تصویری از مدرسه چهارباغ اصفهان

حوزه علمیه اصفهان، مجموعه‌ای از مدارس، عالمان و طلاب علوم دینی در شهر اصفهان ایران که تاریخ این مجموعه، به دوره صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به اصفهان به صورت رسمی بازمی‌گردد. با توجه به فشارهایی که در قلمرو عثمانی در عهد صفوی بر شیعیان وارد می‌شد، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با بهره‌گیری از فرصت این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند. حوزه علمیه اصفهان، فلاسفه، فقها و مراجع زیادی را تقدیم جامعه کرده است. عالمانی چون میرزا عبدالله افندی، شیخ بهائی، محمد باقر سبزواری، محمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی، آقا جمال خوانساری، آقا حسین خوانساری، سید ابوالحسن اصفهانی در این حوزه رشد و پرورش یافته‌اند.

یکی از ویژگی‌های آن، مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است. در مقابل شیخیه، بابیت و بهائیت مخالفت نمودند. زنانی نیز در این حوزه رشد یافته‌اند که معروفترین آنان آمنه بیگم دختر محمد تقی مجلسی، حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوره جدید، بانو نصرت امین اصفهانی است. از مهمترین مدارس علمیه این شهر، ‌می‌توان به مدرسه ملا عبداللّه، مدرسه شیخ لطف اللّه، مدرسه شاه و مدرسه شیخ بهائی اشاره کرد.

• ۱ تاریخچه
  • ۱.۱ شکل گیری حوزه
  • ۱.۲ دوره صفویه
  • ۱.۳ دوره نادرشاه
  • ۱.۴ قاجاریه
  • ۱.۵ دوره پهلوی
  • ۱.۶ وضعیت کنونی
• ۲ عالمان تأثیرگذار حوزه علمیه اصفهان
  • ۲.۱ دوران قاجار
  • ۲.۲ در دوران پهلوی
  • ۲.۳ در دوران اخیر
• ۳ مجتهدان برجسته
• ۴ شخصیتهای علمی و فقهی
• ۵ مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی
  • ۵.۱ دوره صفویه
  • ۵.۲ دوران افشاریان و زندیان
  • ۵.۳ دوره قاجار
• ۶ موضوعات درسی
  • ۶.۱ فقه و اصول
  • ۶.۲ علوم حدیث
  • ۶.۳ فسلفه و علوم عقلی
  • ۶.۴ طب و نجوم
  • ۶.۵ ریاضیات
• ۷ تبلیغات مبشران مسیحی و فرق انحرافی
  • ۷.۱ در دوره صفویه
  • ۷.۲ در دوره افشاریه
  • ۷.۳ ظهور شیخیه، بابیت و بهائیت
• ۸ ترجمه متون به فارسی
• ۹ مخالفت با تصوف
• ۱۰ تحصیل زنان
• ۱۱ مدارس
  • ۱۱.۱ در دوران جدید
• ۱۲ پانویس
• ۱۳ منابع
• ۱۴ پیوند به بیرون

 تاریخچه

شکل گیری حوزه

برخی آغاز فعالیتهای علمی شیعیان در اصفهان را اواخر قرن چهارم قمری می‌دانند که علاءالدین کاکویه مدرسه‌ای با نام مدرسه علائی برای ابن سینا تأسیس کرد^[۱] اما شکل گیری رسمی حوزه علمیه در این شهر پس از رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفویه در ایران و به ویژه انتقال پایتخت به آنجا بوده است.

دوره صفویه

در دوره صفویه، با توجه به فشارهای شدیدی که بر شیعیان در قلمرو عثمانی وارد شده بود، برخی از عالمان شیعی جبل عامل با اغتنام فرصت از این گشایش سیاسی در ایران و به انگیزه ترویج مذهب شیعه به این کشور مهاجرت کردند.^[۲] شاه طهماسب صفوی (حکومت: ۹۳۰ـ۹۸۴) مهمترین نقش را در استقبال از این علمای مهاجر داشت. برخی از این علما در شکل گیری حوزه علمی اصفهان ایفای نقش کردند، با استقرار سلطنت شاه عباس اول صفوی (حکومت: ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) و اقدامات او عالمان شیعی نفوذ بیشتری یافتند، تا آنجا که می‌توان گفت حوزه اصفهان در واقع در دوره او تأسیس شد.

در دوران حکومت شاه طهماسب به سبب عنایت خاص شاه به علما و نیز اعتقاد و التزام شخص او به احکام شریعت،^[۳] حوزه‌های علمی شیعه رونق و نفوذ ویژه‌ای یافتند.

پس از شاه طهماسب، در دوره شاه اسماعیل دوم (حکومت: ۹۸۴ـ ۹۸۵) به جهت گرایش شاه به اهل سنت، عالمان شیعی در انزوا قرار گرفتند و حتی شاه در صدد قتل آنان برآمد.^[۴] پس از شاه اسماعیل دوم نیز در دوره سلطان محمد خدابنده (حکومت: ۹۸۵ـ۹۹۶) توجهی به حوزه علمیه نشد. با استقرار سلطنت شاه عباس اول صفوی (حکومت: ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) و اقدامات او عالمان شیعی نفوذ بیشتری یافتند، تا آنجا که می‌توان گفت حوزه اصفهان در واقع در دوره او تأسیس شد.

دوره نادرشاه

در پی تصرف اصفهان به دست محمود افغان و سپس به قدرت رسیدن نادرشاه افشار (حک ۱۱۴۸ـ۱۱۶۱) و نا امن شدن این شهر، حوزه اصفهان رونق پیشین خود را از دست داد، چنان که شماری از علما ناچار از مهاجرت به شهرهای دیگر شدند.^[۵] با این همه، حوزه اصفهان با بهره‌گیری از میراث علمی عصر صفوی، بازهم به حیات خود، هر چند با افت و خیزهایی، ادامه داد.

قاجاریه

در دوران قاجاریه (حکومت: ۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) نیز کرسی تدریس فقه و اصول در حوزه علمیه اصفهان پر رونق بود. اما در این دوره بیشتر عالمان تحصیلات و سطوح را در این شهر فرامی گرفتند و برای تکمیل تحصیلات به حوزه نجف که از نو رونق یافته بود مهاجرت می‌کردند. البته برخی از آنان پس از کسب درجه اجتهاد و نایل شدن به مراتب بالای درسی به اصفهان باز می‌گشتند و به تدریس و تصدی دیگر شئون دینی می‌پرداختند. همین رفت و آمد سبب شد که اصفهان همچنان در پرورش مجتهدان مبرِّز پیشگام بماند. حتی فقیه اصولی مشهوری چون سیدمحمد مجاهد، فرزند سیدعلی طباطبائی صاحب ریاض و نواده وحید بهبهانی، که خود در درس اجتهادی جدّ و پدرش شرکت کرده و جایگاهی معتبر داشت، به اصفهان آمد و چند سال، تا هنگام درگذشت پدرش (۱۲۳۱)، به تربیت طلاب همت گماشت^[۶]

دوره پهلوی

در واقع، از این زمان به بعد، اصفهان رسماً از حوزه‌های تابع نجف شد و استادان درس آموخته نجف با استقرار در این شهر، دستاوردهای علمی آن را در اختیار طلاب می‌گذاشتند. حوزه اصفهان، در چند دهه اخیر، به ویژه در پی سیاستهای پهلوی اول، شکوفایی خود را از دست داد.

وضعیت کنونی

در یکی دو دهه اخیر، حوزه اصفهان از دستاوردهای علمی حوزه قم بهره برده و استادانِ برجسته آن درس آموختگان این حوزه، و نیز حوزه نجف هستند.

عالمان تأثیرگذار حوزه علمیه اصفهان