هرچند اصطلاح «حوزه علمیه» در دوران اخیر رواج یافته، پیشینه این نهاد، به قرون نخستین قمری باز می‌گردد. در طول تاریخ شیعه، این نهاد، نظام آموزشی ویژه‌ای پیدا کرده است. مباحثه از سنت‌های رایج در آن است و «مقدمات»، «سطح» و «خارج» به ترتیب مراحل تحصیل در حوزه‌اند.

حوزه‌های علمیه قم، نجف، بغداد، حله، جبل عامل و اصفهان به عنوان مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه هر کدام برای مدتی مرکزیت علمی حوزه‌های علمیه شیعه را بر عهده داشته‌اند. امروزه حوزه علمیه قم مهم‌ترینِ حوزه‌های علمیه شیعی است که طلاب علوم دینی از سراسر جهان در این حوزه مشغول به تحصیل‌اند.

دوره اول

نخستین دوره از حوزه علمیه کربلا به عصر ائمه شیعه می رسد که در آن برخی از راویان حدیث به تربیت شاگرد اقدام کرده اند این دوره تا عصر غیبت کبری ادامه دارد.

«عبد الله بن جعفر حمیری » از شاگردان و اصحاب امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و از نخستین کسانی است که در حوزه علمیه کربلا به تربیت شاگرد همت گمارده است.

دوره دوم

این دوره پس از غیبت کبری آغاز گردید و تا قرن یازدهم هجری امتداد یافت.

دانشمند عالیقدر رجالی «ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی » از شاگردان شیخ مفید و اساتید سید مرتضی و شیخ طوسی از بزرگان علمای بغداد است که در شهرهایی چون نجف، کوفه، سامرا، و بصره و کربلا به آموزش فقه، حدیث، رجال، تاریخ و ادب پرداخته است. کتاب رجال او از مشهورترین کتب رجالی شیعه است.

برخی از دانشمندان حوزه علمیه کربلا

«عماد الدین ابن حمزه طوسی » که از بزرگان فقه شیعه در قرن ششم هجری است در این شهر به خاک سپرده شده و به احتمالی در کربلا حوزه درس داشته است.

«سید فخار موسوی » از فقهای نامدار شیعه در قرن هفتم هجری است

«رضی الدین علی بن طاووس » از دیگر دانشمندان شیعی است که روزگاری را در حوزه عملیه کربلا سپری کرده است.

«شهید اول شمس الدین محمد بن مکی »

«ابن فهد حلی »

دوره سوم

دوره اول

دوره اول حوزه علمیه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری(ع) به این شهر آغاز می شود که امام به صورت حضوری و مکاتبه ای به نشر معارف الهی می پرداخت و تعیین وکلا و نمایندگان از طرف ایشان در شهرهای مختلف ایران و عراق و حجاز در حکم گسیل دانشمندان به حوزه های جدید شیعی بود. چنانکه دکتر جاسم حسین بنابر اخبار تاریخی مناطق اعزام نمایندگان امام(ع) را به چهار قسمت عمده تقسیم می کند: 1 - ناحیه بغداد، مدائن، سواد و کوفه 2 - ناحیه بصره و اهواز 3 - ناحیه قم و همدان 4 - ناحیه حجاز، یمن و مصر

به عنوان نمونه باید به برخی از رویات اشاره کرد که سوال «محمد بن علی کاشانی » در موضوع توحید و پاسخ امام هادی(ع) رانقل کرده اند و این غیر از ارتباطاتی است که در مورد اخذ وجوهات شرعی انجام می گرفته است.

در مکتب امام هادی(ع) به نکات زیر برمی خوریم: 1 - اصالت قرآن 2 - نشر کلام شیعی 3 - نشر فرهنگ دعا و زیارت 4 - برخورد قاطع با دشمن عقیدتی و سیاسی

امام(ع) در جواب نامه ای که از «جبر و تفویض » سؤال شده است جایگاه قرآن و اصالت آن را این گونه بیان می دارد: «بدانید - خدایتان رحمت کند - که ما در روایت و اخبار بسیاری که وارد شده نگریستیم و چنین یافتیم که آنچه همه فرق اسلام که خدا را می شناسند نقل کرده اند از دو گونه خارج نیست 1 - یا حق است که باید پذیرفت 2 - یا باطل است که باید رد کرد.

و امت همه اتفاق دارند که «قرآن » نزد همه فرقه های اسلام حق است. همگی به حقانیت آن اعتراف دارند و در این مساله به حقیقت رسیده و حق را یافته اند چون پیغمبر(ص) فرموده: «امت من همه با هم گمراه نشوند» و خبر داده که «آنچه مورد اجماع امت باشد حق است به شرط اینکه هیچ اختلافی درمیان نباشد» و قرآن حق است و درباره نزول آن از جانب خدا و درستی اش اختلافی نیست. پس اگر حدیثی مورد تصدیق و تایید قرآن بود و جمعی از امت منکر شدند به ناچار باید دست از انکار بکشند و بدان اقرار کنند به حکم اینکه همه صحت قرآن را پذیرفته اند. و اگر به جحد و انکار ادامه دهند محکوم به خروج از دین اند.

آن گاه نخسین خبری را که مورد تصدیق قرآن کریم است آورده و قرآن را بر صحت آن گواهی گرفته است و آن حدیث جز حدیث «ثقلین » نیست که با آیه «انما ولیکم الله » راست می آید»

امام علی النقی(ع) با توجه به ماجرای مرموز صوفیه در عصر خویش که مردم را از حضور سیاسی و عبادت واقعی دور می دارند با نشر فرهنگ دعا و زیارت و با عرفان ناب شیعی به ستم ستیزی و دشمن شناسی می پردازد و لزوم دوستی اهل بیت عصمت را یاد آور می شود.

امام علی النقی(ع) پس از بیست سال تبعید در سامرا در سال 254 هجری با زهر به شهادت می رسد و امام حسن عسکری(ع) امامت امت رابر عهده می گیرد دوره امامت امام حسن عسکری(ع) همه در سامرا سپری شده است و از این رو به ایشان «عسکری » می گویند حضور امام در این شهر می توانست برای حوزه علمیه سامرا نقش آفرین باشد لیکن امام همواره تحت نظر بود و شیعیان کمتر می توانستند با ایشان ملاقات کنند.

پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) حضرت مهدی(عج) به امامت رسید که دوران امامت ایشان به دو عصر غیبت صغری و کبری منجر گردید و در عصر غیبت صغری نواب خاص ایشان عموما در بغداد سکنی گزیدند و حوزه سامرا از رونق افتاد.

دوره دوم

حوزه علمیه نجف

مجلس درس آخوند خراسانی

با حضور شیخ طوسی در حوزه علمیه نجف، نجف مرکزیت علمی و فکری جهان تشیع شد. اما در قرن ششم با ظهور محمدبن ادریس حلّی در حله حوزه علمیه نجف از رونق افتاد و مرکزیت علمی شیعه به حله انتقال یافت. حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف بار دیگر به حوزه نجف رونق بخشید. از دهه چهارم قرن یازدهم حوزه علمیه نجف همانند دیگر حوزه‌های شیعه درگیر موضوع اخباری گری شد. از قرن سیزدهم با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.

حوزه علمیه نجف، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر نجف که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دینی دیگر را بر عهده دارند. بسیاری از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در این حوزه پرورش یافته‌اند و بدین رو، حوزه نجف از اهمیت بالایی در کنار حوزه علمیه قم برخوردار است.
شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ انصاری و در دوران معاصر، آیت الله خوئی و آیت الله سیستانی از پرورش‌یافتگان حوزه علمیه نجف‌اند. امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، مدتی پس از تبعید از ایران به نجف رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و مبارزه با حکومت شاه و برخی مباحث و آثار مهم خویش مانند حکومت اسلامی را در آنجا پی گرفت.

حوزه علمیه نجف

مجلس درس آخوند خراسانی

حوزه علمیه نجف، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر نجف که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دینی دیگر را بر عهده دارند. بسیاری از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در این حوزه پرورش یافته‌اند و بدین رو، حوزه نجف از اهمیت بالایی در کنار حوزه علمیه قم برخوردار است.
شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ انصاری و در دوران معاصر، آیت الله خوئی و آیت الله سیستانی از پرورش‌یافتگان حوزه علمیه نجف‌اند. امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، مدتی پس از تبعید از ایران به نجف رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و مبارزه با حکومت شاه و برخی مباحث و آثار مهم خویش مانند حکومت اسلامی را در آنجا پی گرفت.

حوزه علمیه نجف

مجلس درس آخوند خراسانی

حوزه علمیه نجف، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر نجف که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دینی دیگر را بر عهده دارند. بسیاری از فقیهان و عالمان بزرگ شیعه در این حوزه پرورش یافته‌اند و بدین رو، حوزه نجف از اهمیت بالایی در کنار حوزه علمیه قم برخوردار است.
شیخ طوسی، علامه حلی، شیخ انصاری و در دوران معاصر، آیت الله خوئی و آیت الله سیستانی از پرورش‌یافتگان حوزه علمیه نجف‌اند. امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، مدتی پس از تبعید از ایران به نجف رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و مبارزه با حکومت شاه و برخی مباحث و آثار مهم خویش مانند حکومت اسلامی را در آنجا پی گرفت.

حوزه علمیه بغداد

تأسیس حوزه علمیه بغداد به زمان امام کاظم(ع) برمی‌گردد. حوزه علمیه بغداد با ظهور عالمانی چون ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در عصر آل بویه مرجعیت علمی شیعه را عهده‌دار شد. اما با ورود طغرل سلجوقی به بغداد در ۴۴۷ق، حوزه بغداد از رونق افتاد. و مرجعیت علمی شیعه به نجف منتقل شد.

حوزه علمیه بغداد مقارن با تأسیس شهر بغداد در عراق و با شروع امامتِ امام موسی کاظم(ع) پایه گذاری شد. در بیش از صد سالی که خلفای عباسی تحت سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه دیگر قدرت چندانی نداشتند با ظهور عالمان تأثیرگذاری مثل ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه بغداد به اوج شکوفایی خود رسید.

فقه، اصول فقه، علم حدیث، کلام و حکمت، تفسیر قرآن، تاریخ، تراجم و رجال از دانش‌های رایج در حوزه علمی بغداد بود. حوزه بغداد که به ویژه در عصر آل بویه، با مرجعیت علمی شیخ طوسی به اوج شکوفایی رسیده بود، با ورود طغرل سلجوقی به بغداد، با دعوت خلیفه عباسی در ۴۴۷ هجری قمری از رونق افتاد.

حوزه علمیه بغداد

حوزه علمیه بغداد مقارن با تأسیس شهر بغداد در عراق و با شروع امامتِ امام موسی کاظم(ع) پایه گذاری شد. در بیش از صد سالی که خلفای عباسی تحت سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه دیگر قدرت چندانی نداشتند با ظهور عالمان تأثیرگذاری مثل ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه بغداد به اوج شکوفایی خود رسید.

فقه، اصول فقه، علم حدیث، کلام و حکمت، تفسیر قرآن، تاریخ، تراجم و رجال از دانش‌های رایج در حوزه علمی بغداد بود. حوزه بغداد که به ویژه در عصر آل بویه، با مرجعیت علمی شیخ طوسی به اوج شکوفایی رسیده بود، با ورود طغرل سلجوقی به بغداد، با دعوت خلیفه عباسی در ۴۴۷ هجری قمری از رونق افتاد.

حوزه علمیه حله

حوزه علمیه حله در قرن پنجم قمری توسط دولت شیعی بنی مزید در حله تأسیس شد. از اواسط قرن ششم و سرتاسر قرن هفتم و هشتم معتبرترین حوزه شیعی بود، عمدتاً به علت درگیری‌های مکرری که در دوره ملوک الطوایفی پس از سقوط ایلخانان بر سر تصرف حله روی داد، رفته رفته رونق خود را از دست داد و حوزه علمیه نجف جانشین آن شد. ابن ادریس حلی، محقق حلی، علامه حلی و ابن طاووس از بزرگان حوزه علمیه حله به شمار می‌آیند.

حوزه علمیه حِلِّه تقریباً همزمان با بنای شهر حله، بوجود آمده و در حدود دو یا سه قرن پس از آن دارای رونق بوده است. حمله ویرانگر مغولان بسیاری از مراكز علمى آن دوره (قرن هفتم قمری) را دچار ركود و حتى نیستى کرد، اما درایت بزرگان حوزه علمیه حله سبب حفظ رونق آن شد.

دیدار خواجه نصیرالدین طوسى، در مقام صدراعظم هولاكو، از این حوزه و حضور احترام‌آمیز او در مجلس درس محقق حلّى، نشانه جایگاه معتبر این حوزه در زمان مغولان است.

احیای روح تحقیق و انتقاد توسط ابن ادریس، دسته‌بندی احادیث به اعتبار سند توسط سید بن طاووس و سپس علامه حلی، ارائه سبک نوین در تدوین و تدریس فقه و نوگرایی در باب‌بندی موضوعات آن توسط محقق حلی از ویژگی‌ها و دستاوردهایی کم‌نظیر این حوزه در آن عصر بوده است.

حوزه علمیه حلّه كه از اواسط قرن ششم و سرتاسر قرن هفتم و قرن هشتم معتبرترین حوزه شیعى بود، عمدتاً به علت درگیری‌هاى مكررى كه در دوره ملوك الطوایفى پس از سقوط ایلخانان بر سر تصرف حله روى داد، رفته رفته رونق خود را از دست داد و حوزه علمیه نجف جانشین آن شد.

حوزه علمیه جبل عامل؛ مجموعه‌ای از مراکز علمی آموزشی شیعی در برخی شهرها و روستاهای جبل عامل در کشور لبنان از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم هجری قمری.

مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جبل عامل در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایه‌گذاری شده بودند. بیشتر این مراکز علمی وابسته به بنیان‌گذارش بوده که با وفات او، مرکز علمی به جایی دیگر منتقل می‌شده است.

شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزه علمیه جبل عامل هستند. دانش‌آموختگان حوزه جبل عامل و آثار تألیف شده این حوزه بیشترین سهم و تأثیر را در شکل گیری حوزه علمیه اصفهان، حوزه‌های شیعه و حتی حوزه نجفِ متأخر داشته است.

حوزه علمیه قم در دوره معاصر

مدرسه فیضیه قم

پیش از آنکه شیخ عبدالکریم حائری حوزه علمیه قم را در ۱۳۴۰ قمری تاسیس کند میرزا محمد فیض قمی که در ۱۳۳۳ قمری از سامرا به قم بازگشته بود از سال ۱۳۳۶ شروع به بازسازی مدارس دارالشفا و فیضیه که از کاربری علمی خارج شده بود، کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد.

با پافشاری شیخ محمدتقی بافقی و پادرمیانی میرزا محمد ارباب و شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان‌مندی در این شهر تأسیس کند.

بدین گونه آیت الله حائری در ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار طلاب حوزه قم پیش از سخت گیری‌های پهلوی اول در ۱۳۱۳ش به هفتصد تن و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود.

در فاصله وفات حائری تا مهاجرت بروجردی به قم، ریاست و اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه سید محمد حجت کوه کمره ای، سیدمحمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر قرار گرفت.

در اوایل دهه بیست شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی، آگاهی داشتند از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید. امام خمینی و حاج آقاروح اللّه کمالوند از علمای خرّم آباد در این زمینه کوشش بیشتری مبذول داشتند.

آیت اللّه بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرم ۱۳۶۴ق/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد. مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه‌ای از اعتبار رساند که عملا هم طراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه نجف شد.

با رحلت آیت الله بروجردی بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح یعنی؛ امام خمینی، سید محمد رضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی قرار گرفت.

پس از تبعید امام خمینی به ترکیه و سپس انتقال ایشان به نجف، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد.

حوزه علمیه قم در دوره معاصر

مدرسه فیضیه قم

پیش از آنکه شیخ عبدالکریم حائری حوزه علمیه قم را در ۱۳۴۰ قمری تاسیس کند میرزا محمد فیض قمی که در ۱۳۳۳ قمری از سامرا به قم بازگشته بود از سال ۱۳۳۶ شروع به بازسازی مدارس دارالشفا و فیضیه که از کاربری علمی خارج شده بود، کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد.

با پافشاری شیخ محمدتقی بافقی و پادرمیانی میرزا محمد ارباب و شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان‌مندی در این شهر تأسیس کند.

بدین گونه آیت الله حائری در ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار طلاب حوزه قم پیش از سخت گیری‌های پهلوی اول در ۱۳۱۳ش به هفتصد تن و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود.

در فاصله وفات حائری تا مهاجرت بروجردی به قم، ریاست و اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه سید محمد حجت کوه کمره ای، سیدمحمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر قرار گرفت.

در اوایل دهه بیست شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی، آگاهی داشتند از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید. امام خمینی و حاج آقاروح اللّه کمالوند از علمای خرّم آباد در این زمینه کوشش بیشتری مبذول داشتند.

آیت اللّه بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرم ۱۳۶۴ق/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد. مهاجرت مؤثر و تحول آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه‌ای از اعتبار رساند که عملا هم طراز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه نجف شد.

با رحلت آیت الله بروجردی بار دیگر وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن برعهده چهار تن استاد برجسته و مطرح یعنی؛ امام خمینی، سید محمد رضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی قرار گرفت.

پس از تبعید امام خمینی به ترکیه و سپس انتقال ایشان به نجف، اداره این حوزه برعهده آن سه تن دیگر افتاد.

قبل از عبدالکریم حائری

از جمله میرزا محمدفیض قمی که در ۱۳۳۳ق از سامرا به قم بازگشت و از ۱۳۳۶ق مدارس دارالشفا و فیضیه را که از کاربری علمی خارج شده بود بازسازی کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد. وی همچنین طلاب را رتبه بندی و برای آن‌ها مقرری تعیین کرد. این اقدام چنان مهم تلقی شد که به مناسبت آن از سوی متولی حرم حضرت معصومه در عید غدیر ۱۳۳۶ در صحن عتیق چراغانی و جشن باشکوهی برگزار شد.^[۱] با وجود این اقدام مهم و به رغم حضور علمای بزرگی در این عهد در قم، از جمله شیخ ابوالقاسم قمی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی،^[۲] تا زمان حضور و استقرار دائمی حائری در قم، حوزه علمیه سامان یافته و پرمایه ای در این شهر برپا نگردید.

کوشش‌های محمد تقی بافقی

در شکل گیری حوزه معاصر قم همچنین باید از کوشش‌های شیخ محمدتقی بافقی یاد کرد. به نوشته شریف رازی،^[۳] بافقی پس از مهاجرت به قم در ۱۳۳۷ و استقرار در آن شهر، علمای ساکن در قم را، از قبیل شیخ ابوالقاسم کبیر قمی و شیخ مهدی فیلسوف و میرزامحمد ارباب، برای تشکیل حوزه علمی سامان مند تشویق کرد ولی آنان معتقد بودند که باتوجه به وضع و روحیه مردم قم تأسیس حوزه منوط به وجود و حضور عالم صاحب نفوذی از غیر شهر قم است. سرانجام با پافشاری بافقی و پا در میانی میرزامحمد ارباب و شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی از علمای مبرِّز آن روزگار که در قم ساکن شده بود، از حاج شیخ عبدالکریم حائری دعوت شد که از اراک به قم بیاید و حوزه علمیه سامان مندی در این شهر تأسیس کند. بدین گونه حائری در ۱۳۴۰ (۱۳۰۰ش) در قم مستقر شد و بنای تأسیس حوزه علمیه جدید قم را نهاد.

ورود عبدالکریم حائری به قم

شخصیت حائری

عبدالکریم حائری دانشمند معروفی بود که سال‌ها در سامرا و نجف نزد استادان مشهوری چون سیدمحمد فشارکی اصفهانی، میرزا محمد حسن شیرازی، آخوند ملامحمدکاظم خراسانی و سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی مدارج عالی فقه و اصول را گذرانده و سال‌ها نیز در کربلا تدریس کرده بود و از ۱۳۳۲ یا اوایل ۱۳۳۳ در اراک مستقر شده و ضمن تدریس، امور حوزه علمیه آن شهر را به طور مستقل مدیریت کرده بود.

عوامل تقویت حوزه علمیه قم

• با استقرار حائری در قم بسیاری از شاگردان او که در اراک به سر می‌بردند، از جمله اشخاص برجسته‌ای چون سید محمد تقی خوانساری، سید احمد خوانساری، امام خمینی، سید محمدرضا گلپایگانی و شیخ محمدعلی اراکی به قم آمدند.
• تشکیل حوزه علمیه در قم و حسن شهرت و مدیریت حائری موجب استقبال بسیاری از علما و انتقال آنان به قم گردید، از جمله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی که از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ در قم مستقر شد و به تعلیم و تدریس پرداخت،^[۴] شیخ محمدرضا مسجدشاهی از علمای اصفهان که از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ در قم اقامت گزید و میرزامحمدعلی شاه آبادی که در ۱۳۴۷ به قم وارد شد و تا ۱۳۵۴ در آنجا ماند.^[۵] حضور استادان و مدرّسان مهاجر و مجاور فراوان در قم در عهد حائری نشان از نشاط علمی حوزه علمیه قم در این عصر دارد.^[۶]
• عوامل سیاسی و اجتماعی دیگری هم در آغاز تأسیس حوزه علمیه قم بر رونق آن افزود، که از آن میان می‌توان به رفتن احمدشاه قاجار به قم اشاره کرد. وی نخستین بار در ۲۱ ربیع الاول ۱۳۴۲ برای عرض تبریک تأسیس حوزه علمیه قم^[۷] و بار دوم به هنگام آمدن علمای نجف به قم به آنجا رفت.^[۸]
• ورود عالمان بزرگ و مشهوری چون سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمد حسین نائینی از نجف به قم و استقبال باشکوه حائری از آنان و واگذاری محل تدریس خویش به آنان نیز در این مقطع زمانی سبب تقویت این حوزه گردید.^[۹]
• ورود رضاخان به قم در هنگام نخست وزیری و طرح قضیه جمهوری در ۶ فروردین ۱۳۰۳، و ملاقات و گفتگو با علما و از جمله حائری و صرف نظر کردن از آن نیز مایه بهره برداری متقابل حوزه علمیه قم و دولت گردید.^[۱۰]
• از دیگر عوامل تقویت حوزه علمیه قم مهاجرت علمای اصفهان به رهبری حاج آقا نورالله اصفهانی (متوفی ۱۳۴۶) به قم در اعتراض به نظام سربازگیری اجباری با هدف مخالفت با پهلوی اول بود که تحرکی سیاسی را در حوزه علمیه قم موجب شد.^[۱۱]

حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم که در اوج باروری علمی نیز بود، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد، به طوری که شمار طلاب حوزه قم پیش از سخت گیری‌های پهلوی اول در ۱۳۱۳ش به هفتصد تن^[۱۲] و بنابر نقلی دیگر به نهصد تن رسیده بود،^[۱۳] این عدد را تا هزار هم ذکر کرده‌اند.^[۱۴]

حائری در مدت اقامت خویش در قم مهم‌ترین درس خارج حوزه علمیه را ارائه می‌کرد به طوری که استادان دیگر حوزه هم در آن شرکت می‌کردند. محل تدریس او مدرسه فیضیه و سپس تکیه عشقعلی بود.^[۱۵] حائری در زمینه برنامه ریزی آموزشی و تدبیر امر معیشت طلاب نیز تلاش جدّی به عمل آورد، از جمله کوشید در روش‌های آموزش حوزوی تحول ایجاد کند، ابواب علم فقه را تخصصی نماید و دامنه معلومات طلاب را توسعه بخشد.^[۱۶] حائری در این زمینه‌ها شخصآ به امور طلاب و مدارس رسیدگی کرد و برای تشویق آنان به درس و بحث جایزه تعیین نمود. او با هدف تأمین فضای آموزشی حوزه به بازسازی و گسترش مدارس، فیضیه، دارالشفا و... اقدام کرد.^[۱۷]

حائری و تنش‌های سیاسی

آیت الله حائری برای حفظ و ارتقای حوزه نوپای قم کوشید آن را در حدّ امکان از تنش‌های سیاسی برکنار دارد و به همین سبب بود که در ماجرای تعرض پهلوی اول به شیخ محمدتقی بافقی در قم، واکنش آشکاری نشان نداد.^[۱۸] در مواردی هم حائری با هوشیاری تمام در همین جهت کوشید از طرح و نقشه‌های دولت برای محدود کردن حوزویان، به نفع حوزه بهره برداری کند. مثلا هنگامی که رژیم پهلوی با اجبار به برگزاری امتحانات علمی در حوزه قصد داشت برای حوزویان محدودیت ایجاد کند و در ضمن از میان روحانیان که قشر باسواد جامعه بودند افرادی را برای مشاغل مختلف دولتی برگزیند، حائری خواستار آن شد که امتحانات در قم برگزار شود و خود او بر آن نظارت نماید.^[۱۹] با این حال در ماجرای کشف حجاب و اتحاد لباس، حائری با تمام احتیاطی که در برخورد با دولت و سیاست داشت، با جدیت و حساسیت بیشتری مداخله کرد. از جمله وی طی تلگرافی در ۱۱ تیر ۱۳۱۴ کشف حجاب را برخلاف قوانین شرع مقدس و مذهب شیعه اعلام کرد.^[۲۰] موضوع کشف حجاب و مسائلی چون ممنوعیت مجالس عزاداری برای حائری چنان تحمل ناپذیر بود که گفته شده است وی پس از روی دادن آن‌ها رنجور شد و چندان نشاط نداشت.^[۲۱]

حوزه قم بعد از آیت الله حائری

در فاصله وفات حائری تا مهاجرت بروجردی به قم، ریاست اداره حوزه علمیه قم برعهده سه تن از استادان بزرگ این حوزه؛ سید محمد حجت کوه کمره ای، سیدمحمدتقی خوانساری و سید صدرالدین صدر قرار گرفت. گفتنی است که پس از فوت حائری، باتوجه به شرایط دشواری که رژیم پهلوی برای حوزه و روحانیان به وجود آورده بود، به ویژه اتفاقاتی که در حوزه علمیه مشهد رخ داده بود، بیم آن می‌رفت که حوزه علمیه قم نیز تعطیل شود؛ در این شرایط بود که این سه تن تصمیم گرفتند با تشریک مساعی حوزه علمیه قم را از این خطر نجات بخشند.^[۲۲]

خصوصیات مراجع ثلاث

این سه تن از معتمدین درجه اول حائری بودند که وی در زمان حیاتش برخی از امور علمی و حوزوی خود را به آنان واگذار کرده بود و در بین آن‌ها، به نظر می‌رسد حائری به حجت کوه کمری نظر خاص داشت.

سیدمحمد حجت کوه کمری

حجت عالم شناخته شده‌ای بود که در نجف محضر درس دانشمندانی چون سید محمد کاظم یزدی، میرزا محمد حسین نائینی و آقا ضیاء عراقی را درک کرده بود و از بدوِ ورود به قم به گفتن درس پرمایه‌ای اشتغال داشت که در خورِ ذهن افراد بااستعداد بود. حجت ضمن ارائه درسی پرمایه، و رسیدگی به امور معیشتی حوزویان به پیروی از روش و منش حائری که پرهیز از تنش‌های سیاسی و درگیری با دولت بود توانست حوزه علمیه را که فشار دولت بر آن بیش از زمان حائری بود، حفظ نماید. حجت نیز همچون حائری برای تقویت حوزه علمیه قم در زمینه توسعه فضای آموزشی آن تلاش کرد؛ یادگار مهم او در این باب مدرسه حجتیه است.^[۲۳] در این زمینه سیدمحمدتقی خوانساری کمک بسیاری به او کرد.

سید محمد تقی خوانساری

خوانساری در اراک نزد حائری درس خوانده و نیز در نجف نزد علمایی چون سید محمدکاظم طباطبائی یزدی و میرزای نائینی و آقا ضیاء عراقی شاگردی کرده بود و از زمان ورود به قم تا پس از مرگ حائری مراحل سطوح و خارج را تدریس می‌کرد.^[۲۴]

سیدصدرالدین صدر

سید صدرالدین صدر هم در این دوره در جهت حفظ و ارتقای حوزه علمیه قم کمک زیادی به حجت کرد و با اینکه خود مرجع تقلید بود از هیچ نوع همکاری فروگذار نکرد و حتی به امتحانات طلاب شخصاً رسیدگی و برای تشویق آنان امتحانات هفتگی به صورت مسابقه برگزار می‌کرد و با دادن جایزه آنان را تشویق می‌نمود. وی تحصیل کرده عتبات نزد دانشمندانی چون آخوند خراسانی و آقا ضیاءعراقی بود.^[۲۵].

در این دوره کسانی چون فیض قمی نیز به این سه مرجع کمک می‌کردند. فعالیت امام خمینی هم در این دوره به عنوان یکی از استادان مبرِّز حوزه چشمگیر بود، درس اخلاق او تأثیری زیادی بر طلاب داشت.^[۲۶] با تمام کوششی که سه مرجع مذکور در حفظ و اداره حوزه علمیه قم در این مقطع زمانی مبذول داشتند، از طرفی به دلیل فشار حکومت وقت و از سوی دیگر به سبب عدم تمرکز در زعامت و مرجعیت حوزه، وضع عمومی حوزه علمیه قم در این برهه نابسامان بود،^[۲۷] حتی شمار طلاب حوزه علمیه قم از حدود هزار به حدود چهارصد نفر کاهش یافت.^[۲۸]

مرجعیت عامه آیت الله بروجردی

در اوایل دهه بیست شمسی، شماری از بزرگان و استادان حوزه علمیه قم که از عدم مدیریت متمرکز این حوزه نگران بودند و از سویی از مقام علمی و نفوذ اجتماعی و دینی آیت اللّه حاج آقاحسین بروجردی، آگاهی داشتند از او خواستند که از بروجرد به قم بیاید، امام خمینی و حاج آقاروح اللّه کمالوند از علمای خرّم آباد در این زمینه کوشش بیشتری مبذول داشتند. آیت اللّه بروجردی با پذیرش این درخواست، در محرّم ۱۳۶۴/ آذر ۱۳۲۳ش در قم ساکن شد.^[۲۹] در تحکیم جایگاه و مرجعیت بروجردی در هنگام اقامت در قم نیز نقش امام خمینی چشمگیر بود.^[۳۰] با ورود بروجردی به حوزه علمیه قم، بر رونق آن افزوده شد و شور و نشاط علمی آن دوچندان و بنیه علمی آن تقویت گردید.

حوزه علمیه قم

حوزه علمیه قم، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر قم که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دیگر مانند اخذ وجوهات شرعی و ساماندهی به هزینه کردن آن و نظارت بر تبلیغات و امور دینی کشور را بر عهده دارند. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شمسی در ایران، حوزه علمیه قم به گونه غیر رسمی بر کار دولتهای جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و بسیاری از روحانیان آموزش دیده در این حوزه، مسئولیتهای اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.
گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در قرن دوم، شهر قم را به یکی از شهرهای مسلمان نشین‌شیعه مذهب تبدیل کرد. در دو قرن نخست هجری، برخی از اصحاب امام صادق(ع) و امام رضا(ع) در این شهر حضور داشتند. خاندان برقی، حِمْیری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل/ مُتَّیل، ابن بابویه از خاندان‌های شیعی قرن سوم در قم بودند. علاوه بر خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود. قمی‌ها با امامان معصوم(ع) ارتباط نزدیک در قالب نامه‌نگاری داشتند.

در قم همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها تدریس می‌شد و علوم قرآنی، کلام، تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال و علم حدیث از علوم متداول در حوزه علمیه قم بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه شیعه نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.

حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و اصفهان بود، شامل قم، نیز می‌شد. در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه و لو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی، است.

حوزه علمیه قم

حوزه علمیه قم، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر قم که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دیگر مانند اخذ وجوهات شرعی و ساماندهی به هزینه کردن آن و نظارت بر تبلیغات و امور دینی کشور را بر عهده دارند. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شمسی در ایران، حوزه علمیه قم به گونه غیر رسمی بر کار دولتهای جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و بسیاری از روحانیان آموزش دیده در این حوزه، مسئولیتهای اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.
گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در قرن دوم، شهر قم را به یکی از شهرهای مسلمان نشین‌شیعه مذهب تبدیل کرد. در دو قرن نخست هجری، برخی از اصحاب امام صادق(ع) و امام رضا(ع) در این شهر حضور داشتند. خاندان برقی، حِمْیری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل/ مُتَّیل، ابن بابویه از خاندان‌های شیعی قرن سوم در قم بودند. علاوه بر خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود. قمی‌ها با امامان معصوم(ع) ارتباط نزدیک در قالب نامه‌نگاری داشتند.

در قم همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها تدریس می‌شد و علوم قرآنی، کلام، تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال و علم حدیث از علوم متداول در حوزه علمیه قم بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه شیعه نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.

حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و اصفهان بود، شامل قم، نیز می‌شد. در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه و لو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی، است.

حوزه علمیه قم (دوران جمهوری اسلامی)

حوزه علمیه قم حوزه علمیه قم از مهمترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که در نیمه نخست قرن دوم قمری تأسیس شد مهاجرت اشعریان در تأسیس آن تأثیرگذار بود. حوزه علمیه قم در قرن سوم و چهارم رونق فراوان یافت، اما با رونق حوزه‌های ری و بغداد در قرن پنجم، از شکوه آن کاسته شد. با حمله مغولان در سال ۶۲۱ حوزه قم روی به زوال نهاد. با ورود شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۰۰ش به قم حوزه علمیه جدیدی در قم تأسیس شد، با مهاجرت بروجردی، حوزه قم هم طراز معتبرترین حوزه آن عصر، یعنی حوزه نجف شد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران حوزه علمیه قم سامان بیشتری یافت. امروزه طلاب بسیاری از سراسر جهان در حوزه علمیه قم اشتغال به تحصیل دارند.

حوزه علمیه قم، پس از انقلاب اسلامی، سامان بهتری یافت. به فرمان امام خمینی، اعضای نخستین شورای مدیریت حوزه انتخاب شدند. مدارک حوزی معادل سازی شد.

در سال‌های اخیر، ساختار اداری حوزه به شورای عالی حوزه‌های علمیه، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، مدیریت حوزه‌های علمیه استانی و شوراهای استانی تغییر کرده است. تعیین مدیر حوزه‌های علمیه از وظایف شورای عالی حوزه‌های علمیه است.

امروزه حوزه علمیه قم، مهمترین حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌آید و افرادی از کشورهای مختلف در این حوزه فعالیت علمی دارند. حوزه علمیه در مناسبت‌های مذهبی، مبلغانی را به کشورهای مختلف اعزام می‌کند.

مراکز علمی بسیاری از جمله مدارس، مؤسسات، انتشارات و... وابسته به این نهاد فعالیت می‌کنند.

حوزه علمیه ری

حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم علیه السلام

حوزه علمیه ری حوزه علمیه ری در نیمه دوم قرن سوم هجری در زمان مهاجرت علویان شکل گرفت. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی، و ابوالفتوح رازی از علمای به نام حوزه علمیه ری بودند.

حوزه علمیه ری در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری در زمان مهاجرت علویان شکل گرفت. در دوره حکمرانی سلسله شیعی مذهب آل بویه، ری به مدت ۸۵ سال (۳۳۵۴۲۰) مرکز حکومت یکی از مشهورترین شاخه‌های حکومت گر بویهی بود.

به دلیل حمایت‌های امیران آل بویه و برخی از وزرای شیعی مذهب آنها، در این دوره ری یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان و فعالیت‌های علمی و آموزشی آنها شد و تعداد زیادی از علما، محدّثان و فقهای شیعه نیز از شهرهای دیگر به ری هجرت کردند. یکی از مشهورترین این افراد شیخ صدوق بود. خاندان بابویه، خاندان مطهر بن علی، خاندان دوریستی و خاندان رازی خزاعی از خاندان‌های شیعی ری بودند که در گرم نگهداشتن حوزه علمیه ری، تبلیغ دین و نشر دانش‌های شیعی، کوشش‌های زیادی کردند. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی، و ابوالفتوح رازی از علمای به نام حوزه علمیه ری بودند.

• ۱ سیر تاریخی
  • ۱.۱ حضور اصحاب ائمه(ع)
  • ۱.۲ مهاجرت علویان
  • ۱.۳ تکوین حوزه علمیه
  • ۱.۴ در دوران آل بویه
  • ۱.۵ حضور شیخ صدوق
  • ۱.۶ حضور علمای دیگر
  • ۱.۷ نقش وزرای آل بویه
  • ۱.۸ در حمله محمود غزنوی
  • ۱.۹ در دوره سلجوقیان
• ۲ خاندان‌های شیعی در دوره سلجوقی
  • ۲.۱ خاندان بابویه
  • ۲.۲ خاندان مطهربن علی
  • ۲.۳ خاندان دوریستی
  • ۲.۴ خاندان رازی خزاعی
  • ۲.۵ دیگر دانشمندان
• ۳ دوران افول
• ۴ ویژگی‌های حوزه علمیه ری
• ۵ کانون‌های آموزش
  • ۵.۱ مساجد
  • ۵.۲ مدارس
  • ۵.۳ کتابخانه
  • ۵.۴ خانقاه
• ۶ نظام مالی
• ۷ موضوعات درسی
  • ۷.۱ ادبیات
  • ۷.۲ علوم قرآنی
  • ۷.۳ حدیث
  • ۷.۴ تاریخ
  • ۷.۵ کلام
  • ۷.۶ فقه
• ۸ پانویس
• ۹ منابع
• ۱۰ پیوند به بیرون

حوزه علمیه ری

حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم علیه السلام

حوزه علمیه ری حوزه علمیه ری در نیمه دوم قرن سوم هجری در زمان مهاجرت علویان شکل گرفت. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی، و ابوالفتوح رازی از علمای به نام حوزه علمیه ری بودند.

حوزه علمیه ری در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری در زمان مهاجرت علویان شکل گرفت. در دوره حکمرانی سلسله شیعی مذهب آل بویه، ری به مدت ۸۵ سال (۳۳۵۴۲۰) مرکز حکومت یکی از مشهورترین شاخه‌های حکومت گر بویهی بود.

به دلیل حمایت‌های امیران آل بویه و برخی از وزرای شیعی مذهب آنها، در این دوره ری یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان و فعالیت‌های علمی و آموزشی آنها شد و تعداد زیادی از علما، محدّثان و فقهای شیعه نیز از شهرهای دیگر به ری هجرت کردند. یکی از مشهورترین این افراد شیخ صدوق بود. خاندان بابویه، خاندان مطهر بن علی، خاندان دوریستی و خاندان رازی خزاعی از خاندان‌های شیعی ری بودند که در گرم نگهداشتن حوزه علمیه ری، تبلیغ دین و نشر دانش‌های شیعی، کوشش‌های زیادی کردند. محمد بن یعقوب کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی، و ابوالفتوح رازی از علمای به نام حوزه علمیه ری بودند.

• ۱ سیر تاریخی
  • ۱.۱ حضور اصحاب ائمه(ع)
  • ۱.۲ مهاجرت علویان
  • ۱.۳ تکوین حوزه علمیه
  • ۱.۴ در دوران آل بویه
  • ۱.۵ حضور شیخ صدوق
  • ۱.۶ حضور علمای دیگر
  • ۱.۷ نقش وزرای آل بویه
  • ۱.۸ در حمله محمود غزنوی
  • ۱.۹ در دوره سلجوقیان
• ۲ خاندان‌های شیعی در دوره سلجوقی
  • ۲.۱ خاندان بابویه
  • ۲.۲ خاندان مطهربن علی
  • ۲.۳ خاندان دوریستی
  • ۲.۴ خاندان رازی خزاعی
  • ۲.۵ دیگر دانشمندان
• ۳ دوران افول
• ۴ ویژگی‌های حوزه علمیه ری
• ۵ کانون‌های آموزش
  • ۵.۱ مساجد
  • ۵.۲ مدارس
  • ۵.۳ کتابخانه
  • ۵.۴ خانقاه
• ۶ نظام مالی
• ۷ موضوعات درسی
  • ۷.۱ ادبیات
  • ۷.۲ علوم قرآنی
  • ۷.۳ حدیث
  • ۷.۴ تاریخ
  • ۷.۵ کلام
  • ۷.۶ فقه
• ۸ پانویس
• ۹ منابع
• ۱۰ پیوند به بیرون

حوزه علمیه مشهد

ایوان درب ورودی مدرسه علمیه میرزاجعفر

حوزه علمیه مشهد پس از حوزه علمیه قم، دومین مرکز حوزوی ایران است و هم اکنون بیش از چهل درس خارج و چهارصد درس سطوح عالی در آن برقرار است. مدیریت تمامی مدارس علمیۀ استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی با این حوزه است.

حوزه علمیه مشهد تاریخ کهنی دارد. براساس برخی منابع، فعالیت‌های علمی در حرم امام رضا علیه‌السلام در قرن‌های پیش از دوره صفویه نیز رواج داشته است و برخی عالمان بزرگ مثل؛ ابن بابویه، شیخ طوسی، ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی، ابوالبرکات محمدبن اسماعیل مشهدی، ابن ابی جمهور و خواجه نصیرالدین طوسی در این شهر سکونت داشته و محافل علمی تشکیل داده بودند. در دوران صفویه مهاجرت علمایی از جبل عامل به مشهد مثل؛ حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، شیخ حر عاملی و شیخ لطف الله میسی و توجه دولت صفوی به مسئله تعلیم، تعلم و تبلیغات دینی و ساخت مدارس دینی در خراسان باعث توسعه و تقویت محافل علمی شد و حوزه علمیه مشهد به حوزه علمی پرمایه و نیرومندی تبدیل شد.

در دوران قاجار نیز به توسعه و تقویت حوزه علمیه مشهد رسیدگی می‌شد. حوزه علمیه مشهد پس از انقلاب مشروطه که واقعه گوهرشاد رخ داد، و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد، آقازاده خراسانی، فرزند آخوند خراسانی، و حاج آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۲۶ش) که هر دو درس خوانده نجف بودند، و نیز شیخ مرتضی آشتیانی، به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت.

این حوزه تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد. احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزا احمد کفایی، شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی بود. مهاجرت آیت الله میلانی تحول و جهش علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار و ارتقا بخشید، وی در جهت ساماندهی حوزه کارهای مهمی انجام داد. حوزه علمیه مشهد در جنبش‌های اجتماعی مثل؛ ملی کردن صنعت نفت، قیام۱۵ خرداد ۱۳۴۲، مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و اصلاحات ارضی، اعتراض به تبعید امام خمینی(ره) و پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت.

• ۱ پیش از صفویه
  • ۱.۱ در قرن چهارم
  • ۱.۲ در قرن پنجم
  • ۱.۳ در قرن ششم
  • ۱.۴ در قرن هفتم
  • ۱.۵ در قرن هشتم
  • ۱.۶ در قرن نهم
  • ۱.۷ در قرن دهم
• ۲ دوران صفویه
  • ۲.۱ مهاجرت علمای جبل عامل
  • ۲.۲ تاسیس مدارس علمی
  • ۲.۳ نظام آموزشی
  • ۲.۴ نظام مالی
  • ۲.۵ رونق علمی
  • ۲.۶ تعامل با اهل سنت
• ۳ از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه
  • ۳.۱ خاندان‌های علمی
  • ۳.۲ مدارس علمیه
  • ۳.۳ نظام آموزشی
  • ۳.۴ نظام مالی
  • ۳.۵ علایق و انگیزه‌های تحصیل
• ۴ از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰
  • ۴.۱ علمای طراز اول مشهد
  • ۴.۲ حضور آقازاده خراسانی
  • ۴.۳ حضور حاج آقاحسین قمی
  • ۴.۴ خصوصیات حوزه مشهد
  • ۴.۵ سیاست‌های رضاشاه و حوزه مشهد
  • ۴.۶ موضع گیری علما در مسائل سیاسی
• ۵ از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی
  • ۵.۱ حضور میرزا احمد کفایی
  • ۵.۲ حضور میرزامهدی اصفهانی
  • ۵.۳ حضور شیخ مرتضی آشتیانی
  • ۵.۴ حضور علمای دیگر
  • ۵.۵ بازگشت حاج آقا حسین قمی
  • ۵.۶ حضور کوتاه مدت آیت الله بروجردی
  • ۵.۷ وضعیت حوزه علمیه مشهد
  • ۵.۸ حضور آیت اللّه سید محمدهادی میلانی
  • ۵.۹ نظام مالی
  • ۵.۱۰ پس از فوت آیت الله میلانی
  • ۵.۱۱ حوزه مشهد در جنبش‌های اجتماعی
• ۶ دوران جمهوری اسلامی
  • ۶.۱ تاسیس مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان
  • ۶.۲ تاسیس و بازسازی مدارس
  • ۶.۳ تعداد مدارس و طلاب
  • ۶.۴ نظام آموزشی
  • ۶.۵ مکتب تفکیک
  • ۶.۶ تدریس فلسفه و علوم دیگر
• ۷ پیوند به بیرون
• ۸ پانویس
• ۹ منابع

حوزه علمیه مشهد

ایوان درب ورودی مدرسه علمیه میرزاجعفر

حوزه علمیه مشهد تاریخ کهنی دارد. براساس برخی منابع، فعالیت‌های علمی در حرم امام رضا علیه‌السلام در قرن‌های پیش از دوره صفویه نیز رواج داشته است و برخی عالمان بزرگ مثل؛ ابن بابویه، شیخ طوسی، ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی، ابوالبرکات محمدبن اسماعیل مشهدی، ابن ابی جمهور و خواجه نصیرالدین طوسی در این شهر سکونت داشته و محافل علمی تشکیل داده بودند. در دوران صفویه مهاجرت علمایی از جبل عامل به مشهد مثل؛ حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، شیخ حر عاملی و شیخ لطف الله میسی و توجه دولت صفوی به مسئله تعلیم، تعلم و تبلیغات دینی و ساخت مدارس دینی در خراسان باعث توسعه و تقویت محافل علمی شد و حوزه علمیه مشهد به حوزه علمی پرمایه و نیرومندی تبدیل شد.

در دوران قاجار نیز به توسعه و تقویت حوزه علمیه مشهد رسیدگی می‌شد. حوزه علمیه مشهد پس از انقلاب مشروطه که واقعه گوهرشاد رخ داد، و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد، آقازاده خراسانی، فرزند آخوند خراسانی، و حاج آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۲۶ش) که هر دو درس خوانده نجف بودند، و نیز شیخ مرتضی آشتیانی، به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت.

این حوزه تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد. احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزا احمد کفایی، شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی بود. مهاجرت آیت الله میلانی تحول و جهش علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار و ارتقا بخشید، وی در جهت ساماندهی حوزه کارهای مهمی انجام داد. حوزه علمیه مشهد در جنبش‌های اجتماعی مثل؛ ملی کردن صنعت نفت، قیام۱۵ خرداد ۱۳۴۲، مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و اصلاحات ارضی، اعتراض به تبعید امام خمینی(ره) و پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت.

• ۱ پیش از صفویه
  • ۱.۱ در قرن چهارم
  • ۱.۲ در قرن پنجم
  • ۱.۳ در قرن ششم
  • ۱.۴ در قرن هفتم
  • ۱.۵ در قرن هشتم
  • ۱.۶ در قرن نهم
  • ۱.۷ در قرن دهم
• ۲ دوران صفویه
  • ۲.۱ مهاجرت علمای جبل عامل
  • ۲.۲ تاسیس مدارس علمی
  • ۲.۳ نظام آموزشی
  • ۲.۴ نظام مالی
  • ۲.۵ رونق علمی
  • ۲.۶ تعامل با اهل سنت
• ۳ از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه
  • ۳.۱ خاندان‌های علمی
  • ۳.۲ مدارس علمیه
  • ۳.۳ نظام آموزشی
  • ۳.۴ نظام مالی
  • ۳.۵ علایق و انگیزه‌های تحصیل
• ۴ از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰
  • ۴.۱ علمای طراز اول مشهد
  • ۴.۲ حضور آقازاده خراسانی
  • ۴.۳ حضور حاج آقاحسین قمی
  • ۴.۴ خصوصیات حوزه مشهد
  • ۴.۵ سیاست‌های رضاشاه و حوزه مشهد
  • ۴.۶ موضع گیری علما در مسائل سیاسی
• ۵ از شهریور ۱۳۲۰ تا انقلاب اسلامی
  • ۵.۱ حضور میرزا احمد کفایی
  • ۵.۲ حضور میرزامهدی اصفهانی
  • ۵.۳ حضور شیخ مرتضی آشتیانی
  • ۵.۴ حضور علمای دیگر
  • ۵.۵ بازگشت حاج آقا حسین قمی
  • ۵.۶ حضور کوتاه مدت آیت الله بروجردی
  • ۵.۷ وضعیت حوزه علمیه مشهد
  • ۵.۸ حضور آیت اللّه سید محمدهادی میلانی
  • ۵.۹ نظام مالی
  • ۵.۱۰ پس از فوت آیت الله میلانی
  • ۵.۱۱ حوزه مشهد در جنبش‌های اجتماعی
• ۶ دوران جمهوری اسلامی
  • ۶.۱ تاسیس مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان
  • ۶.۲ تاسیس و بازسازی مدارس
  • ۶.۳ تعداد مدارس و طلاب
  • ۶.۴ نظام آموزشی
  • ۶.۵ مکتب تفکیک
  • ۶.۶ تدریس فلسفه و علوم دیگر
• ۷ پیوند به بیرون
• ۸ پانویس
• ۹ منابع

حوزه علمیه تهران

مدرسه علمیه مروی تهران

حوزه علمیه تهران پس از آنکه آقا محمد خان قاجار، تهران را به پایتختی ایران برگزید، تأسیس شد و علما و طلاب برای تدریس و تحصیل علوم دینی به تهران مهاجرت کردند و در دوره‌های بعد سلسله قاجار رونق بیشتری گرفت به گونه‌ای که بنا بر یک گزارش آماری، در دوره ناصر الدین شاه قاجار، ۴۷ مسجد، که بسیاری از آنها مدرسه نیز داشته‌اند، ۳۵ مدرسه و ۱،۴۶۳ طلبه به ثبت رسیده است.

حوزه تهران را باید حلقه واسط میان حوزه‌های بزرگ و اصلی آن عصر مانند نجف، کربلا، اصفهان و نیز حوزه‌های فرعی شهرستانهای ایران دانست.

ادبیات عرب و ادبیات فارسی، فقه و اصول فقه، تفسیر قرآن و دانش‌های کاربردی از علومی بودند که در حوزه علمیه تهران تدریس می‌شد.

محمد حسن آشتیانی، حاج ملا علی کنی، شیخ فضل الله نوری، محمد تقی آملی، سید احمد خوانساری، مهدی الهی قمشه‌ای و ابوالحسن شعرانی از علمای مشهور حوزه علمیه تهران بودند.

حوزه علمیه تهران در مسائل سیاسی مثل نهضت تنباکو، جنبش مشروطه خواهی، مبارزه با اقدامات دین ستیزانه رضاشاه، نهضت ملی شدن نفت، قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی ایران نیز فعال بود.

متاخرترین مرجع تقلید ساکن تهران آیت الله آقا مجتبی تهرانی بود.

• ۱ تاریخچه
  • ۱.۱ در دوره فتحعلی شاه
  • ۱.۲ در دوره ناصر الدین شاه
  • ۱.۳ حلقه واسط حوزه‌های اصلی
• ۲ مدارس علمیه
  • ۲.۱ پیش از عصر قاجار
  • ۲.۲ پیش از عصر ناصری
  • ۲.۳ در عهد ناصرالدین شاه
  • ۲.۴ پس از عهد ناصری
  • ۲.۵ پس از سقوط رضاشاه
• ۳ مواد درسی
  • ۳.۱ ادبیات
  • ۳.۲ ادبیات فارسی
  • ۳.۳ فقه و اصول فقه
  • ۳.۴ تفسیر
  • ۳.۵ دانش‌های دیگر
• ۴ حوزه تهران و تحولات جدید
• ۵ عرصه تبلیغات شفاهی
  • ۵.۱ سخنرانان مشهور
  • ۵.۲ برگزاری مجالس مناظره
• ۶ آثار مکتوب
• ۷ حوزه تهران و جراید
• ۸ حوزه تهران و مؤسسات جدید آموزشی
• ۹ در مسائل سیاسی
• ۱۰ حوزه تهران در دهه‌های متاخر
• ۱۱ مدرسه‌های فعال
• ۱۲ پیوند به بیرون
• ۱۳ پانویس
• ۱۴ منابع

حوزه علمیه تهران

مدرسه علمیه مروی تهران

حوزه علمیه تهران پس از آنکه آقا محمد خان قاجار، تهران را به پایتختی ایران برگزید، تأسیس شد و علما و طلاب برای تدریس و تحصیل علوم دینی به تهران مهاجرت کردند و در دوره‌های بعد سلسله قاجار رونق بیشتری گرفت به گونه‌ای که بنا بر یک گزارش آماری، در دوره ناصر الدین شاه قاجار، ۴۷ مسجد، که بسیاری از آنها مدرسه نیز داشته‌اند، ۳۵ مدرسه و ۱،۴۶۳ طلبه به ثبت رسیده است.

حوزه تهران را باید حلقه واسط میان حوزه‌های بزرگ و اصلی آن عصر مانند نجف، کربلا، اصفهان و نیز حوزه‌های فرعی شهرستانهای ایران دانست.

ادبیات عرب و ادبیات فارسی، فقه و اصول فقه، تفسیر قرآن و دانش‌های کاربردی از علومی بودند که در حوزه علمیه تهران تدریس می‌شد.

محمد حسن آشتیانی، حاج ملا علی کنی، شیخ فضل الله نوری، محمد تقی آملی، سید احمد خوانساری، مهدی الهی قمشه‌ای و ابوالحسن شعرانی از علمای مشهور حوزه علمیه تهران بودند.

حوزه علمیه تهران در مسائل سیاسی مثل نهضت تنباکو، جنبش مشروطه خواهی، مبارزه با اقدامات دین ستیزانه رضاشاه، نهضت ملی شدن نفت، قیام پانزده خرداد و انقلاب اسلامی ایران نیز فعال بود.

متاخرترین مرجع تقلید ساکن تهران آیت الله آقا مجتبی تهرانی بود.

تصویری از مدرسه چهارباغ اصفهان

حوزه علمیه اصفهان، مجموعه‌ای از مدارس، عالمان و طلاب علوم دینی در شهر اصفهان ایران که تاریخ این مجموعه، به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به اصفهان به صورت رسمی بازمی‌گردد. با توجه به فشارهایی که در قلمرو عثمانی در عهد صفوی بر شیعیان وارد می‌شد، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با بهره‌گیری از فرصت این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند. حوزه علمیه اصفهان، فلاسفه، فقها و مراجع زیادی را تقدیم جامعه کرده است. عالمانی چون میرزا عبدالله افندی، شیخ بهائی، محمد باقر سبزواری، محمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی، آقا جمال خوانساری، آقا حسین خوانساری، سید ابوالحسن اصفهانی در این حوزه رشد و پرورش یافته‌اند.

یکی از ویژگی‌های آن، مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است. در مقابل شیخیه، بابیت و بهائیت مخالفت نمودند. زنانی نیز در این حوزه رشد یافته‌اند که معروفترین آنان آمنه بیگم دختر محمد تقی مجلسی، حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوره جدید، بانو نصرت امین اصفهانی است. از مهمترین مدارس علمیه این شهر، ‌می‌توان به مدرسه ملا عبداللّه، مدرسه شیخ لطف اللّه، مدرسه شاه و مدرسه شیخ بهائی اشاره کرد.

• ۱ تاریخچه
  • ۱.۱ شکل گیری حوزه
  • ۱.۲ دوره صفویه
  • ۱.۳ دوره نادرشاه
  • ۱.۴ قاجاریه
  • ۱.۵ دوره پهلوی
  • ۱.۶ وضعیت کنونی
• ۲ عالمان تأثیرگذار حوزه علمیه اصفهان
  • ۲.۱ دوران قاجار
  • ۲.۲ در دوران پهلوی
  • ۲.۳ در دوران اخیر
• ۳ مجتهدان برجسته
• ۴ شخصیتهای علمی و فقهی
• ۵ مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی
  • ۵.۱ دوره صفویه
  • ۵.۲ دوران افشاریان و زندیان
  • ۵.۳ دوره قاجار
• ۶ موضوعات درسی
  • ۶.۱ فقه و اصول
  • ۶.۲ علوم حدیث
  • ۶.۳ فسلفه و علوم عقلی
  • ۶.۴ طب و نجوم
  • ۶.۵ ریاضیات
• ۷ تبلیغات مبشران مسیحی و فرق انحرافی
  • ۷.۱ در دوره صفویه
  • ۷.۲ در دوره افشاریه
  • ۷.۳ ظهور شیخیه، بابیت و بهائیت
• ۸ ترجمه متون به فارسی
• ۹ مخالفت با تصوف
• ۱۰ تحصیل زنان
• ۱۱ مدارس
  • ۱۱.۱ در دوران جدید
• ۱۲ پانویس
• ۱۳ منابع
• ۱۴ پیوند به بیرون

تصویری از مدرسه چهارباغ اصفهان

حوزه علمیه اصفهان، مجموعه‌ای از مدارس، عالمان و طلاب علوم دینی در شهر اصفهان ایران که تاریخ این مجموعه، به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به اصفهان به صورت رسمی بازمی‌گردد. با توجه به فشارهایی که در قلمرو عثمانی در عهد صفوی بر شیعیان وارد می‌شد، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با بهره‌گیری از فرصت این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند. حوزه علمیه اصفهان، فلاسفه، فقها و مراجع زیادی را تقدیم جامعه کرده است. عالمانی چون میرزا عبدالله افندی، شیخ بهائی، محمد باقر سبزواری، محمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی، آقا جمال خوانساری، آقا حسین خوانساری، سید ابوالحسن اصفهانی در این حوزه رشد و پرورش یافته‌اند.

یکی از ویژگی‌های آن، مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است. در مقابل شیخیه، بابیت و بهائیت مخالفت نمودند. زنانی نیز در این حوزه رشد یافته‌اند که معروفترین آنان آمنه بیگم دختر محمد تقی مجلسی، حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوره جدید، بانو نصرت امین اصفهانی است. از مهمترین مدارس علمیه این شهر، ‌می‌توان به مدرسه ملا عبداللّه، مدرسه شیخ لطف اللّه، مدرسه شاه و مدرسه شیخ بهائی اشاره کرد.

• ۱ تاریخچه
  • ۱.۱ شکل گیری حوزه
  • ۱.۲ دوره صفویه
  • ۱.۳ دوره نادرشاه
  • ۱.۴ قاجاریه
  • ۱.۵ دوره پهلوی
  • ۱.۶ وضعیت کنونی
• ۲ عالمان تأثیرگذار حوزه علمیه اصفهان
  • ۲.۱ دوران قاجار
  • ۲.۲ در دوران پهلوی
  • ۲.۳ در دوران اخیر
• ۳ مجتهدان برجسته
• ۴ شخصیتهای علمی و فقهی
• ۵ مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی
  • ۵.۱ دوره صفویه
  • ۵.۲ دوران افشاریان و زندیان
  • ۵.۳ دوره قاجار
• ۶ موضوعات درسی
  • ۶.۱ فقه و اصول
  • ۶.۲ علوم حدیث
  • ۶.۳ فسلفه و علوم عقلی
  • ۶.۴ طب و نجوم
  • ۶.۵ ریاضیات
• ۷ تبلیغات مبشران مسیحی و فرق انحرافی
  • ۷.۱ در دوره صفویه
  • ۷.۲ در دوره افشاریه
  • ۷.۳ ظهور شیخیه، بابیت و بهائیت
• ۸ ترجمه متون به فارسی
• ۹ مخالفت با تصوف
• ۱۰ تحصیل زنان
• ۱۱ مدارس
  • ۱۱.۱ در دوران جدید
• ۱۲ پانویس
• ۱۳ منابع
• ۱۴ پیوند به بیرون

تصویری از مدرسه چهارباغ اصفهان

حوزه علمیه اصفهان، مجموعه‌ای از مدارس، عالمان و طلاب علوم دینی در شهر اصفهان ایران که تاریخ این مجموعه، به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به اصفهان به صورت رسمی بازمی‌گردد. با توجه به فشارهایی که در قلمرو عثمانی در عهد صفوی بر شیعیان وارد می‌شد، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با بهره‌گیری از فرصت این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند. حوزه علمیه اصفهان، فلاسفه، فقها و مراجع زیادی را تقدیم جامعه کرده است. عالمانی چون میرزا عبدالله افندی، شیخ بهائی، محمد باقر سبزواری، محمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی، آقا جمال خوانساری، آقا حسین خوانساری، سید ابوالحسن اصفهانی در این حوزه رشد و پرورش یافته‌اند.

یکی از ویژگی‌های آن، مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است. در مقابل شیخیه، بابیت و بهائیت مخالفت نمودند. زنانی نیز در این حوزه رشد یافته‌اند که معروفترین آنان آمنه بیگم دختر محمد تقی مجلسی، حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوره جدید، بانو نصرت امین اصفهانی است. از مهمترین مدارس علمیه این شهر، ‌می‌توان به مدرسه ملا عبداللّه، مدرسه شیخ لطف اللّه، مدرسه شاه و مدرسه شیخ بهائی اشاره کرد.

• ۱ تاریخچه
  • ۱.۱ شکل گیری حوزه
  • ۱.۲ دوره صفویه
  • ۱.۳ دوره نادرشاه
  • ۱.۴ قاجاریه
  • ۱.۵ دوره پهلوی
  • ۱.۶ وضعیت کنونی
• ۲ عالمان تأثیرگذار حوزه علمیه اصفهان
  • ۲.۱ دوران قاجار
  • ۲.۲ در دوران پهلوی
  • ۲.۳ در دوران اخیر
• ۳ مجتهدان برجسته
• ۴ شخصیتهای علمی و فقهی
• ۵ مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی
  • ۵.۱ دوره صفویه
  • ۵.۲ دوران افشاریان و زندیان
  • ۵.۳ دوره قاجار
• ۶ موضوعات درسی
  • ۶.۱ فقه و اصول
  • ۶.۲ علوم حدیث
  • ۶.۳ فسلفه و علوم عقلی
  • ۶.۴ طب و نجوم
  • ۶.۵ ریاضیات
• ۷ تبلیغات مبشران مسیحی و فرق انحرافی
  • ۷.۱ در دوره صفویه
  • ۷.۲ در دوره افشاریه
  • ۷.۳ ظهور شیخیه، بابیت و بهائیت
• ۸ ترجمه متون به فارسی
• ۹ مخالفت با تصوف
• ۱۰ تحصیل زنان
• ۱۱ مدارس
  • ۱۱.۱ در دوران جدید
• ۱۲ پانویس
• ۱۳ منابع
• ۱۴ پیوند به بیرون