه‌های طلاکوب و طوق طلای جواهرنشان است و در حاشیۀ بالای آن، سوره های «هل اتی» و «یس» با خط ثلث نوشته شده است. ابعاد آن ۳ در ۴ متر و ارتفاعش ۲ متر است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ شمسی، هم‌زمان با ساخت و نصب ضریح چهارم، از روی مضجع شریف برداشته و به موزه منتقل شد.

ضریح چهارم: ضریح چهارم از جنس طلا و نقره و معروف به «شیر و شکر» است که در سال ۱۳۳۸ شمسی، پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سیدابوالحسن حافظیان و با هنرمندی استاد حاج‌محمدتقی ذوفن اصفهانی و جمعی دیگر از هنرمندان ساخته شد. ضریح چهارم هفت تُن وزن دارد و از چهارده دهانه، به نماد چهارده معصوم علیهم السلام تشکیل ‌شده است که در بالای هر دهانه، گلبرگی از طلا با نام یکی از معصومین علیهم السلام نوشته شده است. ابعاد این ضریح شامل ۴ متر طول، ۳/۶۰ متر عرض و ۳/۹۰ متر ارتفاع است. قسمت بالای ضریح آراسته به سورۀ مبارکۀ «یس» و «هل اتی» بر کتیبه‌ای طلایی به‌خط استاد احمد زنجانی است. این ضریح هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ شمسی، به موزۀ آستان قدس رضوی انتقال یافت.

ضریح پنجم: گذشت حدود ۴۰ سال از عمر ضریح چهارم، استحکام سازه‌ای آن را کم کرده بود؛ درعین‌حال ایجاد انفجار توسط منافقان، در ضلع بالاسر مبارک حضرت در عاشورای حسینی سال ۱۳۷۳ شمسی، باعث آسیب‌دیدگی ضریح شد و اندیشۀ طراحی و ساخت ضریح جدید را که مدتی قبل آغاز شده بود، تقویت کرد. استاد محمود فرشچیان طراحی ضریح پنجم را در سال ۱۳۷۲ شمسی با مشورت‌گرفتن از صاحب‌نظران و هنرمندان آغاز کرد. کار قلم‌زنی ضریح را استاد خدادادزاده اصفهانی و خطاطی و خوش‌نویسی آن را استاد موحد و کار خاتم‌کاری آن را استاد کشتی‌آرای شیرازی برعهده داشته‌اند. کار ساخت این ضریح با کیفیت عالی و در نهایت استحکام به وزن ۱۲ تن به ابعاد ۳/۷۳ در ۴/۷۸ و ارتفاع ۳/۹۶ متر با روکش طلا و نقره پس از هفت سال پایان یافت.

گنبد طلا: در اوایل قرن ششم، شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، به مباشرت ابوالقاسم احمد‌بن‌علی‌بن‌احمد العلوی الحسینی که از نقیبان ناحیۀ توس بود، ضمن تعمیر روضۀ منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قُبۀ اولیه کرد. این همان گنبدی است که بالغ بر ۹۰۰ سال از بنای آن می‌گذرد. گنبد از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت زیبایی و هنرمندی طراحی شده است و دو پوشش دارد: پوشش اول گنبد، سقف حرم به‌حساب می‌آید که از زیر مشاهده می‌شود و دارای مقرنس آینه است و به آن «قبه» گفته می‌شود؛ پوشش دوم که بر فراز آن استوار گشته، گنبد طلاست و حد فاصل این دو پوشش ۱۳ متر فضای خالی وجود دارد. ارتفاع گنبد طلا از کف روضۀ منوره، ۳۱ متر و محیط دور گنبد ۴۲/۱۰ متر بوده و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزۀ گنبد ۱۶/۴۰ متر است. پس از طلاکاری گنبد در زمان شاه‌طهماسب، چند رخداد متوجه آن شد؛ ازجمله در فتنۀ ازبک‌ها در سال ۹۹۷ قمری، عبدالمؤمن‌خان ازبک، ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، دستبردی به طلاهای گنبد زد تا اینکه شاه‌عباس در طی سفری که با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد، اقدام به مرمت و تزیین مجدد گنبد (۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق) با خشت‌های طلا کرد. جریان این رخداد را علیرضا عباسی، خطاط معروف عصر صفوی، در کتیبۀ دور گنبد با خط بسیار زیبای ثلث نوشته که متن آن در کتاب «مفاتیح ‌الجنان» شیخ ‌عباس قمی نیز ذکر شده است. علاوه بر هنرنمایی علیرضا عباسی، کمال‌الدین یزدی نیز کار معماری و کاشی‌کاری گنبد را برعهده داشته است. در سال ۱۰۸۴ قمری، زلزلۀ عظیمی در مشهد رخ داد و خساراتی به گنبد و طلاکاری آن وارد شد که شاه‌سلیمان صفوی آن را ترمیم کرد و پس از دو سال از این حادثه، کار طلاکاری آن به پایان رسید. در قسمت زیرین کتیبۀ کمربندی گنبد، کتیبۀ دیگری بر چهار ترنج به‌خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی جلوه می‌کند که بیانگر این حادثه است.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

مساجد حرم مطهر

مسجد بالاسر: مسجد تاریخی بالاسر مبارک، اولین بنایی است که پس از روضۀ منوره ساخته شده است و بیش از هزار سال سابقۀ تاریخی دارد. این بنا بین روضۀ منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی زیبا ایجاد شده است و در کنار آن تاریخ ۱۳۶۲ قمری و در طرف دیگر، نام محمدخان رضوان، کاشی‌ساز و نقاش محراب، به چشم می‌خورد. این مسجد در عهد غزنویان (۴۲۵ق) در غرب روضۀ منوره بنا شده و بانی آن ابوالحسن عراقی معروف به دبیر - یکی از رجال آن دوره - است. مسجد تاریخی بالاسر، دارای ۴/۵ متر عرض، ۸ متر طول و ۱۰ متر ارتفاع است. ازارۀ مسجد سنگ مرمر و بالای سنگ مرمر، مزین به کاشی‌های الوان شش‌ضلعی و هشت‌ضلعی منقوش است که حاوی آیاتی از قرآن و احادیث است. بالای قسمت کاشی‌شدۀ دیوار، دو کتیبۀ بسیار زیبا وجود دارد که یکی از آن‌ها کتیبۀ کاشی سنجری چینی‌مانند، به عرض ۵۰ سانتی‌متر به خط ثلث برجسته و به رنگ آبی و مزین به آیاتی از قرآن کریم است. در بالای طاق متصل به حرم مطهر، دو بیت از دعبل خزاعی، شاعر اهل‌ بیت علیهم السلام، به چشم می‌خورد.

مسجد جامع گوهرشاد: یکی از بناهای باشکوه عهد تیموری (اوایل قرن نهم هجری)مسجد گوهرشاد است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد و با وسعتی معادل ۲۸۵۵ متر مربع و ۶۰۴۸ متر مربع زیربنا، ۴ ایوان و ۷ شبستان دارد. این مسجد را بانو گوهرشاد، همسر میرزا‌ شاهرخ تیموری، در سال ۸۲۱ قمری بنا نهاد. گنبد رفیع فیروزه‌ای مسجد گوهرشاد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است، ارتفاع این گنبد با دو پوسته ۴۱ متر و فضای خالی بین دو پوشش آن ۱۰ متر است. گفتنی است این بنای عظیم تاریخی، نمونه‌ای کامل و برجسته از هنر ایرانی به‌شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌های معماری سنتی ایرانی و اسلامی در آن به کار رفته است. این مسجد زیبا را معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی، ساخته است. ایوان مقصورۀ مسجد گوهرشاد، ۵۰۰ متر مربع مساحت و ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوان، دو مناره به ارتفاع ۴۳ متر از کف مسجد ساخته شده است. در تزیین مسجد، دستان پرتوان فرزند هنرمند بانو گوهرشاد، بایسنقر میرزا، شاهکارهایی استثنایی برجای گذاشته است. کتیبۀ اطراف ایوان مقصوره به‌ خط ثلث نوشته شده است.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

صحن‌های حرم مطهر

صحن انقلاب اسلامی: صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا عتیق) اولین و قدیمی‌ترین صحنی است که در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است. ضلع جنوبی صحن عتیق، در اواخر دورۀ تیموریان و اساس ایوان طلا در عهد سلطان حسین بایقرا ساخته ‌شده و در عهد شاه‌عباس صفوی، اضلاع شمالی و شرقی و غربی احداث و تکمیل شده است. در صحن کهنه، چهار ایوان، دوازده صفه و چهل حجره و ایوان کوچک در طبقۀ اول و چهل غرفه و حجره در طبقۀ دوم قرار دارد. مساحت این صحن ۶۷۴۰ متر مربع است. در صحن انقلاب این بخشها وجود دارد:

الف. سقاخانۀ صحن انقلاب اسلامی: در میانۀ صحن انقلاب اسلامی، بنای زیبای سقاخانه وجود دارد. سنگاب(منبع آب) این سقاخانه از سنگ مرمر یکپارچه‌ای با گنجایش سه کر آب، معادل ۱۱۳۰ لیتر است که به‌دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد منتقل شده است. در گذشته‌های دور که امکانات آب لوله‌کشی مثل امروزه نبود، آب را با مراسم خاصی از قنات‌های اطراف مشهد به حرم می‌آوردند و برای استفادۀ زائران، داخل این سنگاب می‌ریختند. در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار، به‌دستور شخصی به‌نام اسماعیل، بنایی هشت‌ضلعی بر فراز این سنگاب ساختند و به‌دنبال آن، سقف بنا با خشت‌های طلا تزیین شد. این بنا به سقاخانۀ نادری یا اسماعیل طلایی شهرت دارد. در سال ۱۳۴۵ شمسی، بنای این سقاخانه که بر اثر گذر زمان کهنه و فرسوده شده بود، تخریب و از نو به‌صورت زیبا و مجلل بازسازی شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مجدداً مرمت شد و در هنگام احداث رواق دارالحجه، در طبقۀ زیرین صحن انقلاب اسلامی، بنای سقاخانه نیز محکم‌سازی شد. مساحت سقاخانه ۵۷/۵ متر مربع، ارتفاع آن ۶/۴۴ و شعاع گنبد ۲/۳ متر است و دارای پایه‌هایی مزین به سنگ مرمر کنده‌کاری‌شده و کاشی و نیز سقف گنبدی آراسته به خشت‌های مطلاست.

ب. ایوان جنوبی صحن انقلاب اسلامی (ایوان طلا): اولین ایوان ساخته‌شده در صحن انقلاب اسلامی (عتیق)، ایوان جنوبی است. احداث بخش‌هایی از ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی در زمان سلطان حسین بایقرای تیموری، توسط وزیر دانشمندش، امیرعلی‌شیر نوایی، در سال ۸۷۵ قمری آغاز شد و به‌دنبال آن، ایوان ضلع جنوبی (متصل به حرم مطهر) همراه با غرفه‌هایی در مجاورت ایوان بنا شد و به ایوان «امیرعلی‌شیر نوایی» معروف شد. درعین‌حال چون در محل صحن عتیق، قبل از احداث، مدارس دینی قرار داشت و امیرعلی نمی‌خواست اجباراً اقدام به تخریب آن‌ها کند، اتمام بنای صحن در زمان شاه‌عباس صفوی صورت گرفت و در واقع برای تکمیل صحن، از هنر معماری دوران صفوی، در ادامۀ همان معماری تیموری، استفاده شد. نام سلطان حسین بایقرا بر کتیبۀ سر در ایوان طلای صحن عتیق نقش بسته است و ازآنجاکه طلاکاری آن در عهد نادرشاه صورت گرفت، به «ایوان نادری» نیز معروف شده است. عرض ایوان جنوبی ۷/۸۰ و طول آن ۱۴/۷۰ و ارتفاع آن ۲۱/۴۴ متر است.

ج. ایوان شمالی صحن انقلاب اسلامی (ایوان عباسی(: این ایوان در سال ۱۰۲۱ قمری، با ۲۲ متر ارتفاع بنا شده است. عرض این ایوان ۸/۲۰ و طول آن ۱۴/۸۰ و ارتفاع آن ۲۲/۵۰ متر است. ازآنجاکه قسمت اعظم این ایوان در عهد شاه‌عباس دوم تزیین یافت، به «ایوان عباسی» معروف شد. بر فراز ایوان عباسی، مناره‌ای طلایی وجود دارد که اصل بنا و طلاکاری آن مربوط به دورۀ نادرشاه افشار است. آرامگاه عارف نامدار، مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی، معروف به «نخودکی» متوفای ۱۳۲۱ شمسی، نیز در جنب این ایوان واقع است.

د. ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی (ایوان ساعت): ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی، به «ایوان ساعت» معروف است؛ زیرا ساعت بزرگ آستان قدس رضوی از قدیم در بالای این ایوان نصب بود. عرض این ایوان ۶/۹۰ و ارتفاع آن ۲۴/۱۰ متر است و در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شده است. در قدیم جنس برجِ ساعت حلبی بود؛ اما در سال ۱۳۳۵ شمسی برچیده شد و جای آن را برج کنونی گرفت.

ه. ایوان شرقی صحن انقلاب اسلامی (ایوان نقاره): ایوان شرقی صحن انقلاب، به نام ایوان نقاره در عصر شاه‌عباس صفوی با ارتفاع ۲۶ متر و عرض ۷/۸ و طول ۱۸/۲۰ متر ساخته شد و پس از آن، ساختمان نقاره‌خانه بر بالای آن بنا شد. ساختمان نقاره که ابتدا از چوب و حلب بود، در سال ۱۳۴۰ شمسی برچیده شد و بنایی جدید، زیبا و مستحکم جایگزین آن شد. برج نقاره‌خانه در دو طبقه، به طول ۷/۸ و ارتفاع ۹/۹۷ متر، نمایی زیبا و چشمگیر دارد که به کاشی‌های معرق و مقرنس‌های نفیس کاشی‌شده آرایش یافته است. طبقۀ پایین این بنا برای نگهداری طبل و کرنا [ابزار نقاره‌نوازی] و طبقۀ فوقانی برای استقرار نقاره‌چیان و انجام‌دادن مراسم نقاره‌نوازی استفاده می‌شود.

صحن آزادی: این صحن در شرق حرم مطهر و در پایین پای مبارک حضرت، با ۴۳۳۵ متر مربع مساحت ساخته شد. در یک نگاه کلی، می‌توان صحن آزادی را بنای برجای‌مانده از دورۀ قاجاریه دانست؛ چراکه ساخت آن به‌دستور فتحعلی‌شاه و به مباشرت فرزندش علی‌نقی‌میرزا و با معماری حاج‌آقاجان، صاحب بازارچۀ معروف حاج‌آقاجان در مشهد، آغاز شد و در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار بنای آن به پایان رسید. در وسط صحن آزادی، همچون صحن انقلاب اسلامی، سقاخانه‌ای ساخته شد. در اواخر حکومت قاجار (سال ۱۲۷۱ شمسی) این سقاخانه چون به هنگام عرض سلام و ادای احترام از درب شرقی، بین زائران و ایوان طلا حائل می‌شد، تخریب شد و حوض آب بزرگ با باغچه‌هایی در اطراف آن ایجاد شد. در صحن آزادی این بخشها وجود دارد:

الف. ایوان جنوبی صحن آزادی (ایوان ساعت): بر فراز ایوان جنوبی صحن آزادی، ساعتی بزرگ قرار دارد. این ساعت تا پیش از سال ۱۳۳۶ شمسی، روی ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی نصب بود. آن‌طور که نقل شده، این ساعت در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۷۸ قمری، از منچستر انگلستان تهیه شده است. این ایوان با عرض ۳۰/۷ و طول ۳۰/۱۸ و ارتفاع ۲۰ متر از بناهای مجلل قدیمی آستان قدس رضوی است.

ب. ایوان غربی صحن آزادی (ایوان طلا): یکی از چهار ایوان صحن آزادی، ایوان طلاست. این ایوان بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد و مسیر تشرف بانوان به درون حرم است. ازآنجاکه در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار این ایوان مرمت و خشت‌های زرین آن نصب شده، به «ایوان ناصری» نیز مشهور شده است. در این ایوان، چهار غرفه بنا شده که بدنۀ آن‌ها خشت‌های مُطلاست. کتیبه‌های زیبایی، حاوی آیاتی از قرآن و اشعاری به فارسی، این ایوان را مزین کرده است. در چهار ضلع صحن آزادی، مجموعاً ۵۶ حجره و غرفۀ فوقانی و تحتانی قرار دارد که از حجره‌ای در جنوب غربی صحن، دری به رواق شیخ بهایی رحمت الله علیه و مقبرۀ وی گشوده می‌شود.

صحن جمهوری اسلامی: این صحن پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۶۸ شمسی، با ۷۲۹۲ متر مربع مساحت، در ضلع غربی حرم مطهر احداث شد. صحن جمهوری اسلامی به بست‌های شیخ طوسی و شیخ بهایی و نیز به رواق‌های دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه و دارالقرآن مرتبط است. بنای صحن جمهوری اسلامی به پیروی از بناهای کهن حوزۀ حرم مطهر، به‌سبک معماری سنتی اسلامی ساخته شده است. بر فراز ایوان‌های شمالی و جنوبی دو منارۀ بسیار زیبا، آراسته به طلا و کاشی به ارتفاع ۳۰ متر افراشته شده است. ایوان شرقی این صحن که به طلا آراسته شده است، «باب الولایه» نام دارد و به رواق بزرگ دارالولایه متصل است. در کنار این ایوان پنجره‌ای از برنز نصب شده است که بسیاری از زائران، از پشت این پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا علیه السلام عرض سلام و ادب می‌کنند.

صحن قدس: این صحن در سال ۱۳۷۳ شمسی در قسمت جنوب حرم مطهر و مسجدجامع گوهرشاد، بین بست شیخ بهایی و قسمتی از جنوب غربی رواق امام‌خمینی رحمت الله علیه ساخته شد. صحن قدس با مساحتی بالغ بر ۲۵۳۰ متر مربع، ۶ ورودی و ۲۸ حجره در اطراف دارد. ایوان جنوبی صحن با ارتفاع ۱۶ متر مشابه ایوان مقصوره است و سقف ایوان به‌صورت طاسه‌سازی با کاشی و آجر تزیین‌ شده است و دیوارۀ ایوان تماماً با کاشی معرق آراسته شده است. در وسط ایوان، محرابی زیبا وجود دارد که دور بالای آن، با کتیبه‌ای از کاشی و مزین به سورۀ مبارکۀ «نور» جلوه‌گری می‌کند. سقاخانه‌ای زیبا با نمای قبةالصخره از مجموعه‌ بناهای بیت‌المقدس در وسط صحن، یاد و خاطرۀ فلسطین را در اذهان زنده می‌کند. این سقاخانه معادل یک‌هشتم بنای قبة‌الصخره مساحت دارد و قسمت گنبدی‌شکل آن، با طلا و دیگر قسمت‌های خارجی با کاشی معرق تزیین یافته است.

صحن جامع رضوی: با توجه به افزایش جمعیت مشهد و رشد فزایندۀ زائران، به‌ویژه در ایام تابستان و مناسبت‌های خاص، برنامۀ ساخت این صحن با زیربنای ۱۱۷هزار و ۵۸۴ متر مربع در سال ۱۳۶۶ شمسی شروع و در سال ۱۳۸۱ شمسی به پایان رسید. این صحن با کاربری عبادی‌مذهبی، ۶ منارۀ رفیع و ۳ ایوان دارد. ایوان جنوبی به نام «ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف» با دو مناره به ارتفاع ۷۰ متر و ایوان‌های غربی به نام «باب‌الهادی علیه السلام» و شرقی به نام «باب‌الکاظم علیه السلام»، هریک با دو مناره به ارتفاع ۵۷ متر، شکوه و عظمت خاصی به صحن بخشیده است. این صحن مجموعاً ۵۵ غرفه دارد و گنجایش ۷۰هزار نمازگزار را دارد و بزرگ‌ترین صحن ساخته‌شده در طرح توسعۀ حریم حرم مطهر است. صحن جامع رضوی در جنوب اماکن متبرکه واقع شده است و از طریق دو بست به خیابان‌های امام رضا علیه السلام و خسروی نو (شهید اندرزگو) ارتباط دارد.

صحن غدیر: صحن غدیر با ۱۴هزار و ۴۵۳ متر مربع زیربنا در ضلع شمال غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار گرفته است. این صحن از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی، از شمال غربی به خیابان شیرازی و از غرب به مجتمع تجاری غدیر و مجموعۀ خدماتی (سرویس بهداشتی) منتهی می‌شود. صحن غدیر با کاربری عبادی‌مذهبی ساخته شده است و تمام کاشی‌های آن مزین به نام حضرت علی علیه السلام است؛ همچنین خطبۀ غدیر در کتیبه‌های موجود در این صحن نقش بسته است. صحن غدیر از طریق صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی، باغچۀ مرتفع غربی و خیابان شیرازی در ‌دسترس است.

صحن کوثر: این صحن با ۱۵ هزار و ۶۴۸ متر مربع مساحت، در زاویۀ شمال شرقی صحن جامع رضوی جای گرفته و از ضلع غربی به موزۀ حرم مطهر و صحن آزادی مرتبط است. تمام کاشی‌های آن مزین به نام مبارک حضرت فاطمه سلام الله علیها است و در کتیبه‌های موجود در نمای آن، خطبۀ فدکیه نقش بسته است. صحن کوثر از طریق خیابان شهید نواب صفوی(پایین‌خیابان)، باغچۀ شرقی و صحن جامع رضوی در ‌دسترس است.

صحن امام‌حسن‌ مجتبی علیه السلام: این صحن با زیربنای ۱۷هزار و ۹۸۰ متر مربع در ضلع شمال شرقی اماکن متبرکه قرار دارد و از ضلع شمال شرقی به ساختمان شمارۀ دو دانشگاه علوم اسلامی رضوی، از شرق به مجتمع اقامتی و بازارچۀ پیر پالان‌دوز، از جنوب شرقی به مقبرۀ پیر پالان‌دوز، از جنوب و جنوب غربی به ساختمان شمارۀ یک دانشگاه علوم اسلامی رضوی و ساختمان مهمان‌سرای حضرت و از شمال و شمال غربی به بنیاد پژوهش‌های اسلامی و ورودی طبرسی محدود است. صحن امام‌حسن‌ مجتبی علیه السلام از طریق خیابان‌های طبرسی، شهید نواب صفوی و نیز ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ‌دسترس است. درعین‌حال دو دستگاه پله‌برقی، ارتباط این صحن را با پارکینگ شمارۀ سه برقرار می‌کند.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

رواق‌های حرم مطهر

رواق دارالحفاظ: این رواق به‌دستور بانو گوهرشاد، در اوایل قرن نهم هجری بنا شده است. رواق «دارالحفاظ» در قدیم، محل تجمع حافظان قرآن و مراسم خاص تلاوت کلام‌الله و خطبۀ مخصوص حفاظ آستان قدس رضوی بوده است؛ ازاین‌رو، به دارالحفاظ شهرت یافته است. این رواق ۷ صفه دارد و مشاهیر بزرگواری چون عبدالجواد ادیب نیشابوری و ملاهاشم خراسانی در این رواق مدفون‌اند.

رواق دارالسیاده: این رواق در زمان بانو گوهرشاد، در جنوب غربی حرم مطهر بنا شد. نام‌گذاری آن به «دارالسیاده» از آن جهت است که از قدیم محل تجمع و تدریس علما، سادات و منسوبین به خاندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده است. آینه‌کاری دیوار رواق و صفه‌ها و سقف، مربوط به سال ۱۳۰۰ قمری است و قبل از آن، بنا کاشی‌کاری بوده است. قبور مشاهیری چون محمدمهدی خالصی، میرزا احمد مدرس یزدی و آیت‌الله محمد کوهستانی در راهرو منتهی به این رواق واقع شده است.

رواق دارالسلام: رواق «دارالسلام» ازجمله بناهایی است که اساس آن در زمان بانو گوهرشاد و به‌دستور او پی‌ریزی شده و در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ شمسی، پس از تعمیر و تزیین، به‌صورت کنونی درآمده است. قبور علمایی چون شیخ‌غلام‌حسین تبریزی(ترک)، سیدحسین خادمی اصفهانی، میرزا حبیب‌الله گلپایگانی و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در این رواق قرار دارد.

رواق حاتم‌خانی: در سال ۱۰۱۰ قمری، حاتم بیگ اردوبادی، از وزرای عصر صفویه، رواق «حاتم‌خانی» را در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک بنا کرد.

رواق گنبد الله‌وردی‌خان: این رواق را در سال ۱۰۲۱ قمری، در شمال شرقی حرم مطهر، الله‌وردی‌خان، از رجال عهد صفویه، بنا کرد. در وسط صفۀ جنوبی رواق، سنگ لوح مرقدِ الله‌‌وردی‌خان دیده می‌شود.

رواق دارالضیافه: بنای این رواق مربوط به سال ۱۰۳۱ قمری است که مرحوم میرزا شفیع قزوینی، با هزینۀ یک تاجر قزوینی آن را احداث کرد. در این رواق، دو صفه ایجاد شده که در آن آیاتی از قرآن مجید روی کاشی‌های رنگارنگ نقش بسته است. قبور مشاهیری چون میرزا مهدی غروی اصفهانی و حاج‌ ملاهاشم قزوینی در این رواق واقع است.

رواق توحیدخانه: معروف است که این رواق را مفسر نامدار شیعه، ملامحسن فیض کاشانی رحمت الله علیه، در سال ۱۰۷۲ قمری بنا کرده و در آن آیات توحیدی قرآن کریم را تدریس و تفسیر می‌کرده است. در ضلع شمالی توحیدخانه، پنجرۀ فولادِ معروف نصب شده و ضریح مطهر از پشت این پنجره نمایان است. مدفن میرزا مهدی اصفهانی، سید جواد خامنه‌ای)پدر رهبر معظم انقلاب(و سید عبدالله شیرازی در این رواق قرار دارد.

رواق دارالفیض: رواق «دارالفیض» در پشت سر مبارک حضرت واقع شده و به روضۀ منوره متصل است. این بنا قبلاً به «مسجد ریاض» معروف بود و به «مسجد زنانه» هم شناخته می‌شد. اصل بنا مربوط به دورۀ صفویه است و به‌علت اتصال آن به رواق توحیدخانه، برخی مورخان بر این عقیده‌اند که ممکن است این بنا را مرحوم فیض کاشانی هم‌زمان با رواق توحیدخانه ساخته باشد.

رواق دارالسعاده: رواق «دارالسعاده» از بناهای عصر قاجاریه است که در سال ۱۲۵۱ قمری ساخته شده و بانی آن الله‌ یارخان آصف‌الدوله بوده است. محل دفن مشاهیری چون سید یونس اردبیلی، میرزا علی‌اکبر نوقانی و شیخ علی‌اکبر نهاوندی در این رواق است.

رواق شیخ بهایی رحمت الله علیه: این رواق محل دفن شیخ محمدبهاءالدین عاملی، معروف به شیخ بهایی (متوفای ۱۰۳۱ق) است. به‌روایت تاریخ، این مکان، منزل و مَدرس شیخ بهایی بوده است که در سال ۱۳۶۴ قمری با مساحت حدود ۱۰۲ متر مربع به‌طرز باشکوهی تجدید بنا شد.

رواق دارالسرور: از این رواق در قدیم، به‌صورت چند اتاق به‌عنوان آبدارخانه، آسایشگاه خدام و... استفاده می‌شد که در سال ۱۳۳۴ شمسی با مساحت ۱۰۰۰ متر مربع به‌صورت رواق درآمد. بزرگانی چون آیات عظام محمدتقی فلسفی، حسنعلی مروارید، فهری زنجانی و نیز سید ابوالحسن حافظیان در این رواق مدفون‌اند.

رواق دارالشکر: این رواق از مجموع دو بنا، یکی رواق «پس پشت» مربوط به دورۀ صفویه و دیگری بنای «قرآن‌خانۀ» سابق که مربوط به عهد تیموریان بوده، تشکیل شده است. این دو مکان به مساحت ۷۳ متر مربع، در سال‌ ۱۳۴۴ شمسی به‌صورت یک رواق درآمد و «دارالشکر» نامیده شد.

رواق دارالشرف: این بنا درگذشته به «راهرو سقاخانه» معروف بوده است که به ایوان طلای صحن انقلاب متصل بود؛ اما در سال ۱۳۴۳ شمسی پس از تغییرات و تزییناتی، به‌صورت رواقی مستقل درآمد.

رواق دارالعزه: این رواق در اختلاف سطحی به ارتفاع ۹۵ سانتی‌متر از کف دارالسلام قرار دارد و قبلاً کشیک‌خانۀ خدام بوده است که با تغییرات و تزییناتی، در سال ۱۳۴۳ شمسی به‌صورت رواق درآمد.

رواق دارالذکر: رواق «دارالذکر» قبلاً مدرسۀ علمیۀ علی‌نقی‌میرزا بوده است که در سال ۱۳۴۳ شمسی بازسازی شد و تغییر کاربری یافت و با پوشش جدید سقف، به‌صورت رواقی جدید درآمد. حجره‌های فوقانی و تحتانی مدرسه در اطراف آن، فعلاً محل استقرار دفاتر مختلف است.

رواق دارالزهد: رواق مجلل «دارالزهد» در جنوب شرقی روضۀ منوره واقع شده و به رواق باشکوه امام‌خمینی رحمت الله علیه متصل است. این رواق در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ شمسی ساخته شده است. قبور مشاهیری چون علامه محمدتقی جعفری، سیدابوالحسن شیرازی و میرزا مهدی نوقانی در این رواق قرار دارد.

رواق دارالعباده: تاریخ بنای این رواق به سال ۱۳۵۳ شمسی برمی‌گردد. این بنا همچون رواق شیخ بهایی و دارالزهد دوطبقه دارد و طبقۀ فوقانی آن تالار، اماکن متبرکۀ آستان قدس رضوی است.

رواق دارالولایه: در سال ۱۳۶۸ شمسی، در غرب روضۀ منوره بنا شده است.

رواق دارالهدایه: رواق «دارالهدایه» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۷۱ شمسی ساخته شده است.

رواق دارالرحمه: رواق «دارالرحمه» با تقلید از معماری شبستان‌های مسجد جامع گوهرشاد احداث و در سال ۱۳۷۱ شمسی افتتاح شد. این رواق در حال حاضر برای زائران غیرایرانی بوده و محل ارائۀ خدمات فرهنگی به این دسته از زائران است.

رواق دارالاخلاص: این بنا در گذشته، مسجد کوچک و زیبایی به نام مسجد زنانۀ بالاسر بود که محراب آن هنوز باقی است. در توسعۀ سال ۱۳۷۳ شمسی، این مسجد به‌صورت رواقی به نام «دارالاخلاص» درآمد. این رواق با مساحت ۳۶ متر مربع کوچک‌ترین رواق در حرم مطهر است.

رواق حضرت معصومه سلام الله علیها: در سال ۱۳۷۹ شمسی افتتاح شد و طبقۀ زیرین رواق دارالولایه به‌شمـار می‌رود. رواق حضرت معصومه سلام الله علیها، بعد از روضۀ منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد شریف حضرت است.

رواق دارالحکمه: این رواق در ضلع شمال غربی صحن آزادی واقع شده است و در سال ۱۳۸۱ در دو طبقه افتتاح شد.

رواق دارالکرامه: رواق «دارالکرامه» ۴۸۸ متر مربع مساحت و ۱۸۳۰ متر مربع زیربنا در سه‌ونیم‌ طبقه دارد که زیرزمین، نیم‌طبقۀ اول و طبقۀ دوم به‌عنوان آسایشگاه خدام و طبقۀ همکف به‌عنوان رواق در نظر گرفته شده است. این رواق در آذرماه سال ۱۳۸۵ شمسی افتتاح شد.

رواق دارالحجه: این رواق زیبا و باشکوه در زیر صحن انقلاب اسلامی واقع شده است. ساخت این رواق در اواخر سال ۱۳۷۸ شمسی آغاز و در ۱۳۸۷ (نیمۀ شعبان ۱۴۲۹ قمری)افتتاح شد.

رواق امام‌خمینی: این رواق، صحن سابق امام‌خمینی رحمت الله علیه، صحن موزه، است و در مجاورت مسجد گوهرشاد قرار دارد و در پی افزایش روزافزون زائران و نیاز مبرم به ایجاد فضاهای سرپوشیده، به‌صورت رواق درآمده است.

رواق شیخ طوسی: رواق"شیخ طوسی'در ضلع غربی حرم مطهر واقع شده است. ورودی این رواق در وسط بست شیخ طوسی قرار گرفته است.

رواق شیخ ‌حر عاملی: این رواق در ضلع شرقی حرم مطهر واقع شده است. ورودی این رواق در وسط بست شیخ‌ حر عاملی قرار گرفته است.

رواق حضرت فاطمه سلام الله علیها: این رواق در ضلع شرقی حرم مطهر و در کنار رواق شیخ حر عاملی قرار دارد. راه‌های دسترسی به این رواق، یکی در بست شیخ‌ حر عاملی و دیگری در حاشیۀ صحن آزادی قرار دارد. این رواق به بانوان گرامی اختصاص دارد.

رواق دارالمرحمه: رواق «دارالمرحمه» در قسمت زیرین رواق امام‌خمینی رحمت الله علیه قرار دارد و در دی‌ماه سال ۱۳۹۲ افتتاح شد.

رواق کوثر: این رواق در مجاورت صحن جامع رضوی و ضلع جنوبی صحن کوثر واقع شده است.

رواق غدیر: رواق «غدیر» در قسمت شمال غربی صحن غدیر و ضلع جنوب غربی ورودی شیخ طوسی واقع شده است.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

مشاهیر مدفون در حرم رضوی

شیخ طبرسی: امین‌الاسلام طبرسی در ۵۴۸ قمری در سبزوار وفات کرد و پس از انتقال بدن مطهرش به مشهد، او را در گورستانی دفن کردند که بعدها به قتلگاه معروف شد. آرامگاه شیخ طبرسی، در حال حاضر، در ضلع شمال شرقی حرم مطهر و ابتدای خیابان طبرسی واقع است.

شیخ ‌محمد عارف عباسی؛ معروف به پیر پالان‌دوز: شیخ ‌محمد عارف عباسی، مشهور به پیر پالان‌دوز (زنده در قرن ۱۰ ق)، از عرفا و پیران سلسلۀ ذهبیه است. برخی، ساختمان آرامگاه پیر پالان‌دوز را کهن‌تر از زمانِ درگذشت او می‌دانند. آن‌ها معتقدند اصل این بنا در ۷۱۶ قمری در زمان سلطان‌محمد خدابنده پی‌ریزی شده است و آن محل، ابتدا مقبرۀ شیخ‌ ابونصر سراج بوده و بعدها پیر پالان‌دوز در آن دفن شده است. مؤید این نظر، این است که قبر پیر پالان‌دوز در وسط بقعه قرار ندارد. در حال‌ حاضر، آرامگاه پیر پالان‌دوز در ضلع شرقی حرم مطهر و در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار گرفته است.

شیخ بهایی (۹۵۳ تا ۱۰۳۰ق): شیخ بهایی در آخرین سال‌های حیات خود، از منصب شیخ‌الاسلامی کناره گرفت و به سیروسلوک پرداخت؛ تا آنکه روز سه‌شنبه دوازدهم شوال ۱۰۳۰، در اصفهان دعوت حق را لبیک گفت و علامه مجلسی بر او نماز گذارد. بنا بر وصیتش، جنازه‌اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر امام رضا علیه السلام در خانه‌ای دفن کردند که محل تدریس ایشان بود.

شیخ حر عاملی (۱۰۳۳ تا ۱۱۰۴ق): شیخ حر عاملی در ۴۰ سالگی، به مشهد مقدس هجرت کرد و سرانجام، در شب بیست‌ویکم ماه رمضان ۱۱۰۴، در مشهد وفات کرد و پیکر مطهرش را در جوار امام رضا علیه السلام در یکی از رواق‌های شمال شرقی صحن عتیق (انقلاب اسلامی) دفن کردند.

شیخ هاشم قزوینی (۱۲۷۰ تا ۱۳۳۹ش): آیت‌الله حاج‌ شیخ ‌هاشم قزوینی در ۲۰ ربیع‌الثانی ۱۳۸۱، مصادف با ۲۲ مهر ۱۳۳۹، درگذشت و پیکر پاکش را در حرم مطهر، در راهروی رواق دارالضیافه، جنب کفشداری ۷ فعلی، دفن کردند.

آیت‌الله میلانی (۱۳۱۳ تا ۱۳۹۵ق) (۱۳۵۴ش): سید محمدهادی میلانی، در آخر رجب ۱۳۹۵، هم‌زمان با ۱۷ مرداد۱۳۵۴ ، در مشهد مقدس درگذشت. او را در رواق توحیدخانه، واقع در پشت سرِ مبارک، به خاک سپردند.

شیخ ‌مجتبی قزوینی؛ (۱۳۱۸ تا ۱۳۸۶ق) (۱۳۴۶ش): مرحوم شیخ‌ مجتبی قزوینی، در روز ۲۲ ذی‌حجۀ ۱۳۸۶، مطابق با ۱۴ فروردین۱۳۴۶، چشم از جهان فروبست و در ضلع غربیِ صحن عتیق (انقلاب اسلامی) به خاکش سپردند.

علامه جعفری (۱۳۰۴ تا ۱۳۷۷ش): علامه محمدتقی جعفری در ۲۵ آبان ۱۳۷۷ درگذشت و پیکر مطهرش را پس از انتقال به مشهد، در رواق دارالزهدِ حرم مطهر به خاک سپردند.

علامه سیدجلال‌الدین آشتیانی(۱۳۰۴ تا ۱۳۸۴ش): دفتر زندگیِ استاد علامه آشتیانی، روز سوم فروردین ۱۳۸۴ بسته شد و پیکر مطهرش را در ضلع جنوبیِ صحن آزادی، در حرم مطهر دفن کردند.

حسنعلی نخودکی اصفهانی (۱۲۷۹ تا ۱۳۶۱ق): حاج‌ شیخ حسنعلی مقدادی اصفهانی مشهور به نخودکی، در روز ۱۷ شعبان سال ۱۳۶۱ قمری، در ۸۲ سالگی چشم از عالم ماده بست و جنازه‌اش در صحن انقلاب حرم مطهر امام‌رضا علیه السلام، کنار ایوان عباسی دفن شد. در حال حاضر، سنگ قبر ایشان در رواق دارالحجه قرار دارد.

سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد (۱۳۱۱ تا ۱۳۶۰ش): سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در ۷ مهر ۱۳۶۰، به دست منافقان به شهادت رسید و یک روز بعد، در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

آیت‌الله میرزاحسین فقیه سبزواری (۱۲۶۵ تا ۱۳۷۱ق): حاج میرزا حسین فقیه سبزواری، مشهور به فقیه سبزواری در باغ رضوان مدفون است.

آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای (۱۳۱۳ تا ۱۴۰۶ق): آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای (پدر مقام معظم رهبری) در ۱۵ تیر ۱۳۶۵ در مشهد مقدس دار فانی را وداع کرد. محل دفن ایشان رواق توحیدخانه (رواق پشت سر) است.

آیت‌الله میرزا علی فلسفی (۱۲۹۹ تا ۱۳۸۴ش): ایشان در ۱۹ بهمن۱۳۸۴ به ملکوت اعلا پیوست. محل دفن ایشان، رواق دارالسرور است.

شهید حجت‌الاسلام سید رضا کامیاب (۱۳۲۹ تا ۱۳۶۰ش): شهید بزرگوار روز ۸ مرداد سال ۱۳۶۰ در ساعت ۱۱ ظهر، در خیابان خواجه‌ربیع مشهد ترور شد و به شهادت رسید. محل دفن این شهید بزرگوار، در رواق دارالزهد حرم مطهر رضوی است.

آیت‌الله سید محمدتقی مقدم (۱۳۰۲ تا ۱۳۹۲ش): این عالم مجاهد، جلوی اتاق ۱۶۲ صحن آزادی مدفون است.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

کتابخانه‌های حرم

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ضلع شمالی بست شیخ طوسی واقع است. این کتابخانه یکی از بزرگترین کتابخانه‌های ایران و خاورمیانه می باشد که حاوی ۵۷ باب کتابخانه، سالن همایش، سالن مطالعه و ... است.

کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام (گوهرشاد): در بست شیخ بهایی و مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانه ای با نام کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام (گوهرشاد سابق) دیده می شود. معماری این کتابخانه برگرفته از حمام گنجعلی خان کرمان است که سرسرای آن کمک زیادی به نورگیری طبیعی تالار مطالعه می کند. در سال ۱۳۳۲ شمسی، سید سعید طباطبایی نایینی که از نیکوکاران و شیفتگان کتاب بود، این کتابخانه را تاسیس کرد و در همان سال با وقف پنج هزار جلد کتاب چاپی و خطی و وقف کردن یک سری املاک برای صرف درآمد آن ها در امور کتابخانه، تداوم حیات این کتابخانه را ضمانت کرد. در حال حاضر کتابخانه تخصصی اهل بیت علیهم السلام دارای ۳ هزار و ۹۲۵ نسخه خطی، ۴ هزار نسخه چاپ‌سنگی، سربی و چاپی نفیس، افزون بر ۱۰۰ هزار جلد کتاب چاپی و تعداد ۳۵ عنوان نشریه، ۶۴۷ نسخه پایان‌نامه و ۱۵۴۴ لوح فشرده منابع دیداری شنیداری و بیش از ۵۰۰ هزار منبع الکترونیکی می باشد که به صورت شبانه روزی فقط مخصوص آقایان دایر می باشد.

مهمانسرا و زائرسرای حرم: مهمان‌ سرای حضرت که در گذشته از آن به نام کارخانه‌‌ زواری یاد می‌شده در کتب و وقف‌ نامه‌های قدیمی نیز به نام‌های مهمان‌ خانه‌ زواری، آشپزخانه‌ حضرتی، کارخانه‌ زواری و کارخانه‌ خادمی آمده است. کارخانه‌‌ خادمی و کارخانه‌ زواری جدا از هم بود و غذای خدام و زوار در دو محل طبخ می‌شد. سابقه‌ تاریخی نشان می‌دهد که مهمان‌داری در آستان قدس رضوی از قرن نهم هجری معمول بوده ولی مدارک به‌دست‌آمده سابقه‌ آن‌را از دوره‌ صفویه می‌داند. مهمان‌سرای آستان قدس در دوران صفویه به شربت‌خانه موسوم بوده و موقوفاتی هم داشته است. ساختمان مهمان‌سرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حرعاملی واقع است. مهمان‌سرا دارای چهار طبقه شامل آشپزخانه، سالن پذیرایی، سالن پذیرایی خاص و اداره‌ مهمان‌سرا است که به همه‌ امکانات مورد نیاز برای طبخ غذا و پذیرایی از مهمانان امام رضا علیه السلام مجهز است. همچنین از دیرباز موقوفات بسیاری جهت اسکان زوار امام رضا علیه السلام وجود دارد. این امر باعث شد که آستان قدس رضوی اقدام به تاسیس ۲ زائرسرا در شهر مشهد کند؛ زائرسرای رضوی واقع در خیابان چمن مشهد و زائرسرای رضوی واقع در شهرک طرقبه.

بهشت ثامن: سه قبرستان ثامن الائمه علیه السلام، با نام بهشت ثامن در حرم امام رضا علیه السلام موجود است: بهشت ثامن ۱: درب ورودی آن روبروی ایوان طلای صحن آزادی می باشد. قبور خدام، بخشی از شهدای دفاع مقدس و تعدادی از علما در این سرزمین مقدس مدفونند. بهشت ثامن ۲: در صحن قدس واقع شده است. بهشت ثامن ۳: در سمت غربی صحن جمهوری اسلامی درب های بهشت ثامن ۳ تعبیه شده است. شماری از شهدای عاشورای حرم و شهدای منا از مدفونین این مکان نورانی هستند.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

بناهای تاریخی حرم مطهر امام رضا(ع)

منظورازحرم حضرت رضا (ع) فقط محوطه ی 139 متری است که ضریح امام رضا (ع) درآن قراردارد باقی ابنیه ملحقات حرم محسوب می گردد.

ضریح شریف حضرت رضا(ع): طبق اطلاعات موجوداین پنجمین ضریحی است که تاکنون برمرقد مطهر امام نصب گردیده است. نخستین ضریح ازجنس چوب باتسمه ای فلزی و پوششی ازطلا ونقره در سال 957 توسط شاه طهماسب صفوی بر مزار امام نصب شد. ضریح دوم ازجنس فولاد و آراسته به نگین های یاقوت و زمرد بودکه درسال 1160 ق به وسیله شاهرخ نواده نادرشاه وقف گردید. ضریح سوم درزمان فتحعلی شاه قاجار ازجنس فولاد ساخته ونصب شد. ضریح چهارم که ازآهن ومفرغ باپوششی ازطلا ونقره بود؛در سال 1338 شمسی بر قبر امام رضا قرار گرفت. پنجمین ضریح فعلی با طراحی استاد محمود فرشچیان واجرای استاد خداداد زاده اصفهانی در مدت هفت سال به وزن 12 تن ساخته شد و در سال 1379 ش.نصب گردید؛ این ضریح برای 400 سال آینده پیش بینی شده است.

سرداب امام: مدفن واقعی امام رضا در سردابی است که زیر ضریح قرار دارد.این سرداب مکعب شکل به ابعاد 30/2 متر هیچ روزنه ای به بیرون ندارد و تنها ورودی آن دریچه ای است که داخل ضریح پایین پای امام قرار دارد.

گنبد طلا: این گنبد با 31 متر ارتفاع در سال 1009 ق. توسط شاه عباس وقتی ازاصفهان پیاده به مشهد آمد برروی گنبد زیرین آرامگاه حضرت رضا (ع) بناشده و نماد شهر مقدس مشهد محسوب می گردد. درساخت این گنبد 777 خشت طلا به کاررفته وداستان آن برکتیبه ی گنبد به خط علی رضا عباسی درج گردیده است.

مسجدگوهرشاد: درسال 821 ق به دستور گوهرشاد همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی با معماری استادقوام الدین شیرازی با مساحتی حدود 9500 متر درجوار حرم بنا گشت. درسال 1341 شمسی گنبدبزرگ آن به کلی برداشته وازنوساخته شد.درمیان صحن مسجد شاخص ستاره ی جدی روی یک ستون نصب گردیده است. درایوان مقصوره منبری موسوم به منبر صاحب الزمان (عج) قراردارد که در ساخت آن ازهیچ فلزیامیخی استفاده نشده است.مسجدگوهرشادیکی از برجسته ترین بناهای تاریخی ایران وجهان بوده وبزرگ ترین مسجد چهارایوانی کشوربه شمار می رود.

مسجدپیرزن: نام این مسجدبرگرفته از پیرزنی است که حاضرنشدخانه اش رابه گوهرشاد بفروشد وآن رابه عنوان یک مسجدوقف کرد. این مکان درمیان صحن گوهرشاد واقع شده که پیش ازاین به عنوان یک نمازخانه روباز معروف به مسجدپیرزن مورداستفاده بود. درسال 1326 شمسی ایجادیک حوض درمحل آن با اعتراض کسانی روبروشد که معتقدبودند درمسجدخدا نباید حوض ساخت. درسال 1368 شمسی این حوض برداشته شد و محل آن دراختیارنمازگزاران قرارگرفت. اماباز عده ای خواهان اعاده ی حوض شدند درحال حاضر پیروزی با طرفداران حوض است.

مسجدبالاسر: مسجدکوچکی در قسمت غربی ضریح امام رضا(ع) که حدود هزارسال قدمت دارد. این مسجد توسط ابوالحسن عراقی ازرجال دوره ی غزنوی ساخته شدوخودش نیزدرآن مدفون است.

مناره ی طلای نادرشاه: این مناره به دستور نادرشاه ساخته و طلاکاری شد.

مناره ی طلای شاه طهماسب: این مناره درسال 932 ق به دستور شاه طهماسب طلاکاری شد.

صحن عتیق(کهنه): توسط امیرعلیشیرنوایی وزیرسلطان حسین بایقرا دردوره تیموری ساخته شد شامل: ایوان طلا که توسط امیرعلیشیرنوایی ساخته وبه دستور نادرشاه طلاکاری شد.

ایوان عباسی: این ایوان به دستور شاه عباس بنا شد به همین دلیل به ایوان عباسی شهرت یافته است.

ایوان ساعت: درزمان مظفرالدین شاه ساخته شد وساعت فعلی آن نذر وهدیه ی شخصی بوده که ازامام رضا (ع) شفاگرفته است. ساعت هدیه ی مظفرالدین شاه را نیز در ایوان صحن نو نصب کردند.

ایوان نقاره خانه: نقاره خانه ی این ایوان در دو طبقه دردوره ی پهلوی برروی آن ساخته شد.طبقه پایین محل نگهداری طبل و شیپور و طبقه دوم محل نقاره زنی است. نقاره زنی توسط 7 نفرانجام میشود. سه نفر طبال و چهارنفر نقاره زن که موقع طلوع و غروب خورشید و نیز وقتی بیماری درحرم شفا می یابد نقاره می زنند.

سنگاب مرمر: سنگاب سقاخانه ی اسماعیل طلا به دستورنادرشاه از هرات به ایران آورده شد.او آوردن این سنگاب رابه مسابقه گذاشت و12 روز مهلت تعیین کرد که برنده مسابقه ظرف 9 روز این کاررا انجام داد.

سقاخانه ی اسماعیل طلا: به دستورنادرشاه فردی به نام اسمال طلا آن راساخت که به نام سازنده آن معروف گشت.

صحن نو: این صحن به دستور فتحعلی شاه ساخته شد و ایوان آن به دستور ناصرالدین شاه طلاکاری گشت و به همین دلیل به ایوان ناصری مشهور شد.

ساعت ایوان جنوبی صحن نو: این ساعت هدیه ی مظفرالدین شاه قاجاربه حرم مطهررضوی بوده است.

دارالسیاده ودارالسلام: هردوی آن ها توسط گوهرشادآغاساخته شد.

دارالسعاده: درعهد محمدشاه قاجار ساخته ودردوره ی ناصرالدین شاه کامل شد.

دارالحفاظه: توسط گوهرشادآغا ساخته شد. چون درساعات معینی ازشب وروز درآن قرآن می خوانند دارالحفاظه خوانده شد.

رواق شیخ بهایی: شیخ بهایی رامی توان جامع ترین دانشمندان دانست. اوپای پیاده به همراه شاه عباس از اصفهان به مشهد آمد دراین محل خانه ای خریدکه پس ازمرگش بنابه وصیت خودش درآن مدفون گشت و اکنون رواق شیخ بهایی نامیده می شود.

رواق حاتم خان: درسال 1010 ق توسط حاتم خان وزیرشاه عباس جهت آرامگاه خویش ساخته ودرآن مدفون شد.

رواق الله وردی خان: توسط الله وردی خان از امرای بزرگ شاه عباس ساخته شد. الله وردی خان سازنده ی سی وسه پل اصفهان بوده است و فرزندش امام قلی خان سرداری بودکه با رشادت جزیره هرمزرا ازپرتقالی ها پس گرفت.

توحیدخانه: بانی این بنا ملامحسن فیض کاشانی بوده است در دوره صفوی.

سایرابنیه صحن ها و رواق های حرم که دردهه های اخیر ساخته شده است تاریخی محسوب نمی شود.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

شخصیت های مدفون درمجموعه ی حرم مطهر امام رضا (ع)

1.شیخ بهایی: مدفون دررواق امام خمینی وزیردانشمند شاه عباس

2.شیخ طبرسی: خروجی حرم به سمت خیابان طبرسی سمت چپ

3.شیخ حرعاملی: صحن عتیق متصل به مدرسه ی میرزاجعفر

4.شیخ ذبیح الله قوچانی: صحن نو نزدیک ایوان طلا ازعلمای قوچان

5.شیخ مجتبی قزوینی: راهروی رواق دارالضیافه ازعلمای قرن 14 ق

6.شیخ محمدرضاکلباسی: صحن عتیق صاحب اثرمنهاج واشارات

7.شیخ حسن علی نخودکی (اصفهانی): صحن عتیق کنار مناره خروجی طبرسی

8.آیت الله آشتیانی: متوفی 1365 ق

9.آیت الله سیدمحمدعلم الهدی: دارالزهد رواق شیخ بهایی

10.آیت الله العظمی عبدالله شیرازی: توحیدخانه متوفی 1363 ش

11.آیت الله محمدحسین حسینی تهرانی: جنوب شرق صحن عتیق

12.دکترمرتضی شیخ: پزشک معروف وخوش آوازه مشهد1355 ش

13.حاتم خان: صحن عتیق زیرگنبدحاتم خانی وزیرشاه عباس

14.گنجعلی خان: حاکم کرمان وقندهار1034 ق

15.الله وردی خان: صحن عتیق زیرگنبدالله وردی خان ازامرای شاه عباس

16.سیدعبدالکریم هاشمی نژاد: نزدیک ضریح مطهرانقلابی معاصر

17.سیدعلی اکبرابوترابی: صحن نو غرفه 24 آزاده وانقلابی معاصر

18.حسین آستانه پرست: شاعر، آموزگار و انقلابی معاصر1360

19.محمدباقرخرازی: انقلابی معاصر

20.یوسف شاه: ازخطاطان قرن 10 ق

21.یوسف خواجه: داخل مدرسه ی دودر بنیان گذار مدرسه

22.محمدتقی شریعتی: مفسرقرآن پدردکترعلی شریعتی

23.محمدتقی ادیب نیشابوری: ادیب دوم و استاد ادبیات حوزه مشهد

24.بابرشاه : جنب روضه ی رضوی پسربایسنقربن شاهرخ شاه

25.آقابزرگ : ازعلماومدرسان مدرسه ی علمیه ی نواب.1087 ق

26.قاسم رسا: ملک الشعرای آستان قدس 1356 ش

27.عباس میرزا: دارالحفاظه فرزندونایب السلطنه ی فتحعلی شاه

28.مشیرالدوله: دارالسیاده صدراعظم ناصرالدین شاه

29.ابوالقاسم بابر: داخل مدرسه ی بالاسراولین کسی که مشهدراپایتخت کرد.

30.شهیدسیدرضاکامیاب: ضلع شمال غربی رواق دارالزهد 1360 ش

31.امین السلطان: دارالسعاده وزیر دربارناصرالدین شاه

32.ابراهیم رضوی: ایوان طلای صحن عتیق

33.حسام السلطنه: دارالحفاظه والی خراسان

34.ابوالحسن عراقی: مدرسه بالاسر بانی این مدرسه ازرجال غزنوی

35. حاج حسین ملک: ازواقفان مشهور پسرملک التجارتبریزی

36.امیرعلیشیرنوایی: ایوان شمالی صحن عتیق بنیان گذار صحن عتیق

37. شاه طهماسب صفوی: صفه ی بالاسر حضرت رضا(ع)

38.ملاآخوندراشدتربتی: ضلع شمال غربی صحن آزادی

39.علامه محمدتقی جعفری: دارالزهد درنزدیکی مقبره ی شیخ بهایی

40.هارون الرشید: زیرپای حضرت رضا(ع)وپشت حضرت داخل سرداب

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

موزه های مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع)

الف) موزه ی مرکزی:

1- مجموعه ی تاریخ مشهد: شامل آثارمتنوع وارزشمندی مانند: قدیمی ترین سنگ مزارامام رضا (ع) سنگاب بزرگی مربوط به قرن 6 ق. ضریحی که از دوران فتحعلی شاه باقی مانده است. وسایل روشنایی قفل وکلیدهای قدیمی حرم.

2- مجموعه ی هنرهای تجسمی: شامل آثارنقاشی هنرمندان معاصر

3- مجموعه ی نقاشی: شامل آثارنقاشان بزرگی مانندکمال الملک محمودفرشچیان علی اشرف والی وتعدادی ازهنرمندان اروپایی.

4- مجموعه ی ظروف: نمایش دهنده ی ظروف چینی وبلور ازسده ی 8 تاسیزده قمری.

5- مجموعه ی سلاح: شامل مجموعه ای ازانواع ابزارهای جنگی مانند: شمشیر تبرزن تیرکمان خنجر تپانچه وتفنگ.

6- مجموعه ی صدف وحلزون: شامل صدف هاوحلزون هایی که درسال1364 ش. توسط محمدسعیدفواد ازکشورسوریه تقدیم شده است.

7- مجموعه ی نجوم وساعت: شامل ابزارها ی مختلف نجومی مانند: اسطرلاب کره ی نجومی تلسکوپ ونیزساعت های قدیمی.

8- مجموعه ی سکه ومدال: دربردارنده ی سکه هایی ازدوران های مختلف تاریخی هم چنین مدال های قدیمی قهرمانان ورزشی مانند: مدال های جهان پهلوان غلامرضا تختی

9-مجموعه ی تمبرواسکناس: دربردارنده 50 هزارقطعه تمبرایرانی وخارجی ازجمله نخستین تمبر جهان و اولین تمبرایرانی به اضافه ی اسکناس های دوره ی قاجاروپهلوی.

ب)موزه ی فرش:

دراین موزه فرش های بسیارنفیسی از400 سال پیش تاکنون به نمایش درآمده است.ازجمله قالیچه ی چهارفصل مربوط به قرن 11 ق.که به طورکامل ازابریشم بافته شده است.

ج) موزه ی قرآن ونفایس:

دراین موزه قرآن های بسیارنفیسی به نمایش درآمده اندازجمله : قرآن های منسوب به امام علی (ع) امام حسن (ع) امام حسین (ع) امام سجاد(ع) وامام رضا(ع)

د) موزه ی هدایای رهبری:

این موزه دربردارنده ی هدایایی است که مقامات داخلی وخارجی به رهبرجمهوری اسلامی اهداکرده اند.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

جاذبه های مذهبی وآرامگاه ها

درجای جای این سرزمین مکان های متعددی باجاذبه های مذهبی وجوددارد که باعناوینی مانند زیارتگاه قدمگاه امامزاده شاهزاده بقعه پیر مزار خواجه به چشم میخورد.صحت وسقم این موضوع که واقعا مدفن امامزاده یاانسان وارسته ای درآن جابوده یاخیرموضوعی جداگانه است.اماهمه ی این مکان ها دریک چیز اشتراک دارندوآن نیاز انسان به عبادت رازونیاز وتوسل است.ذکر این گونه مکان ها به زعم نگارنده دلیلی بر صحت آن نیست بلکه ازاین جهت معرفی شده است که موردتوجه عامه ی مردم بوده وجذبه ی زیارتی وگردشگری آن را نمیتوان نادیده گرفت.

امامزاده اسماعیل:30 کیلومتری جنوب حاشیه ی راست جاده ی قدیم نیشابور روستای امان آباد

امامزاده یحیی: 28 کیلومتری شمال مشهد جاده کلات جاده ی کارده روستای معین آباد بنابه گفته اهالی این امامزاده برادرامام رضا(ع) است.

امامزاده یحیی: 35 کیلومتری شرق مشهد جاده ی سرخس شهررضویه روستای میامی. این امامزاده ازنوادگان حضرت زین العابدین (ع) است. میامی بعدازحرم مطهرحضرت رضا(ع)مشهورترین زیارتگاه مشهدبوده ودارای حرم بسیار بزرگ وزائرسراهای متعدداست.

امامزاده سیدعبدالعزیز: 55 کیلومتری جنوب مشهد جاده ی نیشابور شهرملک آباد جاده ی بروشک روستای ده سرخ{تختگاه نماز حضرت رضاعلیه السلام هم کنارچشمه است}.گفته میشود این امامزاده برادرزاده ی امام رضا (ع) است. این زیارتگاه دارای هفت اتاق جهت اسکان زائران است.

امامزاده سیدجلال: 85 کیلومتری جنوب مشهد کیلومتر 79 جاده ی تربت حیدریه بعد از تونل اول سمت راست 6 کیلومتر روستای گونجوک سفلی.

امامزاده ابوالقاسم : 35 کیلومتری شمال غرب مشهد میلومتر 25 جاده ی چناران کیلومتر 10 جاده ی چشمه گیلاس این مکان دارای 5 اتاق جهت اسکان زائران است.

امامزاده سید نورالله: 87 کیلومتری جنوب مشهد کیلومتر 75 جاده ی تربت حیدریه روستای رباط سفید کیلومتر 12 روستای زیارت درمیان قبرستان دوره ی صفوی

امامزاده سیدابوالقاسم صالح: 70 کیلومتری جنوب غرب مشهد جاده ی نیشابور بعداز رباط فخرداود سمت راست جاده ی دیزبادعلیا نرسیده به روستای ابوالقاسم حاشیه ی سمت چپ جاده بنای نوساز سنگی.

امامزاده سیدعبادالله الصالحین: 37 کیلومتری شمال شرق مشهد ال تیمور جاده ی امرغان دوکیلومتر بعد از روستای هندل آباد مقبره ی وی روی بلندی قرارگرفته است. بنابه گفته ی اهالی دراین زیارتگاه مقبره ی دوتن ازپیامبران الهی، دو امامزاده و مادرامامزاده ها وجوددارد. این زیارتگاه به خواجه زکریا وخزر نیز معروف است. چهاراتاق مخصوص اسکان زائران درجوار زیارتگاه ساخته شده است. درمقابل یک درخت نظرکرده و درضلع دیگر بنا یک درخت ارس کهن سال وجوددارد.

امامزادگان یاسروناصر: 5 کیلومتری شمال غرب مشهد جاده ی طرقبه جاده روستای گلستان، زائرین وی بیشتر از کشورهای عربی حاشیه ی خلیج فارس می باشد و از معدود زیارتگاه هایی است که درآن دو ضریح کنار یکدیگر قراردارد.

امامزادگان هاشم ومحتشم: 74 کیلومتری جنوب غرب مشهد کیلومتر 65 جاده ی نیشابور سمت راست 9 کیلومتری فرعی دهستان پیوه ژن ورودی روستا کنار رودخانه دارای بنا نوساز قرن 10 ق.

امامزاد گان میرسبحان ولی و بی بی صنوبر: 43 کیلومتری شمال شرق مشهد جاده ی کلات جاده ی کارده بعد از پاسگاه انتظامی جاده ی فرعی سمت راست چهارکیلومتری روستای خواجه حسین آباد. هردو دریک مکان مدفون هستند.

امامزادگان عمادالدین فتح الله وبی بی ربابه: 33 کیلومتری شمال شرق مشهد جاده ی کلات جاده کارده دوراهی معین آباد روستای اندروخ هرسه ی آن ها دریک محل مدفون هستند.

مزارشیخ علی: 5 کیلومتری شمال شرق فارمد فرزند شیخ نخودکی.

زیارتگاه نغندر: 17 کیلومتری غرب مشهد طرقبه جاده ی نغندر قبل ازروستا حاشیه سمت راست جاده کناررودخانه دارای بنای نوساز

زیارتگاه پیرکد: 13 کیلومتری شمال غرب مشهد جاده ی شاندیز مدرس 25 بعدازروستای پیانی مقابل درخت سروکهن سال. گورستان گبرها نیز دراین روستااست

زیارتگاه سیدهادی: 20 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی فریمان بعداز تپه سلام فرعی سمت چپ روستای جیم آباد.

زیارتگاه نجمه خاتون: 36 کیلومتری شمال مشهد جاده ی کلات جاده ی کارده روستای معین آباد درجوار امامزاده یحیی.

زیارتگاه سلطان مشرق: 15 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی سرخس بعداز شهر رضویه سمت چپ جاده داخل حریم رادار نیروی هوایی.

زیارتگاه سیدمحمد حاتم: 28 کیلومتری شمال مشهد جاده ی کلات جاده ی کارده معین آباد سمت چپ روستای رضوان.

زیارتگاه جغری : 35 کیلومتری شمال شرق مشهد انتهای جاده سیمان عبورازداخل کارخانه ی سیمان شرق کیلومتر 20 روستای جغری قبل ازورود به روستا حاشیه ی سمت راست جاده بنایی بادوگنبدکوچک وچشمه ی آب.

زیارتگاه خواجه ارکان: 77 کیلومتری شمال مشهد جاده ی کلات جاده ی کارده جاده ی مارشک جاده ی بلغور نرسیده به بلغور سمت چپ روستای خرکت.

زیارتگاه خواجه اباصلت هروی: 5 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی فریمان قبل ازآرامستان بهشت رضا (ع) مقبره محدث خادم ومحرم حضرت رضا (ع)چون اجدادش اهل هرات بودند به هروی مشهور شد است.

زیارتگاه خواجه مراد: 7 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی فریمان بعداز آرامستان بهشت رضا (ع) جاده ی فرعی سمت راست مقبره ی هرثمه بن عین ازاصحاب خاص حضرت رضا(ع) دارای زائرسرا و بنای نوساز وچشمه ی آب دردامنه ی کوه.

زیارتگاه پیرچهل گزی: 25 کیلومتری شرق مشهد جاده ی سرخس شهر رضویه حاشیه ی جاده ی میامی تقاطع روستای چلاغد بنا به گفته ی اهالی وی به این دلیل که دارای قامتی بلندبوده به چهل گزی مشهورشده است.

زیارتگاه ابراهیم (سیدسوخته /سیدگمنام): 6 کیلومتری جنوب شرق مشهد ابتدای جاده ی فریمان قبل از خروجی خواجه مراد درفاصله دویست متری سمت راست جاده بقعه ی کوچک سفیدرنگ درمیان قبرستان گفته میشود وی زیارتنامه خوان بوده است.

زیارتگاه پیرکلون: 30 کیلومتری جنوب مشهد جاده ی قدیم نیشابور روستای امان آباد 500 متری حاشیه ی جاده روی تپه بنابه گفته ای مقبره ی پسر شیخ احمدجامی است.

زیارتگاه پیربالندر: 30 کیلومتری جنوب مشهد ابتدای جاده ی قدیم نیشابور سمت راست جاده ی ده غیبی دوکیلومتر قبل از روستای عارفی جاده ی سمت راست پنج کیلومتر روستای بالندر دوکیلومتر روی قله ی کوه پانصدمتر کوه پیمایی دارد. اتاق سنگی بدون سقف ساخته شده ازسنگ لاشه دارای حجاری های منحصربه فرد و علامات خاص روی سنگ گرانیت است. مقبره ی سنگ چین دیگری نیز درکنار آن وجوددارد این مکان به زیارتگاه های ایران باستان که برفرازقله ها می ساختند شباهت دارد و دارای بهترین چشم انداز مشرف به دریاچه وسدطرق است.

مزار گرو: 36 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی باغچه قبل ازروستای باغچه سمت چپ 300 متری جاده کنارتنها چشمه ی جاری کال گراپ.

مزار خواجه: 22 کیلومتری شمال غرب مشهد شاندیز جاده ی دولت آباد روستای گراخک مقابل نانوایی 500 متر داخل قبرستان متروکه ی گراخک.

مزارعلی اکبر: 20 کیلومتری شمال غرب مشهد بعد از شاندیز دوراهی سمت راست جاده ی بالاسر درمیان قبرستان روستای ابرده علیا.

مزارسیدابراهیم: 13 کیلومتری جنوب غرب مشهد جاده ی ازغد جاده ی فرعی سمت چپ روستای مایان سلفی.

مزار شاهزاده میثم : 13 کیلومتری جنوب غرب مشهد جاده ی طرقبه روستای گلستان جاده ی ازغد روستای مایان سفلی.

مزاربی بی نور: 35 کیلومتری شرق مشهد جاده ی سرخس شهررضویه جاده ی میامی قبل از میامی جاده ی فرعی سمت چپ بعداز روستای چنارک دردل کوه وکنارمزار بی بی هور در یک جا قرارگرفته وفاقدبنا است.

مزاربی بی هور: 35 کیلومتری شرق مشهد جاده ی سرخس شهررضویه جاده ی میامی قبل از میامی جاده ی فرعی سمت چپ بعد از روستای چنارک دردل کوه قرارگرفته وفاقدبنااست.

مزاربی بی خردو: 13 کیلومتری جنوب غرب مشهد جاده ی طرقبه جاده ی ازغد روستای مایان سفلی.

مزاربی بی ذاکری: 25 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهر توس پشت آرامگاه فردوسی سه راه وجود دارد راه وسط 10 کیلومتر تاروستای ماریون حاشیه ی سمت راست جاده مقبره ای داخل یک اتاق کوچک درمیان قبرستان.

مزار میر(فخرالدین): حاشیه ی حرم مطهر امام رضا(ع) اول خیابا طبرسی بازارآستانه پرست به قبرسبزنیزمعروف است.درحال حاضر فاقدبنا است و درنزدیکی آرامگاه شیخ طبرسی قراردارد.

مزارمیرزاعرب: 30 کیلومتری غرب مشهد جاده ی طرقبه روستای گلستان جاده ی ازغد قبل از ورود به روستای ازغد جاده ی خاکی سمت چپ به طرف مایان علیا دره ی تجندان درمیان باغات .فقط دارای یک سنگ قبر رودخانه ای و یک درخت نظرکرده است.گفته می شودمردم مایان ازنسل این سیدند.

آرامگاه نورعلی شاه (محمدعلی درویش): 7 کیلومتری جنوب شرق مشهد جاده ی فریمان بعد از آرامستان بهشت رضا(ع) سمت راست خروجی خواجه مراد جنب مقبره ی خواجه مراد دردامنه ی کوه.

آرامگاه نادرشاه افشار: نبش چهارراه شهدا بدون شک نادرشاه دردوران نابسامانی ازهرسوموردتاخت و تاز بیگانگان و اختلافات داخلی بود ایران رانجات داده است. به این دلیل که نادرشاه درچادرعشایری متولد شد وزندگی کرد ودر آن نیزکشته شد. بنای آرامگاه اوبا الگوی چادرعشایری باطرح ونقشه ی مهندس سیحون درسال 1340 شمسی ساخته شد. مجسمه ی مفرغی آن اثراستادابوالحسن صدیقی (معروف به میکل آنژشرق) بوده که با نظارت وی دررم ریخته گری شد و 15 تن وزن دارد. توپ برنجی موجود درآرامگاه باتوجه به تاریخ درج شده 1591 میلادی بیش از420 سال قدمت دارد و دراسپانیا ساخته شده و یکی از50 توپی بوده که درزمان شاه عباس به فرماندهی امام قلی خان درجریان پس گرفتن جزیره ی هرمزغنیمت گرفته شد. موزه ی نادری نیزدراین مکان قراردارد.

آرامگاه کلنل محمدتقی خان پسیان: نبش چهارراه شهدا ضلع شمالی مقبره ی نادرشاه. مجمدتقی خان پسیان اولین خلبان ایرانی و فرمانده ی ژاندارمری خراسان دردوره ی قاجار بود.او92 سال پیش با کودتا حاکم خراسان شد و قوام السلطنه حاکم قبلی را دستگیرکرد و به تهران فرستاد. اما احمدشاه ریاست الوزرایی رابه قوام السلطنه داد. و قوام پسیان را ازکاربرکنارکرد و به تهران احضارکرد.کلنل چاره را در قطع ارتباط بامرکزدید و شش ماه خراسان رابه طورمستقل اداره کرد.تا این که قوای اعزامی از پایتخت توسط مزدوران محلی وی را درجعفرآباد قوچان به نیرنگ کشتند.

آرامگاه سیدهادی تبادکان: 40 کیلومتری شمال شرق مشهد ال تیمور جاده ی امرغان روستای تبادکان در سال های اخیر پنج سنگ مزار درقبرستان این روستا شناسایی شده است.

آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس بنای فعلی آرامگاه این شاعربزرگ درسال 1347 شمسی به شیوه ی معماری هخامنشی و با الهام از مقبره ی کوروش درملک شخصی وی ساخته شده است.

آرامگاه اخوان ثالث: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس داخل محوطه ی آرامگاه فردوسی جنب موزه ی توس مهدی اخوان ثالث از بزرگان ادبیات معاصر وشعرنوی پارسی محسوب می شود. اودرسال1307 شمسی درمشهدمتولدشد و به شغل معلمی اشتغال داشت. اخوان درسال 1369 شمسی درگذشت.

آرامگاه خدیوجم: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10 جاده ی سنتوسمت راست به طرف شهرتوس درجواربقعه ی هارونیه شاعرمعاصر.

آرامگاه آویژن: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10 جاده ی سنتوسمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی درمقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه عمادخراسانی: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10جاده ی سنتوسمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی در مقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه احمدکمال پور: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی درمقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه عشرت قهرمانی: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی درمقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه ذبیح الله صاحبکار: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی درمقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه احمدگلچین معانی: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس درجوار آرامگاه فردوسی درمقبرة الشعرای توس شاعرمعاصر.

آرامگاه ایرج: انتهای خیابان کوهسنگی تفرجگاه کوهسنگی شاعرمعاصر.

آرامگاه سیدمحمدعلوی: 55 کیلومتر جنوب مشهد جاده ی تربت حیدریه روستای اسلام قلعه حاشیه چپ جاده دارای بنای نوساز.

آرامگاه غلام رضا طبسی: بست پایین داخل بقعه ی پیرپالان دوز.

آرامگاه سیدعلی نقی طبسی حائری: خیابان امام رضا (ع) 18 انتهای کوچه درب مقابل صاحب کتاب کشکول طبسی دوره ی معاصر.

آرامگاه سیدعبدالله الاسحاقی: 10 کیلومتری شرق مشهد ال تیمور جاده ی امرغان روستای برزش آباد. وی از عرفا بوده و مقبره اش دارای یک بنای کوچک درمیان قبرستان است.دوره ی صفوی

آرامگاه شیخ محمودتبریزی: انتهای سی متری طلاب در بوستان گلشور با صدمترفاصله ازمقبره ی آیت الله اشکوری دوری معاصر.

آرامگاه شیخ عبدالله: 29 کیلومتری غرب مشهد طرقبه جاده ی نغندر بعدازروستای کنگ دوکیلومتر خلاف جهت آب درفاصله 50 کیلومتری رودخانه بنای مقبره ی مربوط به دوره قاجاراست. اواز عرفای قرن 8 ق بوده است.

آرامگاه شیخ حافظ بها الدین عمرابردهی: 18 کیلومتری شمال غرب مشهد بعدازشاندیزقبل ازابرده حاشیه ی سمت چپ جاده درمیان قبرستان بقعه ی عارف وشاعرابردهی اوازشاگردان اخی علی قتلغ شاه ویرانچی بوده است.قرن 8 ق.

آرامگاه شیخ رضی الدین علی مایانی: 13 کیلومتری غرب مشهد جاده ی طرقبه روستای گلستان جاده ی ازغد روستای مایان علیا آرامگاه وی برفراز تپه ای بلند مشرف به رودخانه ی ازغد قرارگرفته و دارای سنگ مزار رودخانه ای است. بنابه گفنه ی اهالی ازکراماتش این بوده که بامرده سخن می گفته است.اوازعرفای قرن 8 ق بوده است.

آرامگاه سیدی: خیابان سیدی نبش خیابان خلج 5 داخل حصارباغ درب ورودی آن ازخیابان پشت است. سیدمحمود سیدی حلاج ازواقفان مشهد وبنیان گذار شهرک سیدی مشهد بوده است وهنوز این منطقه به نام وی شهرت دارد. اودرسال 1341 ش درس 37 سالگی فوت کرد و به همراه سایر افراد خانواده اش در این بقعه درملک خودش آرمیده است.

آرامگاه ربیع بن خثیم(خواجه ربیع): انتهای خیابان خواجه ربیع او از اصحاب پیامبرویاران حضرت علی (ع) و یکی از هشت زاهد نامدار تاریخ اسلام بوده است. بنای حاضربه درخواست شیخ بهایی دردوره ی صفوی و به دستور شاه عباس ساخته شده است.

آرامگاه شیخ احمدکافی: انتهای خیابان خواجه ربیع مدخل ورودی مقبره ی خواجه ربیع وی از واعظان معروف مشهددردوره ی پهلوی دوم بوده است.

آرامگاه پروفسور بولون: انتهای خیابان خواجه ربیع قبرستان خواجه ربیع وی تبعه ی سوئد ورئیس اسبق بیمارستان امام رضا (ع) بود که به دین اسلام گروید دوره معاصر.

آرامگاه فتحعلی خان (جدقاجارها): انتهای خیابان خواجه ربیع داخل محوطه ی آرامگاه و زیرگنبد خواجه ربیع قراردارد.وی درسال 1139 ق توسط نادرشاه درهمین مکان کشته شد.

آرامگاه امیرغیاث الدین ملک شاه(مسجدشاه/مسجد72 تن): حاشیه ی حرم مطهر نزدیک حمام شاه و بازار بزرگ قرن 9 ق.

آرامگاه امیرسلطان غیاث الدین محمد(گنبدخشتی): ابتدای خیابان طبرسی طبرسی 5 کوچه ی گنبدخشتی نسب ایشان با 17 واسطه به امام موسی بن جعفر (ع) میرسد. به واسطه ی نداشتن تزیینات سطح بیرونی گنبد و نمایان بودن خشت های آن به گنبدخشتی مشهورشده است دوره ایلخانی.

آرامگاه میلی مشهدی: بلوارکامیاب شمال ساختمان ایستگاه راه آهن مشهد صدمتری ریل ها مقبره ی وی دارای دوسنگ قدیمی بوده که به واسطه ی انجام تغییرات درمسیر ریل ها جابه جاشده است. میرزا قلی میلی مسافرت های زیادی کرده و شاعر هم عصرشاه طهماسب صفوی بوده است.

آرامگاه محمدعارف عباسی(پیرپالان دوز): بست پایین حاشیه ی حرم مطهر امام رضا (ع) وی ازعرفای روستای کارده بوده است. چون به شغل پارینه دوزی (کفش دوزی) اشتغال داشته به پیربالان دوز مشهورشده است قرن 10 ق

آرامگاه محمدعارف استرآبادی (گنبدسبز): خیابان آخوندخراسانی فلکه ی گنبدسبز بنای آرامگاه به دستور شاه عباس ساخته شد.به واسطه ی به کاربردن کاشی های فیروزه ای مایل به سبز دربنای آن به گنبدسبز مشهور شده است. این مکان درگذشته درمیان باغ بزرگی قرارداشته ومحل تجمع تعدادکثیری ازدراویش بوده است.

آرامگاه میرزای ناظر(سیدعبدالله رضوی): 12 کیلومتری شمال غرب مشهد جاده ی شاندیز بلافاصله بعدازپل سرآسیاب (چهل بازه/بهارستان)سمت راست خیابان امام رضا(ع)3 (سوران)500 متر سمت راست. نسب وی با34 واسطه به امام رضا(ع) می رسد. اوازملاکان وواقفان بزرگ شاندیزبوده است و مقبره ی منحصربه فردی دارد. آرامگاه وی وسط استخر آب بسیاربزرگ وزیبایی قرارگرفته است. اوپس از پایان تحصیلات ازآلمان به مشهد آمد و اموال زیبایی قرارگرفته است. اوپس ازپایان تحصیلات از آلمان به مشهد آمد و اموال بسیاری را وقف نمود. وی در سال 1366 شمسی درسن 91 سالگی دارفانی راوداع گفت . دورنمای مقبره ی وی بعد از روستای ویرانی سرپیچ سرآسیاب سمت راست برفراز بندخاکی رویت می گردد.

آرامگاه اخی علی ویرانچی: 12 کیلومتری شمال غرب مشهد جاده ی شاندیز بعد از روستای ویرانی سمت راست جاده ی ورزشگاه ثامن الائمه مقبره ی عارفی بوده که درمحل به زیارتگاه ویرانی معروف است. این بنا در گذشته خانقاه بوده است. در فاصله 300 متری مقبره اش دودرخت کهن سال توت و چنار وجوددارد.

آرامگاه میرزا ابراهیم رضوی: انتهای خیابان دکتربهشتی دردامنه ی کوهسنگی بقعه ای مربوط به ذریه امام رضا(ع) وی از بزرگترین واقفان سادات رضوی بوده که درسال 1024 ق وفات ودرملک شخصی خود در این مکان مدفون گشت دوره ی صفوی.

آرامگاه آیت ا.. محمدتقی اشکوری: انتهای سی متری طلاب دربوستان گلشور برفرازآن یک آلاچیق فلزی به شیوه ی معماری شمال کشور نصب شده است دوره ی معاصر.

آرامگاه سرهنگ امان ا.. میرزاجهانبانی: انتهای خیابان کوه سنگی داخل تفرجگاه کوه سنگی حد فاصل دوکوه سنگی در پایین ترین نقطه آرامگاه وی فاقد بنا وفقط دارای یک سنگ قبرساده است. وی فرمانده ی لشگرشرق کشور و عضو انجمن آثارملی بوده است.دوره ی پهلوی اول ودوم.

مقبره ی میرعلی آمویه: شرق محله قدیمی نوغان درون محوطه ای که به صورت انباردراختیارآموزش وپرورش بوده است.دوره صفوی. یکی از دروازه های مشهد و محله های مشهد بنام وی بوده است

مقبره ی میرالدوله: 50کیلومتری مشهد جاده ی نیشابور انتهای آزاد راه باغچه شهرملک آباد جاده ی بزوشک روستای شریف آباد بالای بلندترین تپه درمجاورت سنگ فرش شریف آباد. دراین مکان بقایای بنایی ازسنگ و آجر وجوددارد که مربوط به حاکم وقت خراسان است. اوباصرف هزینه های فراوان راه سنگ فرش راهموارکرده بود.

مقبره ی شیخ محمدمومن: 55 کیلومتری شمال مشهد جاده ی کلات قبل ازقله ی دکل سمت چپ جاده ی خور روستای خورعلیا مرکز روستا نزدیک حسینیه. بنابه گفته ی اهالی وی نوه ی محمدعارف استرآبادی که در گنبد سبز مشهد مدفون است می باشد.

مقبره ی شیخ ولی: 30 کیلومتری شمال غرب مشهد شاندیز روستای زشک.

مقبره ی پهلوان: 27 کیلومتری جنوب مشهد انتهای سیدی جاده ی مغان سمت راست روستای مجد بازه زنوی آغل. اوازپهلوان های قدیمی منطقه بوده است.

مقبره ی خان ها: 63 کیلومتری شمال مشهد جاده ی کلات جاده ی کارده انتهای روستای مارشک به طرف کریم آباد داخل قبرستان بنایی تاریخی وجود داردکه بنابه گفته ی اهالی خان های منطقه درآن مدفون هستند.

مقبره ی ابوعلی فارمدی: 10 کیلومتری شمال مشهد جاده ی سیمان غرب روستای فارمد(پرمه) درمیان قبرستان روستا. وی ازعرفای هم عصرفردوسی وابوسعیدابوالخیربوده وبه لسان الوقت معروف است.

مقبره ی خواجه الدین علب باری: 20 کیلومتری غرب مشهدطرقبه به طرف عنبران سمت چپ جاده ی طرقدر روستای ده بار درمحلی به نام قتلگاه وی در سال 856 ق.درمراسم شبیه خوانی سر از تنش جداشده است.

بقعه ی هارونیه: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10 جاده ی سنتو سمت راست شهرتوس نرسیده به آرامگاه فردوسی سمت چپ بلوار . داخل بقعه چاهی وجود دارد. مردم منطقه به این بناکاخ هارونیه می گویند.قرن 8 ق.

بقعه ی خواجه شیخ محمدزمان: 27 کیلومتری شرق مشهد بلوار حر جاده ی کنویست روستای شرشر سر راه ماه نسا به هندل آباد. بنای مقبره درجای بلندی قرارگرفته و از مقابل آن آب گوارای قناتی جریان دارد.

دخمه ی قنبرتیغ: 14 کیلومتری غرب مشهد طرقبه یک کیلومتری شرق جاغرق سرراه ده بار.

مدفن چهارشیخ عارف: 30 کیلومتری شمال غرب مشهد شاندیز روستای زشک درچهارگوشه ی روستای زشک دردامنه ی کوه چهار شیخ عالم و عارف مدفون گردیده اند. از نام و هویت این شیوخ سندی دردست نیست بنابه گفته ی اهالی وجود این قبرها باعث خیروبرکت و امنیت منطقه می شود و آن ها هرسال مراسم عزاداری را در این مکان برگزار می کنند.

سنگ پنجه علی: 16 کیلومتری شمال غرب مشهد نرسیده به شاندیز سمت چپ جاده ی روستای خادر اثرپنج انگشت دست روی سنگ وجودداردکه به اعتقادبرخی اثرپنجه ی دست حضرت علی (ع) است.

سنگ پنجه امام رضا: چهارراه شهدا کوچه مخابرات کوچه پنجه جای پنجه ی حضرت رضا(ع) روی سنگ سیاهی حدود نیم مترمربع که برکنج دیوارخانه مسکونی درحاشیه ی کوچه قراردارد. البته نقش دست درآن دیده نمی شود. مردم مقابل آن شمع روشن می کنند.

سنگ زانوی حضرت رضا(ع): 20 کیلومتری غرب مشهد طرقبه به طرف عنبران سمت چپ جاده ی طرقدر روستای ده بار به طرف بالای رودخانه درمحلی به نام رخ گدار کنار درختان چنار درمحل مرتفعی موسوم به استپی یار. این سنگ نزد اهالی مورد احترام است.

سنگ خواهروبرادر: 8 کیلومتری غرب مشهد طرقبه جاده ی کنار مسجد پاچنار به طرف پینه ور بعد از رودخانه ی ده بار جاده یروی خط الراس کوه مشرف به کال خرز. دوسنگ سیاه درکنارهم وجودداردکه بنابه گفته ی اهالی محل مدفن خواهر و برادری بوده که درزمان ترکمن تازی کشته شده اند.

سنگ کمربریده: 22کیلومتری شمال غرب مشهد ابرده ی 22 سمت چپ وصل به جاده ی زشک تخته سنگ بزرگی که به طورطبیعی ازوسط نصف شده و از شیار کف آن آب جریان دارد. مردم محل به قداست این سنگ اعتقاد دارند.

سنگ کمربسته: 5 کیلومتری غرب مشهد طرقبه جاده ی کنارمسجدپاچنار به طرف پیله ور بنابه گفته ی اهالی امام رضا (ع)درآن مکان استراحت کرده و افساراسبش را به دور این سنگ بسته است. سنگ مذکور حاشیه ی چپ راه ماشین رو داخل بنایی محقر قراردارد روی این سنگ اثرسم اسب و یک زنجیر است که دورتادورآن بسته شده است.

سنگ یادبودامام محمدغزالی: 15 کیلومتری شمال غرب مشهد کیلومتر 10 جاده ی سنتو سمت راست به طرف شهرتوس مقابل بنای هارونیه.

سنگ نظرخورده: 80 کیلومتری شمال غرب مشهد درکوه های هزارمسجد کیلومتر10 جاده ی سنتوسمت راست به طرف شهرتوس پل کشف رود سمت چپ جاده ی روستای آبقد بعد از روستای امرودک به طرف دوآبی گیویه/میرشکار کنار راه مالرو تخته سنگ مکعبی شکلی بزرگ تر ازیک اتاق وجودداردکه به گواهی هشت نفر از اهالی روستا وقتی جمعی ازروستاییان برای جمع کردن پیازکوهی ازکنارآن سنگ رد می شده اند فردی که به چشم شوری معروف بوده بادیدن آن سنگ خوش تراش با تعجب گفته است((عجب سنگ قشنگی جون میده بالایش یک اتاق درست کنی!))عصرکه برمیگشتنددیدندکه سنگ ازوسط شکاف برداشته است.این سنگ با شکاف بزرگی درمیانش درحاشیه ی سمت راست راه به چشم می خوردوبین اهالی معروف است.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

مدرسه ها ی تاریخی

جویندگان زیادی به واسطه بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) جهت تحصیل علم به مشهد می آمدند. به همین دلیل مدارس قدیمی به خصوص دردوره ی صفویه دراطراف حرم ساخته شد. برخی ازاین مدارس به مرور با توسعه ی حریم حرم جزو مجموعه ی حرم قرارگرفت. امادردهه های اخیر به دلیل گسترش طرح های عمرانی حرم وخیابان های اطراف این مدارس تخریب شدند مانند : مدرسه های بالاسر بهزادخان (حاج حسن خان) باقریه نواب میرزاعلی نقی سعدالدین خیرات خان و نیزبخش عمده ای ازمدرسه ی میرزاجعفر .

مدرسه های باقی مانده ای که تا کنون ازحمله بولدوزرها جان سالم به در بردند عبارتند از:

مدرسه ی عباسقلی خان: بست پایین ابتدای خیابان نواب سمت راست درجریان توسعه ی حریم حرم طی یک اقدام بی سابقه بنای عظیم ایوان سردر آن چندین متربه عقب انتقال داده شد.قرن 11 ق.

مدرسه ی پریزاد: مجاور حرم امام رضا (ع)توسط خانم پریزاد ازنوادگان خواجه ربیع و ندیمه ی گوهرشاد درسا 823 ق.ساخته شد.

مدرسه ی دودر: درمجاورت حرم امام رضا (ع) مقابل مدرسه ی پریزاد درسال 843 ق. دردوران شاهرخ تیموری به همت غیاث الدین خواجه بهادر ساخته شد. زیرگنبد مدرسه مقبره ی یوسف خواجه بانی مدرسه قراردارد.

مدرسه ی علمیه ی ازغد: 25 کیلومتری غرب مشهد جاده ی طرقبه روستای گلستان جاده ی ازغد کیلومتر 20 روستای ازغد.

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

مدارس قدیم مشهد

مدرسه بالاسر؛ این مدرسه به‌علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر ضریح امام رضا(ع) به «مدرسه بالاسر» شهرت داشت که اکنون اثری از آن برجای نمانده است.

مدرسه پریزاد؛ این بنا اکنون در حرم واقع شده است و روبروی مدرسه دو در و جنب رواق دار الولایه قرار دارد.

مدرسه دو در؛ در جنوب غربی حرم روبروی مدرسه پریزاد و شرق صحن جمهوری اسلامی قرار دارد.

مدرسه مستشاریه؛ در شمال‌غربی صحن انقلاب و متصل به مدرسه میرزاجعفر، پشت ایوان عباسی قرار داشت که در سال ۱۳۵۴ش به‌دستور نائب‌التولیه وقت، جهت توسعه و بازسازی اطراف حرم رضوی تخریب شد.

مدرسه خیرات‌خان؛ این بنا اکنون در مجموعه اماکن آستان قدس رضوی در ضلع شرقی حرم امام رضا(ع) قرار دارد و اکنون بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی را تشکیل می‌دهد.

مدرسه میرزاجعفر؛ در حرم امام رضا(ع) واقع است و از ادغام دو مدرسه میرزا جعفر و خیرات‌خان همراه با افزایش ساختمان‌های جدید، دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأسیس شد.

مدرسه فاضل‌خان یا فاضلیه؛ واقع در خیابان شیرازی (بالا خیابان) که پس از احداث اولین فلکه در اطراف حرم رضوی در سال ۱۳۱۰ش، بخش بزرگی از این مدرسه تخریب و قسمتی از آن نیز ابتدا به مهمان‌خانه توس و سپس به درمانگاه آستان قدس تبدیل شد. امروزه هیچ اثری از آن موجود نیست.

مدرسه عباسقلی‌خان؛ این مدرسه در سمت شرقی حرم امام رضا(ع) در حاشیه خیابان شهید نواب صفوی(پایین خیابان) قرار دارد. در بین تمام مدارس علوم دینی مشهد، تنها مدرسه عباسقلی‌خان با همان شکل و طرح نخستین خود برجای مانده است.

مدرسه باقریه یا سمیعیه؛ در شمال‌غربی حرم، واقع در حاشیه خیابان آیت‌اللّه شیرازی و پیش از دو مدرسه تاریخی حاج حسن و نواب قرار داشته و در سال ۱۳۵۴ش، این مدرسه در مسیر طرح توسعه اطراف حرم کاملاً تخریب شد.

مدرسه حاج حسن یا بهزادیه؛ در حاشیه شمالی خیابان شیرازی حد فاصل دو مدرسه نواب و باقریه قرار داشت و در جریان توسعه اطراف فلکه حرم امام رضا(ع) در سال ۱۳۵۴ش تخریب و جزو فضای سبز اطراف حرم شد.

مدرسه نواب یا صالحیه؛ واقع در خیابان آیت‌اللّه شیرازی (بالا خیابان) که اکنون این بنا با تغییرات در ضلع شمالی حرم قرار دارد.

مدرسه پایین‌پا یا سعدیه؛ واقع در جنوب صحن جدید حرم امام رضا(ع) و شرق مسجد گوهرشاد، متصل به مقبره شیخ بهایی که در جریان احداث فلکه اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ش تخریب شد. هم‌اکنون در آن محل، کتابخانه، موزه، صحن امام خمینی و مقبره شیخ بهایی به مساحت ۱۳۹۸ متر مربع احداث شده است.

مدرسه رضوان یا خواجه‌رضوان؛ در جنوب شرقی حرم واقع در محله عیدگاه، یکی از محله‌های قدیمی مشهد قرار داشته که بر اثر مرور زمان و عدم تعمیرات اساسی، در سال ۱۳۵۸ش بر اثر ویرانی قابل استفاده نبود تا سرانجام در سال ۱۳۶۰ش بنای آن کاملاً فرو ریخت.

مدرسه سلیمانیه یا سلیمان‌خان؛ در جنوب شرقی حرم مقابل مسجد تاریخی و معروف ۷۲ تن (مسجد شاه) که به‌علت قرار گرفتن در طرح جامع حرم رضوی، تخریب شد و در سال‌ها بعد در مکان دیگری مدرسه‌ای بزرگ با امکانات لازم آموزشی و رفاهی به‌جای آن بنا گردید.

مدرسه ابدال‌خان؛ واقع در خیابان نواب صفوی (پایین خیابان) جنب مقبره پیر پالان‌دوز که در سال ۱۳۵۴ش به‌دنبال اجرای طرح توسعه اطراف حرم به‌کلی تخریب و زمین آن جزو فضای سبز پیرامون حرم رضوی شد.

مدرسه علی‌نقی میرزا؛ واقع در مرکز مجموعه حرم رضوی که در سال ۴-۱۳۴۲ش، پس از مسقّف شدن حیاط مدرسه، تبدیل به رواق دار الذکر گردید.

مدرسه حاج‌آقا جان؛ واقع در بازارچه حاج‌آقا جان در شمال حرم در کنار قبرستان قدیمی باغ رضوان که در سال ۱۳۰۷ش به‌علت احداث میدان پیرامون حرم رضوی تخریب شد.

مدرسه باغ رضوان؛ در قسمت شمال حرم که به‌منظور توسعه اطراف حرم رضوی در سال ۱۳۵۴ش، تمام بنا تخریب شد و هیچ اثری از آن بر جای نماند.[۳]

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619

مدارس جدید

مدرسه جعفریه؛ در بازار سرشور که توسط شیخ غلامحسین تبریزی با همکاری جمعی از افراد خیر و نیکوکار مشهد در سال ۱۳۳۹ش ساخته شد.

مدرسه آیت‌الله میلانی؛ در حاشیه جنوبی حرم امام رضا(ع)، داخل نخستین کوچه خیابان امام رضا(ع) قرار داشت و پس از ۱۴ سال فعالیت در جهت آموزش و تبلیغ علوم اسلامی در سال ۱۳۵۶ش به‌علت طرح توسعه اطراف حرم تخریب شد.

مدرسه امام صادق(ع)؛ واقع در غرب حرم امام رضا(ع) و پس از مسجد تاریخی معروف به ۷۲ تن (مسجد شاه) که در سال ۱۳۴۹ش به‌همت سید محمدهادی میلانی تأسیس شد.

مدرسه عالی حسینی؛ واقع در خیابان خسروی نو، کوچه شوکت‌الدوله که در سال ۱۳۴۹ش توسط آیت‌الله میلانی بنا گردید.

مدرسه موسوی‌نژاد؛ در بازار بزرگ کوچه میرعلم‌خان که در سال ۱۳۴۹ش تأسیس شد و به‌نام مؤسس آن سید محمد موسوی‌نژاد معروف است.

مدرسه موسی بن جعفر(ع)؛ واقع در خیابان خسروی جنب حسینیه کاشمری‌ها که در سال ۱۳۴۹ش توسط سید حسن موسویان‌مهر ساخته شد.

مدرسه بعثت؛ واقع در خیابان شهید اندرزگو (خسروی) که به‌اهتمام شیخ حسنعلی مروارید ساخته شد و به‌مناسبت افتتاح در سالروز بعثت رسول اکرم(ص) در ۱۳۴۹ش مدرسه علمیه بعثت نامگذاری شد.

مدرسه حجّت(عج)؛ واقع در خیابان طلاب که در سال ۱۳۵۱ش به‌همت چند تن از روحانیان و عالمان طبس یعنی شیخ غلامرضا نمایی و سید عبداللّه حجازی تأسیس شد.

مدرسه مهدیه یا آیت‌اللّه فاضل؛ واقع در مرکز شهر مشهد که در سال ۱۳۵۵ش توسط شیخ مهدی فاضل قائینی تأسیس شد.

مدرسه صاحب الزمان(عج)؛ واقع در خیابان طلاب، جنب مسجد فقیه سبزواری و در سال ۱۳۵۵ش به‌همت شیخ ابراهیم امامی زرندی تأسیس شد.

مدرسه آیت‌اللّه کجوری؛ وافع در چهارراه شهدا، محله چهار‌باغ که متولی آن شیخ عبدالنبی کجوری است.

مدرسه حجتیه؛ واقع در شمال شهر مشهد که در سال ۱۳۵۵ش توسط فرد نیکوکاری به نام علی‌اکبر عباسی بنا گردید.

مدرسه ولی عصر(عج)؛ واقع در منطقه گلشهر مشهد که توسط شیخ علیرضا شکوری معروف به «محقّق» در سال ۱۳۵۶ش احداث شد.

مدرسه الحجّة(عج)؛ واقع در خیابان آیت‌اللّه شیرازی که در سال ۱۳۵۶ش توسط سید محمدعلی طباطبایی ساخته شد.

مدرسه المهدی یا آیت‌اللّه سیدان؛ واقع در بازار بزرگ که در سال ۱۳۵۷ش به‌همت سید عباس سیدان تٱسیس شد.

مدرسه ولی عصر(عج)؛ واقع در یکی از مناطق مرکزی شهر مشهد در بازار سرشور که در سال ۱۳۵۷ش توسط فرد نیکوکاری به نام توسلی وقف طلاب شد و متولّی مدرسه، شیخ ابوالحسن شیرازی بود.

مدرسه امام محمد باقر(ع)؛ واقع در منطقه طلاب که در اوایل سال ۱۳۵۷ش به‌اهتمام عبدالمجید دیانی و با کمک افراد نیکوکار بنا گردید.

مدرسه حجتیه اصفهانی‌ها؛ واقع در خیابان امام رضا(ع) نزدیک به حرم که در راستای توسعه و نوسازی اطراف حرم رضوی در سال ۱۳۷۷ش کاملاً تخریب شد.

مدرسه حضرت مهدی(عج)؛ در بلوار طبرسی که به‌اهتمام محمدعلی امامی‌پور در سالروز ولادت حضرت علی(ع) در سال ۱۳۵۹ش افتتاح شد.

مدرسه حضرت حجة‌بن‌الحسن(عج)؛ واقع در منطقه گلشهر مشهد که بانی آن شیخ علیرضا شکوری در سال ۱۳۶۱ش است.

مدرسه آیت‌الله خویی؛ واقع در مرکز شهر مشهد و در چهارراه شهدا که در سال ۱۳۶۲ش به‌دستور سید ابوالقاسم خویی تأسیس شد.

مدرسه امام حسن عسکری(ع)؛ واقع در منطقه طلاب که سال تأسیس آن ۱۳۶۲ش و به‌همت فرد نیکوکاری به نام حاج ابراهیم قادری است.

مدرسه حضرت قائم(عج)؛ در منطقه طلاّب که ۱۳۵۷ش تأسیس شد.

مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)؛ واقع در مرکز شهر مشهد که در ۱۳ رجب سال ۱۳۶۲ش به‌دست حاج نصراللّه فیروزه‌چی تأسیس و وقف طلاب شد.

مدرسه خضرا؛ واقع در منطقه مرکزی شهر مشهد که در سال ۱۳۶۳ش توسط یکی از عالمان شهر مشهد به‌نام شیخ محمدمهدی نوغانی تأسیس شد.

دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛ واقع در حرم امام رضا(ع) که در حد فاصل شمال شرقی مدرسه میرزا جعفر و خیرات‌خان واقع شده است.

مدرسه امام رضا(ع)؛ واقع در مرکز شهر مشهد و خیابان آزادی که در سال ۱۳۶۵ به‌دستور سید محمد شیرازی با مساعدت مالی فرد نیکوکاری به‌نام حاج حمزه سلمان کویتی تأسیس شد.

مدرسه بقیة اللّه(عج)؛ واقع در خیابان امام رضا(ع) داخل کوچه کامکار که در سال ۱۳۶۵ش توسط چند تن از استادان حوزه علمیه مشهد، نظیر شیخ حسین گرایلی، شیخ مهدی غفاری ساروی و شیخ عبدالحمید دیانی تأسیس شد.

مدرسه امام حسین(ع)؛ واقع در بازار بزرگ در انتهای کوچه فرعی میرعلم‌خان که بانی آن شیخ محمدحسین سیبویه است.

مدرسه حضرت ولی‌عصر(عج) یا مدرسه کرمانی‌ها؛ واقع در خیابان طلاب که در سال ۱۳۶۵ش تعدادی از افراد نیکوکار شهر کرمان با سرپرستی و اهتمام اکبر ایزدی بنا گردید.

مدرسه امام حسن مجتبی(ع)؛ واقع در محله چهارباغ که سید حسن شیرازی در سال ۱۳۶۷ش آن را تأسیس کرد.

مدرسه خاتم‌الانبیاء(ص)؛ واقع در محله چهارباغ که در سال ۱۳۶۷ش توسط میرزا محمدمهدی نوغانی تأسیس شد.

مدرسه المهدی(عج)؛ واقع در محله چهارباغ که توسط شورای برنامه‌ریزی و مدیریت حوزه علمیه خراسان در سال ۱۳۶۸ش بنا گردید.

مدرسه شاهد؛ واقع در چهارراه زرینه که زیر نظر ستاد اجرایی حوزوی شاهد، وابسته به بنیاد شهید انقلاب اسلامی و به ریاست سید حسن مرتضوی در سال ۱۳۶۸ش تأسیس شد.

مدرسه حضرت ابوالفضل(ع)؛ واقع در شرق شهر مشهد که در سال ۱۳۶۸ش فرد نیکوکاری به‌نام حسین کوهستانی احداث شد.

مدرسه سجادیه هراتی‌ها؛ واقع در خیابان شهید دیالمه که متعلق به طلاب افغانستانی مقیم ایران است و به‌همت افراد نیکوکار شهر هرات افغانستان در سال ۱۳۷۲ش تأسیس شد.

مدرسه جوادالائمه(ع)؛ واقع در بلوار طبرسی که توسط فرد نیکوکاری به نام محمد قربانی خریداری و در سال ۱۳۷۱ش تأسیس و آغاز به فعالیت کرد.

مدرسه و حسینیه امام حسن مجتبی(ع)؛ واقع در چهارراه شهدا پشت مدرسه آیت‌اللّه خویی که این مجموعه فرهنگی - آموزشی توسط فرد نیکوکاری به‌نام حاج محمدعلی نجفی خریداری شد و سپس به‌همت شیخ محمدصادق سعیدی در سال ۱۳۷۱ش افتتاح شد.

مدرسه سعادت؛ واقع در مرکز شهر مشهد و خیابان دانشگاه، ساخته چند تن از افراد نیکوکار است و در سال ۱۳۵۴ش تولیت آن به شیخ حسنعلی مروارید واگذار کردند و در سال ۱۳۷۲ش ساخته شد.

مدرسه اهل‌بیت(ع)؛ واقع در منطقه مرکزی شهر مشهد و خیابان آخوند خراسانی در سال ۱۳۶۰ش توسط فرد نیکوکاری، به‌نام لطفی نماینده آیت‌اللّه خویی و آیت‌اللّه سیستانی، خانه‌های قدیمی خریداری شد و در سال ۱۳۶۷ش بنا گردید.[۴]

https://www.hotelghasr.com/Contents.aspx?Module=introducingMashhad&PId=8619