استان خراسان رضوی در نقشه کشور ایران

استان خراسان رضوی یکی از استان‌های ایران است که در شمال خاوری این کشور قرار دارد. استان خراسان رضوی بین ۵۶ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۶ دقیقه طول خاوری و ۳۳ درجه و ۵۲ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۴۲ دقیقه عرض جغرافیایی شمالی قرار گرفته که از شمال به کشور ترکمنستان، از خاور به افغانستان، از باختر و شمال باختری به استان‌های خراسان شمالی، سمنان و یزد واز جنوب و جنوب باختری به استانهای خراسان جنوبی و یزد محدود است و سه شهر بزرگ آن به ترتیب مشهد،نیشابور و سبزوار هستند.

قدیمی‌ترین آثار زیست انسانی در ایران، شامل تعدادی ادوات و دست‌افزارهای سنگی. با قدمت تخمینی ۸۰۰ هزار سال قبل، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم، از بستر رودخانه کشف رود مشهد بدست آمده است.

خراسان رضوی طبق آخرین آمارها نزدیک ۶ میلیون نفر جمعیت دارد.

• شهرستان باخرز
• شهرستان بردسکن
• شهرستان بجستان
• شهرستان تایباد
• شهرستان تربت جام
• شهرستان تربت حیدریه
• شهرستان چناران
• شهرستان جغتای
• شهرستان جوین
• شهرستان خلیل‌آباد
• شهرستان خواف
• شهرستان خوشاب
• شهرستان داورزن
• شهرستان درگز
• شهرستان رشتخوار
• شهرستان زاوه
• شهرستان زبرخان
• شهرستان سبزوار
• شهرستان سرخس
• شهرستان ششتمد
• شهرستان صالح‌آباد
• شهرستان فریمان
• شهرستان فیروزه
• شهرستان قوچان
• شهرستان طرقبه شاندیز
• شهرستان کاشمر
• شهرستان کلات
• شهرستان کوهسرخ
• شهرستان گناباد
• شهرستان گلبهار
• شهرستان مشهد
• شهرستان مه‌ولات
• شهرستان میان‌جلگه
• شهرستان نیشابور

شهرهای دارای اهمیت گردشگری در این استان مشهد مقدس، سبزوار، تربت حیدریه، قوچان، نیشابور، کاشمر، گناباد، طرقبه، شاندیز و تربت جام می‌باشند.

استان خراسان رضوی، قسمت نسبتاً کوچکی از خراسان تاریخی است. سرزمینی که در گذشته نواحی بسیار گسترده‌ای را در بر می‌گرفته و قلمرویی یکپارچه داشته است. اما امروزه بخشی از آن شامل سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و قسمت‌هایی از استان‌های دیگر، در کشور ایران واقع است و بخش‌های بزرگ‌تری از آن در کشور افغانستان و جمهوری‌های شمال و شمال خاوری ایران قرار دارد. با نگاهی به تاریخ این سرزمین پهناور پی می‌بریم که در گذشته شهرهای مرو، سمرقند،بخارا، هرات، بلخ و بامیان نیز در قلمرو آن واقع بوده که متاسفانه در طول تاریخ از آن جدا شده است.

خراسان بزرگ تاریخی، یکی از کانون‌های شکل گیری تمدن بشری بوده و چه در دوران‌های کهن و پیش از اسلام و چه در دوران تمدن اسلامی، مردمانی هوشمند و سختکوش در آن می‌زیسته‌اند که در پیدایش و گسترش دانش و فرهنگ و پدید آوردن عناصر تمدنی نقش بسزایی ایفا کرده‌اند.

امروزه این استان به دلیل قرار داشتن بارگاه مقدس امام رضا (ع) و نیز به دلیل مجاورت با کشورهای ترکمنستان و افغانستان و همچنین رواج گردشگری دینی باعث رونق فعالیت‌های بازرگانی و گسترش مسائل سوق الجیشی شده است.

جستار در ساختار زبان مردم مشهد بیانگر این موضوع است که مردم مشهد به زبان فارسی سخن می‌گویند و گویش آنها با واژه‌های دری آمیختگی فراوانی دارد. زبان فارسی دری به گفته بسیاری از زبان شناسان اروپایی و ایرانی، در خراسان قدیم تولد یافته است.

استان خراسان رضوی به گویش فارسی خراسانی: خراسون رِضِوی با مرکزیّت مشهد در شمال شرق ایران قرار دارد. واژهٔ رضوی در نام این استان، به مقبرهٔ علی بن موسی الرضا در مرکز این استان اشاره دارد. استان خراسان رضوی با استان‌های خراسان شمالی، خراسان جنوبی و استان سمنان و کشورهای افغانستان و ترکمنستان همسایه است.[۳] طبق سیستم اطلاعات جغرافیایی بیشترین درازای این استان ۴۵۰ کیلومتر است.[۴] خراسان رضوی در سال ۱۳۸۳ با تصویب قانون تقسیم استان خراسان در مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان، از تفکیک استان خراسان به‌وجود آمد.[۵] مساحت استان ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومتر مربع بوده که از این نظر پنجمین استان بزرگ کشور است. جمعیت استان خراسان رضوی بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ بالغ بر ۶٬۴۳۴٬۵۰۱ نفر بوده که پس از استان تهران پر جمعیت‌ترین استان کشور می‌باشد.

استان خراسان رضوی از ۳۴ شهرستان، ۸۲ بخش، ۱۷۹ دهستان و ۹۶ شهر تشکیل شده‌است[۶] که پس از استان فارس، پرشهرستان‌ترین استان در ایران است.

خراسان، در طول تاریخ شاهد ظهور و سقوط سلسله‌ها و دولت‌های بسیاری در قلمرو خود بوده‌است. اقوام مختلف اعراب، ترک‌ها، کردها و ترکمن‌ها زمان به زمان به این منطقه تغییرات را به ارمغان آورده‌اند.

جغرافی‌دانان باستان، ایران را به هشت بخش تقسیم کرده‌اند که خراسان بزرگ شکوفاترین و بزرگ‌ترین قلمرو بوده‌است.

امپراتوری اشکانیان برای چندین سال در نزدیکی مرو در خراسان مستقر و خبوشان (قوچان) یکی از پایتخت‌های اشکانی بوده‌است. در دوران ساسانیان نیز استان توسط یک سپهبد که پادگوسبان نامیده می‌شده و چهار مرگراوس (margraves) که هر یک، فرمانده یکی از چهار بخش استان بوده‌اند، حکومت می‌شده‌است.

در دوران فتوحات مسلمانان در ایران، خراسان به چهار بخش تقسیم گردید و هر بخش به اسم شهر بزرگ خود یعنی نیشابور، مرو، هرات و بلخ نامیده شدند.

قدیمی‌ترین آثار حیات انسانی در ایران، شامل تعدادی ادوات و دست‌افزارهای سنگی با قدمت تخمینی ۸۰۰ هزار سال قبل، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم، از بستر رودخانه کشف رود مشهد به دست آمده‌است. در حالی‌که قدیمی‌ترین مکان‌های استقرار انسان، حداکثر با قدمت ۱۲۰ هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و غیره شناسایی شده‌اند.

از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد، قوچان، جلگه درگز، بجنورد، تربت حیدریه، بیرجند ،فردوس و غیره شناسایی شده‌اند. این شواهد و آثار به اقوام و ساکنان اولیه و بومی خراسان مربوط می‌شود که بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام آسیایی شهرت یافته‌اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا ترکستان و دره سند را فرامی گیرد؛ ولی در حقیقت مهم‌ترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام آریایی به فلات ایران پیوند می‌خورد. در این واقعه که در آغاز هزاره اول ق. م اتفاق افتاد، آریایی‌ها تازه‌وارد از طریق خراسان به سمت مرکز ایران پیش رفتند و بخش اعظم آن‌ها آنچنان که از توصیفات اوستا برمی آید، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع اوستا و شاهنامه فردوسی ذکر شده‌است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می‌دهد.

از قرن ۹ هجری قمری نام خراسان بر تمام ایالات اسلامی در شرق کویر لوت تا هندوکش به استثنای سیستان و بلوچستان و قهستان در جنوب اطلاق می‌گردیده‌است. پس از جنگ هرات در سال ۱۲۴۹ ه‍.ش خراسان به دو قسمت تجزیه شد و قسمتی که در غرب رودخانه هریرود واقع بود جزو ایران و شرق آن ضمیمه افغانستان گردید. در سال ۱۲۸۵ه‍.ش ایران به چهار ایالت بزرگ تقسیم شد که عبارت بودند از آذربایجان ،کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر و خراسان و سیستان.

از آن زمان تا سال ۱۳۱۶ ه‍.ش که اولین قانون تقسیمات کشوری در مجلس شورای ملی تصویب گردیده بود. بر هر ایالت یک والی و در هر ولایت یک حاکم حکومت می‌کرده‌است. والی خراسان نیز در سال‌های ابتدایی تقسیمات ایالتی ایران، محمداسماعیل بن محمدباقر مجد الادباء خراسانی بوده‌است.[۷]

در سال ۱۳۱۶ بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب مجلس شورای ملی، کشور به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید که هر شهرستان شامل چند بخش و هر بخش شامل چند دهستان می‌گردید. خراسان نیز تحت عنوان استان نهم به ۷شهرستان بجنورد، بیرجند، سبزوار، قوچان، گناباد، مشهد و تربت حیدریه تقسیم شد.

در سال ۱۳۲۳[۸] شهرستان‌های نیشابور، درگز، فردوس و کاشمر نیز تشکیل شد؛ و شهرستان‌های استان به ۱۱ شهرستان ارتقاء یافت. در سال ۱۳۳۵ شهرستان درگز ضمیمه قوچان گردید و شهرستان تربت جام به شهرستان ارتقاء یافت. در سال ۱۳۳۹ مجدداً درگز به شهرستان تبدیل شد، شیروان و اسفراین نیز ایجاد شدند در همان سال بخش طبس از شهرستان فردوس جدا تبدیل به شهرستان طبس شد.[۸] در سال ۱۳۵۴ بخش باخرز تربت جام به مرکزیت شهر تایباد از بخش به شهرستان تبدیل شد. در سال ۱۳۵۹ نام آن به تایباد تغییر یافت. همچنین در سال ۱۳۵۹ بخش قائنات شهرستان بیرجند به شهرستان قائنات تبدیل شد و تا سال ۱۳۶۲ خراسان شامل ۱۷ شهرستان و ۵۳ بخش و ۲۱۱دهستان بوده‌است.

با پایان یافتن اجرای مرحله اول این قانون، تشکیل شهرستان‌های نهبندان، سرخس و خواف در تاریخ ۱۴/۵/۱۳۶۸ و چناران در ۱۴/۱/۶۹ هم‌زمان با بخش‌های شوسف، مرزداران، سنگان، و گلبهار به تصویب رسید. ایجاد بخش‌های باخرز در شهرستان تایباد، سربیشه در بیرجند، سرحد در شیروان، جوین و روداب و خوشاب در سبزوار، میان جلگه در نیشابور، زیر کوه در قائنات، فاروج در قوچان و جلگه زاوه در تربت حیدریه نیز به تدریج به تصویب رسید و در پی آن تابعیت دهستانهای استان در شهرستان‌های استان به ۲۱و تعداد بخش‌ها به ۶۷رسید.

ایجاد شهرستان فریمان نیز در سال ۱۳۷۲ همراه با بخش قلندرآباد مورد تصویب واقع شد و بخش‌های زوزن همراه دهستان‌های کیبر و بستان در شهرستان خواف و نیمبلوک در قائنات، بخش نصرآباد همراه دهستان کاریزان در تربت جام، بخش گرمخان با دهستان گرمخان در شهرستان بجنورد، بخش جلگه‌رخ با دهستان رقیچه در تربت حیدریه، بخش کاخک در گناباد و بخش رضویه و دهستان کنه بیست در شهرستان مشهد، به‌تدریج تصویب و ابلاغ شد.

در تاریخ ۷۴/۳/۲۱ ایجاد شهرستان بردسکن همراه با بخش انابد و دهستان درونه آن مورد تصویب قرار گرفت. ایجاد شهرستان جاجرم نیز در تاریخ ۴/۲/۷۶ به تصویب رسید. در سال ۱۳۸۰ شهرستان طبس از خراسان منتزع و به استان یزد الحاق گردید. در سال ۱۳۸۱ شهرستان رشتخوار و در سال ۱۳۸۲ ایجاد شهرستان‌های خلیل‌آباد و کلات به تصویب رسید. در سال ۱۳۸۳ قانون تقسیم استان خراسان به سه استان تصویب شد؛ طبق این قانون استان خراسان به سه استان به شرح ذیل تقسیم گردید:

1. استان خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد شامل شهرستان‌های شیروان، بجنورد، جاجرم، مانه و سملقان، اسفراین و بخش‌های تابعه و شهرستان فاروج منتزع از شهرستان قوچان.
2. استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند شامل شهرستان‌های بیرجند، قائنات، نهبندان، سربیشه و بخش سرایان منتزع از شهرستان فردوس و بخش‌های تابعه.
3. استان خراسان رضوی به مرکزیت مشهد شامل شهرستان‌های مشهد، درگز، قوچان (به‌استثنای شهرستان فاروج)، بجستان، چناران، سرخس، فریمان، تربت‌جام، تایباد، تربت حیدریه، فردوس (به استثناء بخش سرایان)، خواف و رشتخوار، کاشمر، بردسکن، نیشابور، سبزوار، گناباد، کلات و خلیل‌آباد و بخش‌های تابعه.

درسال ۱۳۸۴ شهرستان مه ولات تشکیل شد. در اسفند سال ۱۳۸۵ شهرستان فردوس از خراسان رضوی منتزع و به خراسان جنوبی الحاق شد. شهرستان‌های بینالود (طرقبه، شاندیز) و تخت جلگه (فیروزه)، در سال ۱۳۸۶ به تصویب رسید. در سال ۱۳۸۷ شهرستان‌های بجستان، جوین، جغتای، زاوه به تصویب هیئت دولت رسید. در سال ۱۳۸۹ نیز ایجاد شهرستان‌های خوشاب و باخرز به تصویب رسید. داورزن در سال ۱۳۹۱ از تصویب هیئت دولت گذشت که در روز ۲۲ بهمن سال ۱۳۹۱ فرمانداری آن افتتاح و آغاز به کار کرد. همچنین در سال ۱۳۹۷ شهرستان صالح آباد و در سال ۱۳۹۸ شهرستان کوهسرخ (ریوش) تشکیل شد. در اردیبهشت ۱۳۹۹ با تصویب هیئت وزیران شهرستان زبرخان (قدمگاه) و شهرستان ششتمد ایجاد شد و در آبان همان سال شهرستان گلبهار به تصویب هیئت دولت رسید و فرمانداری آن شروع به کار کرد. در بهمن ماه ۱۴۰۱ نیز، هیئت دولت ایجاد جدیدترین شهرستان خراسان رضوی را با نام شهرستان میان‌جلگه، به تصویب رساند و تعداد شهرستانهای این استان به عدد ۳۴ رسید.

مساحت استان خراسان رضوی ۱۱۷٬۷۶۹ کیلومتر مربع است که ۷٪ کل مساحت ایران را در بر می‌گیرد. ۴۹٫۲٪ سطح استان را مناطق کوهستانی و ۵۰٫۸٪ آن را دشت‌ها تشکیل می‌دهند. این استان شامل ۴ حوزهٔ آبریز اترک، قره‌قوم، کویر مرکزی و شرق ایران است.[۹]

استان خراسان رضوی به سبب وسعت زیاد ازنظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یک از نواحی مختلف آن دارای ویژگی‌های خاصی است. این استان از شمال و شمال شرق به طول تقریبی ۶/۵۳۱ کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور ترکمنستان و از شرق به طول حدود ۳۰۲کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد ارتفاعات استان رامی توان به ارتفاعات شمالی و جنوبی تفکیک کرد. ارتفاعات شمال خراسان عموماً شرقی – غربی هستند حال آنکه ارتفاعات جنوب استان، امتداد شمالی – جنوبی دارند. بلندترین نقطه استان قله بینالود در ۳۶۱۵ متری و پست‌ترین نقطه استان در دشت نیشابور با ارتفاع ۲۹۹متر از سطح دریا واقع شده‌است.

این استان از نظر بارندگی و رطوبت دارای بارندگی نسبی و متوسط می‌باشد. در سال ۱۳۸۹ شهرستان قوچان با ۲۹۶ میلی‌متر بالاترین میزان بارندگی سالیانه و شهرستان گناباد با ۷۱ میلی‌متر کمترین میزان بارندگی سالیانه را در بین مراکز شهرستان‌های دارای ایستگاه هواشناسی دارا بوده‌است. [نیازمند منبع]

استان خراسان رضوی از لحاظ تقسیمات رویشی گیاهی جزء ناحیهٔ ایران تورانی به‌شمار می‌رود. مساحت کل جنگل‌های استان در سال ۱۳۹۵، ۹۹۶۲٫۵۷ کیلومتر مربع (حدود ۷٫۵٪ مساحت استان) است که شامل جنگل‌های نیمه‌خشک تا نیمه مرطوب و جنگل‌های خشک و بیابانی است.[۱۰]

استان خراسان رضوی از تنوع اقلیمی برخوردار است، اما به‌طور کلی جزو مناطق نیمه خشک کشور به‌شمار می‌رود. براساس طبقه‌بندی اقلیمی دمارتن شهرستانهای درگز، قوچان، نیشابور، جوین، جغتای، تربت جام و تایباد دارای اقلیم خشک و شهرستانهای مشهد، سرخس، فریمان و نواحی جنوبی استان دارای اقلیم نیمه خشک می‌باشد؛ لذا اقلیم استان خراسان رضوی به دلیل آنکه مقادیر ضریب خشکی آن در طبقه‌بندی اقلیمی یک و دو قرار می‌گیرد دارای اقلیم خشک و نیمه خشک می‌باشد.

بر اساس طبقه‌بندی اقلیمی دکتر کریمی که با استفاده از سه شاخص گرما، سرما و رطوبت اقلیم منطقه را معرفی می‌نماید؛ اکثر نواحی استان به جز قسمتهای محدودی از شهرستان تربت حیدریه، سایر نواحی استان دارای اقلیم نیمه خشک می‌باشد.

بر اساس طبقه‌بندی اقلیمی ایوانف که بر اساس مقایسه بارندگی و تبخیر استوار است، اکثر شهرستانهای شرقی، غربی، جنوبی ومرکزی استان دارای اقلیم بیابانی می‌باشد.

بر اساس طبقه‌بندی اقلیمی آمبرژه که بر اساس تقسیم بارندگی بر دما (حداقل و حداکثر) به جای محاسبه میانگین دمای متوسط سال یا ماه استوار است؛ کل استان دارای اقلیم خشک سرد و فقط شهرستان قوچان دارای اقلیم نیمه خشک سرد می‌باشد.

طبق طبقه‌بندی کوپن که بر اساس بارش و میانگین دمای ماهانه و سالانه انجام شده‌است؛ استان خراسان رضوی دارای اقلیم خشک سرد می‌باشد. به‌طور کلی اقلیم استان خراسان رضوی خشک و نیمه خشک سرد می‌باشد.

از خصوصیات بارندگی در استان خراسان رضوی، بارش در فصل سرد سال با توزیع غیر نرمال است. بارشهای سیل آسا، کوتاه مدت و رگباری قسمت عمده بارندگیهای سالیانه را تشکیل می‌دهد. متوسط بارش استان طی دوره آماری(۱۳۹۱–۱۳۶۸) ۲۰۹٫۸ میلی‌متر محاسبه شده‌است. این در حالی است که متوسط بارندگی ایران ۲۴۳ میلی‌متر و متوسط بارش جهان ۷۸۰ میلی‌متر برآورد شده‌است. ملاحظه می‌گردد که بارندگی استان خراسان رضوی، حدود یک چهارم متوسط بارش جهانی بوده و جزء مناطق کم باران جهان محسوب می‌گردد. توزیع بارش استان یکنواخت نبوده و به‌طور کلی مقدار آن از شمال به جنوب استان کاهش می‌یابد.

کمترین بارش متوسط سالانه خراسان رضوی در شهرستان خواف به مقدار ۱۱۶٫۲ میلی‌متر بوده و بیشترین مقداردر قوچان به مقدار ۳۱۲٫۸ میلی‌متر محاسبه گردیده‌است. بارش متوسط سالانه دوره آماری در مشهد ۲۵۴٫۳ میلی‌متر می‌باشد. از دیگر خصوصیات بارندگی در خراسان رضوی بارش در فصل سرد با توزیع غیر نرمال است. بارشهای سیل آسا، کوتاه مدت و رگباری قسمت عمده بارندگیهای سالانه را تشکیل می‌دهد.

از نظر دمایی، استان خراسان رضوی دارای تابستانهای گرم وزمستانهای نسبتاً سرد است و میانگین درجه حرارت سالانه از شمال به جنوب افزایش می‌یابد به گونه ای که میانگین سالانه دمای شهرستان فریمان ۱۲٫۲درجه سانتی‌گراد بوده و سردترین منطقه خراسان رضوی محسوب می‌شود. در حالیکه شهرستان سبزوار با دمای میانگین سالانه۱۸٫۲درجه سانتی‌گراد گرمترین نقطه استان محسوب می‌شود. میانگین بیشینه دمای استان ۲۲٫۴ درجه و میانگین کمینه دمای استان طی دوره آماری ۸٫۸ درجه سانتی‌گراد محاسبه شده‌است. کمینه مطلق استان خراسان رضوی مربوط به شهرستان قوچان با ۲۵٫۴- درجه سانتی‌گراد و بیشینه مطلق مربوط به سرخس با ۴۷٫۶ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. میانگین سالانه دمای استان خراسان رضوی ۱۵٫۶درجه سانتی‌گراد می‌باشد. در میان ایستگاه‌های مورد مطالعه استان خراسان رضوی، شهرستان فریمان و قوچان با میانگین سالانه ۸ روز و ۷٫۹ روز طی دوره آماری بیشترین تعداد روزهای یخبندان و سرخس و کاشمر با میانگین سالانه ۳٫۱ روز طی دوره آماری کمترین تعداد روزهای یخبندان استان را دارا ست. به‌طور کلی میانگین سالانه تعداد روزهای یخبندان استان ۵٫۷ روز می‌باشد. و به‌طور کلی مقدار آن از شمال به جنوب استان کاهش می‌یابد.

در میان ایستگاه‌های مورد مطالعه استان خراسان رضوی، شهرستان قوچان با میانگین رطوبت نسبی سالانه ۵۵ درصد مرطوبترین شهر و شهرستانهای کاشمر و گناباد با ۳۹ درصد خشک‌ترین شهر استان می‌باشد. به‌طور کلی میانگین سالانه رطوبت نسبی استان ۴۶ درصد محاسبه گردیده‌است. و به‌طور کلی مقدار آن از شمال به جنوب استان کاهش می‌یابد. میانگین سالانه ساعات آفتابی استان خراسان رضوی در دوره آماری ۳۰۳۸ ساعت محاسبه گردیده‌است که بیشترین مقدار به میزان ۳۲۸۸٫۱ ساعت در شهرستان خواف و کمترین مقدار ۲۷۹۳٫۷ ساعت مربوط به شهرستان درگز است. در ماه‌های سرد سال که فعالیت سیستم‌های هواشناسی افزایش می‌یابد بر مقدار ابرناکی آسمان افزوده شده و ساعات تابش آفتاب کاهش می‌یابد که کاهش طول روز در فصول سرد را نیز باید به آن افزود. در ماه‌های گرم سال ودر فصل تابستان که از مقدار پوشش ابری آسمان کاسته می‌شود، بر تعداد ساعات آفتابی افزوده می‌گردد که تغییرات طول روز در طول ماه‌های مختلف سال نیز بر تعدد ساعات آفتابی تأثیر می‌گذارد.

میانگین سالانه تبخیر استان خراسان رضوی در دوره آماری ۲۲۲۵٫۷ میلی‌متر محاسبه شده‌است که بیشترین مقدار ۳۲۵۱٫۵ میلی‌متر در شهرستان خواف و کمترین مقدار ۱۵۰۰٫۲ میلی‌متر در شهرستان قوچان است. بیشترین سرعت وزش باد در استان خراسان رضوی طی دوره آماری بلند مدت، ۲۸متر بر ثانیه در شهرستانهای تربت جام و تربت حیدریه و خواف ثبت گردیده‌است.

توده‌های هوای مؤثر بر استان خراسان رضوی طی فصل گرم سال که از اوایل بهار تا اوایل پاییز ادامه دارد عبارتند از: توده هوای مونسون که تاثیراتش بر روی استان به صورت بارشهای رگباری در نوار جنوبی، توده هوای گرم شاخ آفریقا که تاثیراتش به صورت افزایش دما و وزش باد نسبتاً شدید در نیمه جنوبی استان، توده هوای سرد شمالی که بصورت بارشهای رگباری بر روی استان تأثیر گذار می‌باشد. توده‌های هوای مؤثر بر استان خراسان رضوی طی فصل سرد سال که از اوایل پاییز تا اوایل بهار ادامه دارد عبارتند از: توده هوای مدیترانه ای که تاثیراتش بر روی استان بصورت بارشهایی به صورت رگبار، توده هوای دریای سیاه، و توده هوای سرد قطبی که بوسیله بارش‌هایی بصورت برف بر استان تأثیر می‌کنند. توده هوای گرم و مرطوب جنوبی نیز نفوذش در اوایل فصل بهار و تاثیراتش بصورت رگبار و رعد و برق می‌باشد. باد محلی دیزباد یا تیزباد از جمله بادهای مهم در استان است در قسمت‌هایی از شهرستان‌های نیشابور و مشهد می‌وزد و با توجه به شرایط مناسبی که دارا می‌باشد، یک باد اقتصادی محسوب می‌گردد. منطقه وزش باد، در جنوب و جنوب شرقی شهرستان نیشابور در جنوب ارتفاعات بینالود واقع شده‌است. این باد محلی با جهت شرقی– غربی می‌وزد و اثرات فرسایشی آن در جنوب دشت نیشابور و تمایل درختان کوچک و بزرگ به سمت غرب، نشان از قدمت این باد دارد. سرعت باد در حوالی نیمه شب کم شده و تا اوایل صبح ادامه دارد و در نیم روز سرعت باد به بیشترین مقدار خود می‌رسد. این باد در طول سال تغییر جهت ناچیزی دارد.[۱۱]

استان خراسان رضوی یکی از استان‌های خراسان در شمال شرقی ایران به مرکزیّت مشهد است. مساحت این استان ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومتر مربع بوده که از این نظر پنجمین استان بزرگ کشور است.

واژهٔ رضوی در نام این استان، به مقبرهٔ علی بن موسی الرضا در مرکز این استان اشاره دارد.

خراسان رضوی از ۲۸ شهرستان، ۷۰ بخش، ۷۳ شهر و ۱۶۴ دهستان تشکیل شده‌است.

جمعیت

جمعیت خراسان رضوی بر اساس آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1395)، برابر ۶٬۴۳۴٬۵۰۱ نفر است که دومین استان ایران از نظر جمعیت محسوب می‌شود.

همچنین بر اساس نتایج سرشماری 1395 از کل جمعیت استان تعداد 219,442 نفر با تابعیت افغانستان ساکن استان هستند.

بر اساس آمار سرشماری ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ رشد جمعیت خراسان رضوی ۱٫۶۸٪ است که اندکی بالاتر از نرخ رشد جمعیت ایران در این مدت (۱٫۶۴٪) می‌باشد.

شهر مشهد که مرکز خراسان رضوی است، بزرگترین شهر این استان نیز به‌شمار می‌رود که جمعیت آن، ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ نفر (معادل ۴۶٫۱٪ جمعیت استان) می‌باشد

نقشه استان خراسان رضوی به تفکیک شهرستان

جمعیت شهرهای استان خراسان رضوی بر اساس سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ :

نمایی از شهر مشهد – مرکز استان

حرم امام رضا(ع) – مشهد

نمایی از شهر مشهد و حرم امام رضا(ع)

آرامگاه نادرشاه افشار – مشهد

آرامگاه فردوسی – شهرستان مشهد

آرامگاه خیام – نیشابور

کاخ کلات (کاخ خورشید) – شهرستان کلات

دریاچه مصنوعی و رستوران زیبای بوستان سنجاقک – شهرستان گلبهار

نمایی از مناطق بکر و ییلاقی شهرستان کلات

پارک جنگلی وکیل آباد – مشهد

مجموعه گردشگری چالیدره – مشهد

پارک ملی تندوره – شهرستان درگز

سرزمین موج های آبی – مشهد

پارک کوهسنگی – مشهد

تاریخچه تقسیمات استان

از قرن ۹ هجری قمری نام خراسان بر تمام ایالات اسلامی در شرق کویر لوت تا هندوکش به استثنای سیستان و بلوچستان و قهستان در جنوب اطلاق می‌گردیده‌است . پس از جنگ هرات در سال ۱۲۴۹ ه‍.ش خراسان به دو قسمت تجزیه شد و قسمتی که در غرب رودخانه هریرود واقع بود جزو ایران و شرق آن ضمیمه افغانستان گردید. در سال ۱۲۸۵ه‍.ش ایران به چهار ایالت بزرگ تقسیم شد که عبارت بودند از آذربایجان ، کرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر و خراسان و سیستان. از آن زمان تا سال ۱۳۱۶ ه‍.ش که اولین قانون تقسیمات کشوری در مجلس شورای ملی تصویب گردیده بود . بر هر ایالت یک والی و در هر ولایت یک حاکم حکومت می‌کرده‌است. والی خراسان نیز در سال‌های ابتدایی تقسیمات ایالتی ایران، میرزا محمداسماعیل مجدالادبای خراسانی بوده است .

در سال ۱۳۱۶ بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب مجلس شورای ملی، کشور به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید که هر شهرستان شامل چند بخش و هر بخش شامل چند دهستان می‌گردید. خراسان نیز تحت عنوان استان نهم به ۷شهرستان بجنورد ، بیرجند ، سبزوار ، قوچان ، گناباد ، مشهد و تربت حیدریه تقسیم شد.

در سال ۱۳۲۳ شهرستان‌های نیشابور، درگز ، فردوس و کاشمر نیز تشکیل شد ؛ و شهرستان‌های استان به ۱۱ شهرستان ارتقاء یافت. در سال ۱۳۳۵ شهرستان درگز ضمیمه قوچان گردید و شهرستان تربت جام به شهرستان ارتقاء یافت. در سال ۱۳۳۹ مجدداً درگز به شهرستان تبدیل شد ، شیروان و اسفراین نیز ایجاد شدند در همان سال بخش طبس از شهرستان فردوس جدا تبدیل به شهرستان طبس شد . در سال ۱۳۵۴ بخش باخرز تربت جام به مرکزیت شهر تایباد از بخش به شهرستان تبدیل شد . در سال ۱۳۵۹ نام آن به تایباد تغییر یافت . همچنین در سال ۱۳۵۹ بخش قائنات شهرستان بیرجند به شهرستان قائنات تبدیل شد و تا سال ۱۳۶۲ خراسان شامل ۱۷ شهرستان و ۵۳ بخش و ۲۱۱دهستان بوده‌است.

با پایان یافتن اجرای مرحله اول این قانون ، تشکیل شهرستان‌های نهبندان ، سرخس و خواف در تاریخ ۱۴/۵/۱۳۶۸ و چناران در ۱۴/۱/۶۹ هم‌زمان با بخش‌های شوسف ، مرز داران ، سنگان ، و گلبهار به تصویب رسید. ایجاد بخش‌های باخرز در شهرستان تایباد ، سربیشه در بیرجند ، سرحد در شیروان ، جوین و رودآب و خوشاب در سبزوار ، میان جلگه در نیشابور ، زیر کوه در قائنات ، فاروج در قوچان و جلگه زاوه در تربت حیدریه نیز به تدریج به تصویب رسید و در پی آن تابعیت دهستانهای استان در شهرستان‌های استان به ۲۱و تعداد بخش‌ها به ۶۷رسید .

ایجاد شهرستان فریمان نیز در سال ۱۳۷۲ همراه با بخش قلندر آباد مورد تصویب واقع شد و بخش‌های زوزن همراه دهستان کیبرو بستان در شهرستان خواف و نیمبلوک در قائنات ، بخش نصرآباد همراه دهستان کاریزان در تربت جام، بخش گرمخان با دهستان گرمخان در شهرستان بجنورد، بخش جلگه‌رخ با دهستان رقیچه در تربت حیدریه ، بخش کاخک در گناباد و بخش رضویه و دهستان کنه بیست در شهرستان مشهد ، به‌ تدریج تصویب و ابلاغ شد.

در تاریخ ۷۴/۳/۲۱ ایجاد شهرستان بردسکن همراه با بخش انابد و دهستان درونه آن مورد تصویب قرار گرفت . ایجاد شهرستان جاجرم نیز در تاریخ ۴/۲/۷۶ به تصویب رسید . در سال ۱۳۸۰ شهرستان طبس از خراسان منتزع و به استان یزد الحاق گردید . در سال ۱۳۸۱ شهرستان رشتخوار و در سال۱۳۸۲ ایجاد شهرستان‌های خلیل‌آباد و کلات به تصویب رسید . در سال ۱۳۸۳ قانون تقسیم استان خراسان به سه استان تصویب شد ؛ طبق این قانون استان خراسان به سه استان به شرح ذیل تقسیم گردید:

1. استان خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد شامل شهرستان‌های شیروان ، بجنورد ، جاجرم ، مانه و سملقان ، اسفراین و بخش‌های تابعه و شهرستان فاروج منتزع از شهرستان قوچان .
2. استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند شامل شهرستان‌های بیرجند ، قائنات ، نهبندان ، سربیشه و بخش سرایان منتزع از شهرستان فردوس و بخش‌های تابعه .
3. استان خراسان رضوی به مرکزیت مشهد شامل شهرستان‌های مشهد ، درگز ، قوچان (به‌ استثنای شهرستان فاروج) ، بجستان ، چناران ، سرخس ، فریمان ، تربت‌جام ، تایباد ، تربت حیدریه ، فردوس (به استثناء بخش سرایان) ، خواف و رشتخوار ، کاشمر ، بردسکن ، نیشابور ، سبزوار ، گناباد ، کلات و خلیل‌آباد و بخش‌های تابعه .

درسال۱۳۸۴ شهرستان مه ولات تشکیل شد . در اسفند سال ۱۳۸۵ شهرستان فردوس از خراسان رضوی منتزع و به خراسان جنوبی الحاق شد . شهرستان‌های بینالود (طرقبه ، شاندیز) و تخت جلگه (فیروزه) ، در سال ۱۳۸۶ به تصویب رسید . در سال ۱۳۸۷ شهرستان‌های بجستان ، جوین ، جغتای ، زاوه به تصویب هیئت دولت رسید . در سال ۱۳۸۹ نیز ایجاد شهرستان‌های خوشاب و باخرز به تصویب رسید . داورزن در سال ۱۳۹۱ از تصویب هیئت دولت گذشت که در روز ۲۲ بهمن سال ۱۳۹۱ فرمانداری آن افتتاح و آغاز به کار کرده‌است .

بر این اساس هم‌اکنون استان خراسان رضوی با وسعتی حدود ۱۱۷۷۶۹ کیلومترمربع معادل هفت درصد مساحت کل کشور و متشکل از ۲۸ شهرستان ،۷۰ بخش ، ۷۲ شهر و ۱۶۴ دهستان می‌باشد.

شهرستان مشهد

مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است . این شهر در زمان افشاریان ، پایتخت ایران بود . مشهد با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران پس از تهران است . براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ مشهد با ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ تن جمعیت ، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و صد و یکمین شهر پر جمعیت دنیا به‌شمار می‌رود . این شهر به واسطهٔ وجود حرم علی بن موسی الرضا ، هشتمین امام مذهب شیعه ، سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلیون زائر از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است .

تاریخ و پیشینه

خراسان، در طول تاریخ شاهد ظهور و سقوط سلسله‌ها و دولت‌های بسیاری در قلمرو خود بوده‌است. اقوام مختلف اعراب، ترک‌ها، کردها، مغول‌ها، ترکمن‌ها و افغان‌ها زمان به زمان به این منطقه تغییرات را به ارمغان آورده‌اند.

جغرافی‌دانان باستان، ایران را به هشت بخش تقسیم کرده‌اند که خراسان بزرگ شکوفاترین و بزرگ‌ترین قلمرو بوده‌است.

امپراتوری اشکانیان برای چندین سال در نزدیکی مرو در خراسان مستقر بوده‌است. در دوران ساسانیان نیز استان توسط یک سپهبد که پادگوسبان نامیده می‌شده و چهار مرگراوس (margraves) که هر یک، فرمانده یکی از چهار بخش استان بوده‌اند، حکومت می‌شده‌است.

در دوران فتوحات مسلمانان در ایران، خراسان به چهار بخش تقسیم گردید و هر بخش به اسم شهر بزرگ خود یعنی نیشابور، مرو، هرات و بلخ نامیده شدند.

قدیمی‌ترین آثار حیات انسانی در ایران، شامل تعدادی ادوات و دست‌افزارهای سنگی با قدمت تخمینی ۸۰۰ هزار سال قبل، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم، از بستر رودخانه کشف رود مشهد به‌دست آمده‌است. در حالی‌که قدیمی‌ترین مکان‌های استقرار انسان، حداکثر با قدمت ۱۰۰ هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان، لرستان و غیره شناسایی شده‌اند.

از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد، قوچان، جلگه درگز، بجنورد، تربت حیدریه، بیرجند ،فردوس و غیره شناسایی شده‌اند. این شواهد و آثار به اقوام و ساکنان اولیه و بومی خراسان مربوط می‌شود که بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام آسیایی شهرت یافته‌اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا ترکستان و دره سند را فرامی گیرد؛ ولی در حقیقت مهم‌ترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام آریایی به فلات ایران پیوند می‌خورد. در این واقعه که در آغاز هزاره اول ق. م اتفاق افتاد، آریایی‌ها تازه‌وارد از طریق خراسان به سمت مرکز ایران پیش رفتند و بخش اعظم آن‌ها آنچنان که از توصیفات اوستا برمی آید، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع اوستا و شاهنامه فردوسی ذکر شده‌است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می‌دهد.

استان خراسان رضوی، قسمت نسبتاً کوچکی از خراسان تاریخی است. سرزمینی که در گذشته نواحی بسیار گسترده‌ای را در بر می‌گرفته و قلمرویی یکپارچه داشته‌است. اما امروزه بخشی از آن شامل سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و قسمت‌هایی از استانهای دیگر، در کشور ایران واقع است و بخش‌های بزرگ‌تری از آن در کشور افغانستان و جمهوری‌های شمال و شمال شرق ایران قرار دارد. خراسان بزرگ تاریخی، یکی از کانون‌های شکل‌گیری تمدن بشری بوده و چه در دوران‌های کهن و پیش از اسلام و چه در دوران تمدن اسلامی، مردمانی هوشمند و سخت کوش در آن می‌زیسته‌اند که در پیدایش و گسترش دانش و فرهنگ و پدیدآوردن عناصر تمدنی نقش بسزایی ایفا کرده‌اند.

جغرافیا

مساحت استان خراسان رضوی ۱۱۶۴۸۵٫۴۹ کیلومتر مربع است که ۷٪ کل مساحت ایران را در بر می‌گیرد. ۴۹٫۲٪ سطح استان را مناطق کوهستانی و ۵۰٫۸٪ آن را دشت‌ها تشکیل می‌دهند. این استان شامل ۴ حوزهٔ آبریز اترک، قره‌قوم، کویر مرکزی و شرق ایران است.

استان خراسان رضوی بین ۵۶ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۶ دقیقه طول خاوری و ۳۳ درجه و ۵۲ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۴۲ دقیقه عرض جغرافیایی شمالی قرار گرفته که از شمال به کشور ترکمنستان، از خاور به افغانستان، از باختر و شمال باختری به استان‌های خراسان شمالی ، سمنان و یزد واز جنوب و جنوب باختری به استانهای خراسان جنوبی و یزد محدود است.

ارتفاعات

استان خراسان رضوی به سبب وسعت زیاد ازنظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یک از نواحی مختلف آن دارای ویژگی‌های خاصی است. این استان از شمال و شمال شرق به طول تقریبی ۶/۵۳۱ کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور ترکمنستان و از شرق به طول حدود ۳۰۲کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد ارتفاعات استان رامی توان به ارتفاعات شمالی و جنوبی تفکیک کرد. ارتفاعات شمال خراسان عموماً شرقی – غربی هستند حال آنکه ارتفاعات جنوب استان، امتداد شمالی – جنوبی دارند. بلندترین نقطه استان قله بینالود در ۳۶۱۵ متری و پست‌ترین نقطه استان در دشت سرخس با ارتفاع ۲۹۹متر از سطح دریا واقع شده‌است.

آب و هوا

این استان از نظر بارندگی و رطوبت دارای بارندگی نسبی و متوسط می‌باشد. در سال ۱۳۸۹ شهرستان قوچان با ۲۹۶ میلی‌متر بالاترین میزان بارندگی سالیانه و شهرستان گناباد با ۷۱ میلی‌متر کمترین میزان بارندگی سالیانه را در بین مراکز شهرستان‌های دارای ایستگاه هواشناسی دارا بوده‌است

جنگل‌ها

استان خراسان رضوی از لحاظ تقسیمات رویشی گیاهی جزء ناحیهٔ ایران تورانی به‌شمار می‌رود. مساحت کل جنگل‌های استان در سال ۱۳۹۵، ۹۹۶۲٫۵۷ کیلومتر مربع (حدود ۷٫۵٪ مساحت استان) است که شامل جنگل‌های نیمه‌خشک تا نیمه مرطوب و جنگل‌های خشک و بیابانی است.

اقتصاد

کشاورزی در دهه‌های گذشته ، به دلیل عواملی چون برداشت بی‌رویه آب و خشکسالی ، با مشکل جدی مواجه شده‌است. البته در سال‌های اخیر، بخش صنعت استان گسترش قابل توجهی یافته‌است. هتل‌داری و گردشگری در این استان پیشرفت قابل توجهی داشته و امکان گسترش بیش از اینها را دارد. همچنین این استان با داشتن مرزهای طولانی با کشورهای افغانستان و ترکمنستان پتانسیل نفش‌آفرینی بیشتر در مسیر ترانزیت کالا و خدمات را دارد. این استان دارای معادن گوناگون بسیاری از سنگ‌های تزئینی و قیمتی گرفته تا کانی‌های مختلف همچون سنگ آهن ، سنگ گچ ، آهک ، زغال سنگ و… را در خود جای داده‌است. معادن سنگان خواف به عسلویه شرق شهرت یافته که در صورت تأمین مطمئن و پایدار آب می‌تواند این استان را متحول کند.

کشاورزی

استان خراسان رضوی به واسطه آب و هوای مناسب در تولید انواع محصولات باغی و زراعی رتبه دارد. این استان در تولید گیلاس ، زرچوبه ، خربزه ، طالبی ، زعفران و آلو رتبه اول ، در تولید زرشک رتبه دوم ، در تولید انار و پسته رتبه سوم و در تولید انگور و بادام رتبه چهارم را دارد. همچنین این استان محصولات دیگری مانند گندم ، عدس ، نخود ، گردو ، گوجه فرنگی ، سیب زمینی ، بادمجان ، پیاز ، زردآلو ، هلو ، سیب ، گلابی ، به … تولید می‌کند. این استان از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی کشور شمرده می‌شود.

خراسان رضوی؛ تقاطع جاذبه های طبیعی و تاریخی

استان خراسان رضوی همواره در تعطیلات نوروز به دلیل وجود بارگاه مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در این خطه تاریخی و تمدنی، یکی از انتخاب های اصلی مردم برای مسافرت است. به عقیده باستان شناسان، پیشینه استان خراسان بزرگ به حدود 800 هزار سال قبل یعنی به زمان پیش از ورود آریایی ها به فلات ایران می رسد که در این میان استان خراسان رضوی به عنوان قلب تپنده خراسان قدیم از اهمیت بیشتری به لحاظ جاذبه های تاریخی ، تمدنی و گردشگری برخوردار است. در ادامه به مهم ترین جاذبه های طبیعی و گردشگری خراسان رضوی اشاره می کنیم.

نیشابور؛ شهری به وسعت تاریخ و فرهنگ

نیشابور یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته است. آخرین یافته‌های باستان شناسی در محوطه‌های پیش از تاریخ این شهرستان نشان می‌دهد که این شهر در هزاره سوم قبل از میلاد مسیح (حدود 4500 تا 5000 سال قبل) دارای ارتباط تجاری با سند در پاکستان و نیز بین النهرین در عراق کنونی بوده است. نیشابور در سال 205 هـ.ق توسط طاهریان به عنوان پایتخت ایران انتخاب و به تدریج بر عظمت و شکوه آن افزوده شد. وجود آب و هوای معتدل، نقاط و تفرجگاه‌های متعدد و بکر در دامنه جنوبی بینالود و نیز آرامگاه مفاخر فرهنگی کشور نظیر خیام، عطار و کمال الملک این شهر را از دیگر شهرهای استان متمایز و ممتاز کرده است.

آرامگاه خیام

آرامگاه خیام تا سال 1338 در مجاورت مدفن امامزاده محمد محروق و بدون ساختمان خاصی قرار داشت اما در سال 1338 (هـ.ش) بنای فعلی آرامگاه طراحی شد و پیکر خیام به مدفن فعلی انتقال یافت. بنای آرامگاه تلفیقی است از نسبیت ریاضی و فناوری به بلندای 18 متر و بر روی 10 پایه که کاشی کاری های آن با رباعیاتی از خیام زینت یافته است.

آرامگاه عطار

بنای آرامگاه این عارف نامی توسط قاضی القضات یحیی بن صاعد از بزرگان نیشابور ساخته شد. این بنا سال 1314 هـ .ش توسط انجمن آثار ملی تکمیل و مرمت شد. سنگ مزار عطار از نوع سنگ افراشته سیاه رنگی است که اشعاری به خط ثلث بر آن نوشته شده و از قدمت زیادی برخوردار است.

آرامگاه کمال الملک

کمال الملک به دستور مظفرالدین شاه به روستای حسین آباد نیشابور تبعید شد و سرانجام در سال 1319 هـ.ش در همین شهر دار فانی را وداع گفت. مقبره وی در داخل باغ آرامگاه شیخ عطار در سال 1338 احداث شد. نقش برجسته نیم تنه سنگی کمال الملک، توسط استاد ابوالحسن صدیقی از شاگردان استاد، ساخته و در محل نصب شده است.

کلات؛ سرزمین دژهای نفوذناپذیر

حدود ۱۴۵ کیلومتر دورتر از مشهد، پس از عبور از جاده‌ای پیچ در پیچ و سخت‌گذر و در انتهای تونلی دستکند، شهری قرار دارد که روزگاری شکوه حکومت «نادرشاه افشار» را در خود داشته است و امروز به نام «کلات نادری» شناخته می‌شود. این شهر ۱۱۶ اثر تاریخی شناسایی شده دارد که بیش از ۶۴ مورد آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. کاخ خورشید، کتیبه نادری و بند نادری، مسجد کبود و... از جمله شاخص‌ترین آن‌هاست و همه ساله به ویژه در فصل بهار و تابستان پذیرای گردشگران پرشماری است. کلات علاوه بر آثار تاریخی، جاذبه های طبیعی فراوانی نیز دارد.

کاخ خورشید

کاخ خورشید، قدیمی‌ترین بنای تاریخی موجود در شهر کلات است. نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هندوستان و فتح این کشور، تعدادی از هنرمندان این کشور را همراه با غنایم جنگی به ایران آورد و از آن جا که کلات، شهری در میان رشته کوه هزارمسجد بود، نادرشاه تصمیم به ساخت کاخی باشکوه در این شهر گرفت. کاخ خورشید، سازه‌ای مدور است که به‌صورت هشت ضلعی بنا شده و ۱۲ اتاق در ۲ طبقه دارد. این کاخ سه طبقه در دل خود تزیینات و جزئیات بسیاری دارد که غالب آن‌ها شامل گچبری‌های خاص است. وجود اشکالی نظیر آناناس و موز بر روی بخشی از این بنا، نشان دهنده فعالیت هنرمندان غیرایرانی است.

مسجد کبود گنبد

در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق کاخ خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد که به دلیل رنگ کاشی های گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است. احتمالا در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره های بعد از آن پیروی کرده است. هم اکنون بنای یاد شده به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دوپوششه مسجد بر فراز شبستان خودنمایی می‌کند. مسجد کبود در دوره‌های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است. زیبایی این مسجد مرهون کاشی های رنگی آن است که در تزییناتش به کار رفته است.

آبشارهای قره سو و اورتکند

دره «قره سو» تقریبا در ۱۰ کیلومتری غرب شهر کلات واقع است. این منطقه کوهستانی پرآب و با صفا، مکانی جذاب برای گردشگران به وجود آورده و آبشارهایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است.یکی دیگر از جاذبه های گردشگری شهرستان کلات، آبشار «اورتکند» و مناظر زیبای اطراف آن است. این آبشار نسبتا مرتفع که از میان کوه های سرسبز منطقه اورتکند به پایین می ریزد، چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه به وجود آورده است. منطقه اورتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری های طبیعی، همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران نیز بوده است. این مکان در ۵۰ کیلومتری جاده مشهد به کلات واقع شده است.

گناباد؛ شهر قنات های چند هزار ساله

گناباد یکی از شهرهای تاریخی با میراثی جهانی است. چراکه یکی از باارزش ترین یادگارهای تاریخ جهان در این شهر قرار دارد. شهری تاریخی که حتی قدم زدن در کوچه ها و خیابان های آن نیز خاطره انگیز است. حدود ۲۰۰ اثر تاریخی در شهرستان گناباد شناسایی شده که از این تعداد، 150 اثر آن ثبت ملی شده است.

قنات قصبه

قنات قصبه یکی از رشته قنات های متعدد گناباد و البته متفاوت ترین آن هاست. این قنات از حیرت ‌انگیزترین پدیده‌های ساخت بشر و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت است که از مکان های دیدنی گناباد به شمار می‌آید. این قنات در حاشیه جنوب‌ غربی شهر و کیلومتر یک مسیر گناباد به کاخک و در فاصله ۲۷۱ کیلومتری جنوب شهر مشهد واقع شده است. قنات قصبه که مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز قرار گرفته است. این قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام قصبه و دولاب تشکیل شده است. این قنات 500 حلقه چاه دارد و آب آن در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می‌ شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.

مسجد جامع گناباد

مسجد جامع گناباد، مسجدی تاریخی متعلق به دوره خوارزمشاهیان است. دو ایوان دارد که سر در آن ها دارای تزیینات زیبایی مانند نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی است. یک صحن، یک ایوان شمالی، ایوان جنوبی، رواق و در نهایت سه شبستان دارد. در این مسجد کتیبه های کوفی وجود دارد و آجرکاری های ایوان قبله آن بسیار شگفت انگیز است. در دوره ایلخانی، الحاقاتی به مسجد جامع اضافه شده است.

روستای ریاب

روستای ریاب در ۵ کیلومتری جنوب غربی گناباد واقع شده است. به‌ لحاظ تاریخی قدمت آن به دوره های قاجاریه و صفویه برمی ‌گردد. این روستا دارای مجموعه‌ای از خانه‌های قدیمی دارای بادگیر، حوض‌ خانه، قلعه، حمام، مسجد و آب ‌انبار با معماری بسیار زیباست که بافت تاریخی خود را حفظ کرده است. روستای ریاب هم ‌اکنون به ‌عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری در ایران مطرح است که تعدادی از آثار آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سبزوار ؛ شهری با گنجینه‌های علم و فرهنگ

سبزوار خاستگاه نهضت شیعی سربداران و شهری با گنجینه های شعر، اندیشه، علم و فرهنگ با آثار تاریخی، فرهنگی و دیدنی، مقصدی جذاب برای گردشگران نوروزی است. شخصیت های برجسته ای همچون حاج ملاهادی سبزواری، ابوالفضل بیهقی، ملاحسین واعظ کاشفی، دکتر علی شریعتی و... از این خطه به عرصه دین و فرهنگ ایران زمین پاگذاشتند. سبزوار با 900 اثر تاریخی و فرهنگی شناسایی شده، ده ها بقعه متبرک و دیگر جاذبه های گردشگری با قدمتی بیش از هفت هزار سال در فاصله 237 کیلومتری غرب مشهد و حاشیه جاده تهران- مشهد، قرار دارد. بناهای تاریخی و فرهنگی شهرستان سبزوار شامل آثاری از جمله اماکن مذهبی، آرامگاه های مفاخر و مشاهیر، خانه های قدیمی، کاروانسراها، محوطه های تاریخی و باستانی است.

آرامگاه اسرار

یکی از این ابنیه تاریخی که احتمالا اوقات خوشی را برای گردشگران فراهم خواهد کرد، آرامگاه حکیم و فیلسوف، حاج ملاهادی سبزواری است که به شیوه همه باغ های ایرانی در دوره قاجار طراحی شده، فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق‌هایی تعبیه شده است، بنای اولیه آرامگاه کمی پس از وفات حاج ملاهادی سبزواری توسط میرزا یوسف مستوفی الممالک ساخته و بعد از آن در دوره های دیگر مرمت و تزیین شد.

مسجد جامع سبزوار

بنای مسجد جامع سبزوار که قدمت آن به حدود نیمه دوم قرن هشتم هجری می رسد، به دست «خواجه علی موید»، حاکم سربداری ساخته شده است.مساحت این مسجد 4هزار مترمربع شامل ۲ هزار و ۸۳۵ مترمربع زیربنا و هزار و ۱۶۵ مترمربع فضا و محوطه است. ایوان جنوبی آن از بناهای دیگر مسجد زیباتر و مهم تر است. این ایوان با ۲ مناره آجری در ضلع غربی و شرقی محوطه شبستان مسجد واقع شده است، ایوان شمالی نیز آجری است و ۱۴ متر ارتفاع دارد و ۲ مناره کوتاه و کوچک بر بالای آن دیده می شود.

تربت جام؛ مهد موسیقی مقامی کشور

از تربت جام به عنوان پایتخت موسیقی مقامی کشور نام برده می‎شود. این شهرستان دارای ابنیه و آثار تاریخی، فرهنگی و اماکن مذهبی فراوانی است که مجموعه تاریخی شیخ الاسلام احمد جامی، مجموعه فرهنگی و تاریخی رباط جام و آرامگاه میرقوام الدین از جمله آن هاست.

مجموعه تاریخی شیخ الاسلام احمد جامی

مجموعه تاریخی شیخ الاسلام احمد جامی در شمار شش مجموعه ارزشمند تاریخی ایران قرار دارد. مهم ترین و باشکوه ترین فضاهای معماری این مکان در مجاورت آرامگاه شیخ بنا شده و شامل گنبد خانه، ایوان، مسجد کرمانی، مدرسه فیروزشاهی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مسجدجامع نو، آب انبار و ملحقات آن است. بر مبنای کتیبه موجود، گنبد خانه در دوره سلجوقی ساخته شده و در سال های 763 و 771 ه.ق مرمت و بازسازی شده است. ایوان با کتیبه پیرامونی و عناصر تزئینی در نیمه اول قرن هشتم هجری بنا شده و دارای کتیبه ای از عصر صفوی است. مسجد کرمانی و محراب نفیس آن از شاهکارهای قرن هشتم هجری است. مسجد عتیق مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که در سال 720 ه.ق ساخته شده است.

شکوه طبیعت بر کرانه تاریخ در چناران

یکی از شهرستان های تاریخی استان خراسان رضوی شهر چناران است که در فاصله ۵۰ کیلومتری از مشهد قرار دارد. این شهر کهن دارای آثار تاریخی و طبیعی جذابی است که مسافران زیادی را به خود جذب می کند. یکی از مناطق گردشگری و معروف چناران منطقه اخلمد و دره اجنه است. یکی دیگر از جاذبه های گردشگری چناران، برج رادکان است که از شاهکارهای یکی از نابغه های علم نجوم ایران یعنی خواجه نصیرالدین توسی است.

آبشار اخلمد

روستای اخلمد در 20 کیلومتری جنوب غربی شهر چناران در وسط دره ای زیبا به همین نام قرار دارد. معروفیت این روستا به دلیل وجود آبشارهای زیبایی است که در دل کوه های آن وجود دارد. در فصل بهار که هر گردشگری به تماشای سبزی دشت و دمن و نم نم باران مشتاق می شود، چه روستایی زیباتر و دل‌انگیز‌تر از اخلمد با آبشار زیبا و چشم‌ انداز دلنوازش که غبار راه را در آب های شیرین آن بشوید و رستاخیز طبیعت را با تمام وجود احساس کند.

برج رادکان

برج رادکان به ارتفاع ۲۵ متر، با بدنه استوانه‌ای و گنبد مخروطی شکل، اثری تاریخی مربوط به قرن هفتم هجری است. نمای خارجی بنا تا ارتفاع 3 متری به صورت ۱۲ ضلعی و پس از آن تا زیر گنبد دارای ۳۶ ترک یا نیم استوانه بوده و داخل آن هشت ضلعی است. برج رادکان که تصور می‌شد آرامگاه یکی از ایلخانیان است تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد. این برج اثر ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و دانشمند بزرگ ایرانی، خواجه نصیرالدین توسی است.

خواف ؛ برگ زرینی از دفتر هزار برگ گردشگری

شهرستان مرزی خواف در شرق خراسان رضوی خطه ای مملو از آثار و جاذبه های تاریخی است که گردشگران می توانند در بازدید از آن ها با قدمت چند صد ساله و گاه چند هزار ساله تمدن و فرهنگ ساکنان این سرزمین آشنا شوند.

تجربه سفری پربار به میانه تاریخ با سفر به شهر خواف در فاصله ۲۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد ممکن می شود، شهری که آثاری چون آسبادهای نشتیفان، مسجد ملک زوزن، مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد جامع سنگان آن در جهان شناخته شده هستند.

آسبادهای نشتیفان

مجموعه تاریخی آسبادهای نشتیفان که در شهرستان خواف واقع شده است، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و همچنین از مجموعه آسبادهای تاریخی جهان محسوب می‌شود. ظهور آسیاب های بادی در نشتیفان به سبب بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است که ساکنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت باد، ضرورت ایجاد آسیاب بادی را حس کردند. اطلاعات دقیقی درباره زمان ساخت «آسبادهای نشتیفان» در دست نیست اما اغلب مورخانی که در قرن‌های متمادی به ایران سفر کرده‌اند، تاریخ ساخت این سازه را قبل از فتح ایران به دست مسلمانان ذکر می‌کنند، حتی برخی ساخت این آسبادها را به 1700 سال قبل از میلاد مربوط می‌دانند.

مسجد ملک زوزن

مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جا مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است ، نام بنا برگرفته از ملک ابوبکر بن علی زوزنی بزرگ ترین حکمران این خطه در دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود مربوط به سال 615 هجری قمری است. آن چه از معماری بنا باقی مانده، 2 ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد - مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در 617 هجری قمری کار ساخت آن نیمه تمام رها شده است.

سفری دلپذیر به دیار تاکستان ها

کاشمر، خلیل آباد و بردسکن جزو شهرستان هایی هستند که در جنوب غربی استان خراسان رضوی واقع شده اند. منطقه ای که تلفیقی از موقعیت خشک، کویری، کوهستانی و دارای آب و هوای سرد، معتدل و گرم و خشک است. با توجه به وجود باغ‌های انگور فراوان، یکی از سوغاتی‌های این منطقه کشمش است که جنبه صادراتی نیز دارد. این 3 شهرستان جاذبه های گردشگری و مذهبی فراونی دارند.

آرامگاه امام‌زاده سیدمرتضی کاشمر

آرامگاه امام‌زاده سیدمرتضی در 5 کیلومتری شمال کاشمر واقع شده است. این امام‌زاده را برادر امام‌زاده سیدحمزه(ع) و امام رضا(ع) معرفی کرده اند. اسناد تاریخی حاکی از آن است که وی در سده دوم هجری قمری توسط امویان در این مکان به شهادت رسیده و در آن جا نیز به خاک سپرده شده است. بنای مذکور در محوطه ای به وسعت حدود 1800 متر واقع شده است. اجزای قابل توجه این بنا شامل ایوان کاشی‌کاری شده، گنبد و صحن است.

امام‌زاده قاسم ارغا خلیل آباد

بقعه منسوب به امام‌زاده قاسم ارغا در روستای ارغا از دهستان حومه بخش مرکزی واقع شده و بنای آن متعلق به اواخر دوران قاجار است. به باور اهالی منطقه امام زاده قاسم فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است.

برج فیروزآباد بردسکن

این اثر تاریخی در ۱۷ کیلومتری جنوب بردسکن و در بخش شهرآباد و در روستای فیروزآباد قرار دارد. بنایی است آجری به شکل استوانه که بلندای آن حدود ۲۴ متر بوده اما هم اکنون تنها ۱۸ متر از آن باقی مانده است. این اثر تاریخی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، مربوط به عصر سلجوقیان است.

برج علی‌ آباد کشمر بردسکن

این بنا در فاصله ۵ کیلومتری جاده اصلی بردسکن به خلیل‌آباد در روستای علی‌آباد کشمر واقع است. برج علی آباد کشمر یکی از بناهای تاریخی قرن هفتم ه‍جری قمری است. قدمت کشمر به دوره اشکانیان می ‌رسد که روایات زیادی در دل دارد. برج علی آباد کشمر بر فراز بقایا و آواره‌های قلعه ای کهن به نام کوشک بنا شده است، اعتقاد بر این است که این برج یک مقبره بوده و به همین دلیل به مقبره کشمر نیز معروف شده است.