عهدنامه امام علی (ع) برای مالک اشتر نَخَعی [نامه53، نهج البلاغه]

این فرمان را امام علی (ع) براى‏ «مالک اشتر نخعى‏» به هنگامى که او را به فرمانداری «مصر» گمارد، نوشته است. [مالک، به جای «محمد بن ابو بکر» -که زمامداریَش درهم ریخته بود- منصوب شد]. این فرمان از بلند‏ترین و فراگیرترین ‏فرمانهاى امام (علیه السلام) است. منبع : نهج البلاغه , ترجمه: انصاریان، حسین

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

هذا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللّهِ عَلِی اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ، مالِک بْنَ الْحارِثِ

این فرمانی است که بنده خدا امیرالمؤمنین در پیمانش به مالک بن حارث

الاْشْتَرَ فی عَهْدِهِ اِلَیهِ حینَ وَلاّهُ مِصْرَ، جِبایةَ خَراجِها، وَ جِهادَ

اشتر زمانی که او را به فرمانروایی مصر برگزید دستور داد، تا مالیاتهای آن را جمع کند، و با دشمنش

عَدُوِّها، وَ اسْتِصْلاحَ اَهْلِها، وَ عِمارَةَ بِلادِها.

جهاد نماید، و به اصلاح اهلش برخیزد، و شهرهایش را آباد سازد.

اَمَرَهُ بِتَقْوَی اللّهِ، وَ ایثارِ طاعَتِهِ، وَ اتِّباعِ ما اَمَرَ بِهِ فی کتابِهِ:

او را فرمان می دهد به تقوای الهی، و مقدم داشتن طاعت خدا، و پیروی آنچه را که خداوند در کتابش

مِنْ فرائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتی لایسْعَدُ اَحَدٌ اِلاّ بِاتِّباعِها، وَ لایشْقی

از واجبات و سنّت های خود امر فرموده، که کسی جز به پیروی آنها خوشبخت نمی شود، و جز به انکار

اِلاّ مَعَ جُحُودِها وَ اِضاعَتِها؛ وَ اَنْ ینْصُرَ اللّهَ سُبْحانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یدِهِ

و ضایع نمودن آنها بدبخت نمی گردد؛ و دیگر آنکه خداوند سبحان را به قلب و دست و زبانش

وَ لِسانِهِ، فَاِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَکفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اِعْزازِ مَنْ اَعَزَّهُ.

یاری کند، زیرا خداوند یاری یاری کننده خود، و عزّت آن کس را که او را عزیز بدارد ضامن شده.

وَ اَمَرَهُ اَنْ یکسِرَ نَفْسَهُ عِنْدَ الشَّهَواتِ، وَ یزَعَها عِنْدَ الْجَمَحاتِ،

او را دستور می دهد که نفس را به وقت خواسته های نابجا درهم شکند، و آن را به هنگام سرکشی ها بازدارد،

فَاِنَّ النَّفْسَ اَمّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلاّ ما رَحِمَ اللّهُ.

که نفس امرکننده به بدی است مگر خداوند رحم نماید.

ثُمَّ اعْلَمْ یا مالِک، اَنّی قَدْ وَجَّهْتُک اِلی بِلاد قَدْ جَرَتْ عَلَیها دُوَلٌ

ای مالک، آگاه باش که تو را به شهرهایی روانه کردم که پیش از تو فرمانروایانی در آن

قَبْلَک مِنْ عَدْل وَ جَوْر، وَ اَنَّ النّاسَ ینْظُرُونَ مِنْ اُمُورِک فی مِثْلِ

به عدالت و ستم حکومت کردند، و مردم به وضع تو به همان صورت می نگرند که

ما کنْتَ تَنْظُرُ فیهِ مِنْ اُمُورِ الْوُلاةِ قَبْلَک، وَ یقُولُونَ فیک ما کنْتَ

تو به حاکمان پیش از خود می نگریسته ای، و همان را در حق تو می گویند که تو درباره حاکمان گذشته

تَقُولُ فیهِمْ؛ وَ اِنَّما یسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالحِینَ بِما یجْرِی اللّهُ لَهُمْ عَلی

مصر می گفته ای؛ شایستگان را به ذکر خیری که خداوند بر زبان بندگانش جاری می کند

اَلْسُنِ عِبادِهِ. فَلْیکنْ اَحَبُّ الذَّخائِرِ اِلَیک ذَخیرَةَ الْعَمَلِ الصّالِحِ.

می توان شناخت. پس باید محبوبترین اندوخته ها در نزد تو عمل صالح باشد.

فَامْلِک هَواک، وَ شُحَّ بِنَفْسِک عَمّا لایحِلُّ لَک، فَاِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ

بنابراین بر هواهایت مسلط باش، نسبت به خود از آنچه بر تو حلال نیست بخل بورز، زیرا بخل به خود

الاِْنْصافُ مِنْها فیما اَحَبَّتْ اَوْ کرِهَتْ. وَ اَشْعِرْ قَلْبَک الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیةِ

انصاف دادن از خود است در رابطه با آنچه محبوب یا منفور انسان است. مهربانی و محبت و لطف

وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَ اللُّطْفَ بِهِمْ، وَ لاتَکونَنَّ عَلَیهِمْ سَبُعاً ضارِیاً تَغْتَنِمُ

به رعیت را شعار قلب خود قرار ده، بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را

اَکلَهُمْ، فَاِنَّهُمْ صِنْفانِ: اِمَّا اَخٌ لَک فِی الدِّینِ، وَ اِمّا نَظیرٌ لَک فِی

غنیمت دانی، که رعیت بر دو گروهند: یا برادر دینی توانَد، یا انسانهایی

الْخَلْقِ، یفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ، وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ، وَ یؤْتی عَلی

مانند تو، که خطاهایی از آنان سر می زند، علل گناهی بر آنان عارض می شود، و گناهانی از آنان

اَیدیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَأِ، فَاَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِک وَ صَفْحِک مِثْلَ

به عمد یا اشتباه بروز می کند، پس همان گونه که علاقه داری خداوند بخشش و چشم پوشی را به تو

الَّذی تُحِبُّ اَنْ یعْطِیک اللّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ، فَاِنَّک فَوْقَهُمْ،

عنایت نماید رعیت را مورد عفو و چشم پوشی قرار بده، چرا که تو از نظر قدرت برتر از آنانی،

وَ والِی الاَْمْرِ عَلَیک فَوْقَک، وَ اللّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاّک،

و آن که بر تو ولایت دارد بالاتر از تو می باشد، و خداوند برتر از آن کسی که تو را والی مصر نموده،

وَ قَدِ اسْتَکفاک اَمْرَهُمْ، وَ ابْتَلاک بِهِمْ.

خداوند کفایت امور رعیّت را از تو خواسته، و به خاطر آنان تو را در عرصه آزمایش قرار داده.

وَ لاتَنْصِبَنَّ نَفْسَک لِحَرْبِ اللّهِ، فَاِنَّهُ لا یدَی لَک بِنِقْمَتِهِ، وَ لا غِنی

خود را در موقف جنگِ با خدا قرار مده، که تو را تحمّل کیفر او نیست، و از عفو و

بِک عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ. وَ لاتَنْدَمَنَّ عَلی عَفْو، وَ لاتَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَة،

رحمتش بی نیاز نمی باشی. از گذشتی که ازمردم کرده ای پشیمان مشو، و برکیفری که داده ای شاد مباش،

وَ لا تُسْرِعَنَّ اِلی بادِرَة وَجَدْتَ مِنْها مَنْدُوحَةً، وَ لا تَقُولَنَّ اِنّی مُؤَمَّرٌ

و به خشمی که راه بیرون رفتن ازآن وجود دارد شتاب مکن، و فریاد مزن که من برشما گمارده ام، فرمان

آمُرُ فَاُطاعُ، فَاِنَّ ذلِک اِدْغالٌ فِی الْقَلْبِ، وَ مَنْهَکةٌ لِلدّینِ، وَ تَقَرُّبٌ

می دهم باید اطاعت شوم؛ که این وضع موجب فساد دل، و کاهش و ضعف دین، و باعث نزدیک شدن

مِنَ الْغِیرِ. وَ اِذا اَحْدَثَ لَک ما اَنْتَ فیهِ مِنْ سُلْطانِک اُبَّهَةً اَوْ مَخیلَةً،

زوال قدرت است. هرگاه حکومت برای تو خودبزرگ بینی و کبر بهوجود آورد،

فَانْظُرْ اِلی عِظَمِ مُلْک اللّهِ فَوْقَک، وَ قُدْرَتِهِ مِنْک عَلی ما لاتَقْدِرُ عَلَیهِ

به بزرگی سلطنت خداوند که فوق توست و قدرتی که بر تو دارد و تو را بر خودت آن قدرت و توانایی

مِنْ نَفْسِک، فَاِنَّ ذلِک یطامِنُ اِلَیک مِنْ طِماحِک، وَ یکفُّ عَنْک

نیست نظر کن، که این نظر کبر و غرورت را می نشاند، و تندی و شدت را از تو

مِنْ غَرْبِک، وَ یفیءُ اِلَیک بِما عَزَبَ عَنْک مِنْ عَقْلِک. اِیاک وَ مُساماةَ

بازمی دارد، و عقلِ از دست رفته را به تو بازمی گرداند. از برابر داشتن خود

اللّهِ فی عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فی جَبَرُوتِهِ، فَاِنَّ اللّهَ یذِلُّ کلَّ جَبّار،

با عظمت حق، و از تشبّه خود با جبروت خداوند برحذر باش، که حضرت او هر گردنکشی را خوار،

وَ یهینُ کلَّ مُخْتال.

و هر متکبری را بی ارزش و پست می کند.

اَنْصِفِ اللّهَ وَ اَنْصِفِ النّاسَ مِنْ نَفْسِک، وَ مِنْ خاصَّةِ اَهْلِک،

خدا و مردم را از جانب خود و خواص از خاندانت و کسانی از رعیتت

وَ مَنْ لَک فیهِ هَوًی مِنْ رَعِیتِک، فَاِنَّک اِلاّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ، وَ مَنْ ظَلَمَ

که به او علاقه داری انصاف ده، که اگر انصاف ندهی ستم کرده ای، و هر که به بندگان خدا

عِبادَ اللّهِ کانَ اللّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبادِهِ، وَ مَنْ خاصَمَهُ اللّهُ اَدْحَضَ

ستم کند خداوند به جای بندگان ستمدیده خصم او می باشد، و هرکه خداوند خصم او باشد عذرش را

حُجَّتَهُ، وَ کانَ لِلّهِ حَرْباً حَتّی ینْزِعَ وَ یتُوبَ. وَ لَیسَ

باطل کند، و شخص ستمکار محارب با خداست تا وقتی که از ستم دست بردارد و توبه کند. چیزی در

شَیءٌ اَدْعی اِلی تَغْییرِ نِعْمَةِ اللّهِ، وَ تَعْجیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ اِقامَة عَلی

تغییر نعمت خدا، و سرعت دادن به عقوبت او قوی تر از ستمکاری

ظُلْم، فَاِنَّ اللّهَ یسْمَعُ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدینَ، وَ هُوَ لِلظّالِمینَ بِالْمِرْصادِ.

نیست، که خداوند شنوای دعای ستمدیدگان، و در کمین ستمکاران است.

وَلْیکنْ اَحَبُّ الاْمُورِ اِلَیک اَوْسَطَها فِی الْحَقِّ، وَ اَعَمَّها فِی

باید محبوبترین امور نزد تو میانه ترینش در حق، و همگانی ترینش

الْعَدْلِ، وَ اَجْمَعَها لِرِضَی الرَّعِیةِ، فَاِنَّ سُخْطَ الْعامَّةِ یجْحِفُ

در عدالت، و جامع ترینش در خشنودی رعیت باشد، چرا که خشم عمومْ خشنودی

بِرِضَی الْخاصَّةِ، وَ اِنَّ سُخْطَ الْخاصَّةِ یغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعامَّةِ.

خواص را بی نتیجه می کند، و خشم خواص در برابر خشنودی عموم بی اثر است.

وَ لَیسَ اَحَدٌ مِنَ الرَّعِیةِ اَثْقَلَ عَلَی الْوالی مَؤُونَةً فِی الرَّخاءِ، وَ اَقَلَّ

و به وقت آسانی و رفاه احدی از رعیّت بر والی پرخرج تر، و زمان

مَعُونَةً لَهُ فِی الْبَلاءِ، وَ اَکرَهَ لِلاْنْصافِ، وَ اَسْاَلَ بِالاْلْحافِ، وَ اَقَلَّ

مشکلات کم یاری تر، و هنگام انصاف ناخشنودتر، و در خواهش و خواسته با اصرارتر، و زمان

شُکراً عِنْدَ الاْعْطاءِ، وَ اَبْطَاَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ، وَ اَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ

بخشش کم سپاس تر، و وقت منعِ از عطا دیرعذرپذیرتر، و در حوادث

مُلِمّاتِ الدَّهْرِ مِنْ اَهْلِ الخاصَّةِ. وَ اِنَّما عِمادُ الدّینِ، وَ جِماعُ

روزگار بی صبرتر از خواص نیست. همانا ستون دین، و جمعیّت

الْمُسْلِمینَ، وَ الْعُدَّةُ لِلاْعْداءِ الْعامَّةُ مِنَ الاْمَّةِ، فَلْیکنْ صَغْوُک لَهُمْ، وَ مَیلُک مَعَهُمْ.

مسلمانان، و مهیاشدگان برای جنگ با دشمن توده مردمند، پس باید توجه و میل تو به آنان باشد.

وَلْیکنْ اَبْعَدُ رَعِیتِک مِنْک، وَ اَشْنَؤُهُمْ عِنْدَک اَطْلَبَهُمْ لِمَعائِبِ

باید دورترین رعیّت تو از حریم تو، و در شدّت کینه تو نسبت به او کسی باشد که در حق مردم

النّاسِ، فَاِنَّ فِی النّاسِ عُیوباً الْوالی اَحَقُّ مَنْ سَتَرَها،

عیبجوتر است، زیرا در مردم عیوبی هست که والی در پوشاندن آن عیوب از همه کس سزاوارتر است،

فَلاتَکشِفَنَّ عَمّا غابَ عَنْک مِنْها، فَاِنَّما عَلَیک تَطْهیرُ ما

پس دررابطه باعیوبی که ازمردم بر توپنهان است کنجکاوی مکن، چراکه فقط در آنچه از عیوب مردم نزدتو معلوم

ظَهَرَ لَک، وَ اللّهُ یحْکمُ عَلی ما غابَ عَنْک.

است وظیفه اصلاح داری، و نسبت به آنچه از عیوب رعیّت بر تو پنهان است خداوند داوری می کند.

فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ، یسْتُرِ اللّهُ مِنْک ما تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ

پس تا می توانی عیوب مردم را بپوشان، تا خداوند عیوب تو را که علاقه داری از مردم پوشیده بماند

رَعِیتِک. اَطْلِقْ عَنِ النّاسِ عُقْدَةَ کلِّ حِقْد، وَ اقْطَعْ عَنْک سَبَبَ کلِّ

پرده پوشی کند. گره هر کینه ای که از مردم به دل داری بگشای، و رشته هر انتقامی را

وِتْر، وَ تَغابَ عَنْ کلِّ ما لایصِحُّ لَک، وَ لاتَعْجَلَنَّ اِلی تَصْدیقِ

قطع کن، و در هر چه از دیگران برایت ثابت نشده خود را به غفلت زن، در باور کردن گفتار سخن چینان

ساع، فَاِنَّ السّاعِی غاشٌّ وَ اِنْ تَشَبَّهَ بِالنّاصِحینَ.

شتاب مکن، زیرا سخن چین خائن است گرچه خود را شبیه خیرخواهان نشان دهد.

مشاوران

وَ لاتُدْخِلَنَّ فی مَشُورَتِک ...

مبارزه با فساد در حكومت علوي (ع)

قربانعلي درّي نجف آبادي

هدف و انگيزه از پذيرش حكومت

شرايط جامعه اسلامي در دوران خليفه سوم

انواع مفاسد

شيوه هاي امام(ع) براي مبارزه با فساد موجود

الف) مبارزه با فساد در بعد نظري:

ب) مبارزه با فساد در بعد عملي:

1ـ موضوعات مربوط به خودكنترلي

2ـ موضوعات مربوط به نظارت و كنترل دقيق بر عملكرد كارگزاران

3ـ اقدامات عملي و برنامه اصلاحات

بركناري و عزل كارگزاران دوره عثماني

دستگاه قضايي و مبارزه با فساد

مبارزه مستمر و پيگير با فتنه و فساد

مبارزه با مفاسد اقتصادي

مبارزه با تبعيض و بي عدالتي

مبارزه با مفاسد اخلاقي و اجتماعي

مبارزه با تحريفات و انحرافات

مبارزه با خرافات و تحريف

مبارزه با بدعتها

بازرسي و نظارت عالي

دو نوع بازرسي و رسيدگي

پيگيري گزارش بازرسان و مأموران ويژه

شرايط و صفات بازرسان

حفاظت اطلاعات و حفاظت كارگزاران

نظارت عمومي

دولت كارآمد

مبارزه با فساد، اصلي ثابت براي دولتها

اندیشمندان تأکید دارند و مطالعات متعدد نیز نشان داده است که حکومت ها برای برقراری تـعامل بین عناصر سازندۀ هـر سـاختار سیاسی-که قانون،مقامات و مردم را شامل می شود-نیازمند و موظف به تهیه و تنظیم خطمشی های ارتباطی اند.در این راستا،بررسی فرمان حضرت امام علی (ع)به مالک اشتر،با روش تحقیق اسنادی و در چهارچوب زبان و ادبیات علوم ارتباطات اجـتماعی،بیانگر این مهم است که آن حضرت(ع)،به نوعی تإکید دارند که هیچ حکومتی نمی تواند بدون ارتباط با شهروندان خود عمل کند و باید بین حکومت (حاکم،نهادها و دستگاه های حکومتی) با مردم و برعکس،جریان مداوم اطـلاعات،دسـتور العمل ها،عقاید و... برقرار باشد.در این حوزه می توان در بخش هایی از محتوای عهدنامۀ مالک اشتر، رهیافت هایی برای تمامی جوامع بشری مشاهده کرد، از جمله: توجه و احترام یکسان به تمامی شهروندان،مشخص کردن گروه های اجتماعی که شهروندان به آنـها تـعلق دارند و فراهم سازی امکان تعامل بین حکومت با قشرهای مختلف جامعه، فراهم کردن فرصت هایی برای برقراری ارتباط مستقیم،مباحثه و گفت وگوی عموم شهروندان با بالاترین مقامات حکومتی، فراهم کردن زمینه های برای دسترسی گـروه های اجـتماعی ضعیف تر به مراکز قدرت و نیز انتقال نیازهای آنان به حکومت، بدون آنکه این طبقه از شهروندان در بیان تقاضاها و انتظارات خود پیش قدم باشند،و فراهم کردن فرصت های متنوع ارتباطی برای بیان انتقادها و ارائۀ نظرات شهروندان و یا گروه های اجتماعی به مقامات حکومتی.

تاریخ انتشار : 1397/1/26

منبع : «پژوهش نامه ی علوی» پاییز و زمستان 1389 - شماره 2 ,

چکیده: نخبگان تأثیرگذار در عصر حاکمیت امیر مؤمنان (ع) به انحرافات و بیماری هایی مبتلا شدند که موجب مقاوت آنان در برابر اصلاحات امیر مؤمنان گردید. یکی از مهمترین بیماری های آنان مسألۀ رشک و کینه بر امیر مؤمنان بود که در اموری چون تعصب های قومی، ضربه دیدن از شمشیر آن حضرت در جنگ های صدر اسلام و عقده های شخصی ریشه داشت. دومین انحرافی که برخی از خواص را به مخالفت با آن حضرت کشانید، منافع مادی بود. اشرافی گری مانع از آن می شد که آنان روش عدالت محورانۀ امیر مؤمنان را تحمل کنند. ازاین رو، با سیاست تساوی در تقسیم بیت المال مبارزه کردند. تفسیر به رأی و بدعت نهادن در دین، انحراف سومی بود که در میان نخبگان و سران اصحاب رسول خدا (ص) رواج یافت و در دوران حکومت علی (ع) تأثیرگذار شد. این عوامل و برخی امور دیگر، موجب فاصله گرفتن خواص از آن حضرت و مخالفتشان در قالب عدم بیعت، خودداری از حضور در جنگ ها، بر پا کردن جنگ علیه آن حضرت و یاری کردن مخالفان وی شد.

تاریخ انتشار : 1397/6/22

منبع : مجله «حکومت اسلامی»،پاییز 1389 - شماره 57 ,

اندیشمندان تأکید دارند و مطالعات متعدد نیز نشان داده است که حکومت ها برای برقراری تـعامل بین عناصر سازندۀ هـر سـاختار سیاسی-که قانون،مقامات و مردم را شامل می شود-نیازمند و موظف به تهیه و تنظیم خطمشی های ارتباطی اند.در این راستا،بررسی فرمان حضرت امام علی (ع)به مالک اشتر،با روش تحقیق اسنادی و در چهارچوب زبان و ادبیات علوم ارتباطات اجـتماعی،بیانگر این مهم است که آن حضرت(ع)،به نوعی تإکید دارند که هیچ حکومتی نمی تواند بدون ارتباط با شهروندان خود عمل کند و باید بین حکومت (حاکم،نهادها و دستگاه های حکومتی) با مردم و برعکس،جریان مداوم اطـلاعات،دسـتور العمل ها،عقاید و... برقرار باشد.در این حوزه می توان در بخش هایی از محتوای عهدنامۀ مالک اشتر، رهیافت هایی برای تمامی جوامع بشری مشاهده کرد، از جمله: توجه و احترام یکسان به تمامی شهروندان،مشخص کردن گروه های اجتماعی که شهروندان به آنـها تـعلق دارند و فراهم سازی امکان تعامل بین حکومت با قشرهای مختلف جامعه، فراهم کردن فرصت هایی برای برقراری ارتباط مستقیم،مباحثه و گفت وگوی عموم شهروندان با بالاترین مقامات حکومتی، فراهم کردن زمینه های برای دسترسی گـروه های اجـتماعی ضعیف تر به مراکز قدرت و نیز انتقال نیازهای آنان به حکومت، بدون آنکه این طبقه از شهروندان در بیان تقاضاها و انتظارات خود پیش قدم باشند،و فراهم کردن فرصت های متنوع ارتباطی برای بیان انتقادها و ارائۀ نظرات شهروندان و یا گروه های اجتماعی به مقامات حکومتی.

تاریخ انتشار : 1397/1/26

بازدید : 25347

منبع : «پژوهش نامه ی علوی» پاییز و زمستان 1389 - شماره 2 ,

ﯾﮕﺎﻧﻪ راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮب و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎی ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ در اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺸﺮی ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ ای اﻣﻦ و ﺑﺪور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﯽ ﻧﻈﻤﯽ، رﻋﺎﯾﺖ اﻧﺘﻈﺎم و ﭘﺬﯾﺮش ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ و ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﺷﺪن اﺻﻮل زﻧﺪگی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮای ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻀﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﺮی ﺿﺮوری ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﻀﺎد ﻣﻨﺎﻓﻊ در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ اﻓﺮاد و وﺟﻮد اﻣﯿﺎل و ﻫﻮس ﻫﺎی ﭘﺴﺖ در ﺑﺮﺧﯽ اﻋﻀﺎ، اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ و ﺑﺮﻫﻢ ﺧﻮردن اﻣﻨﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻌﻀﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﺳﺎزد. در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻃﺮح دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﻣﺘﻔﮑﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﮐﻤﮏ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ در ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ای اﻣﻦ را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽ ﺳﺎزد ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ (ع)ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﺷﯿﻌﯿﺎن از ﯾﮑﺴﻮ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﺮای ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل اداره ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ دارای اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﺮح دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎره ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪاﻟﺖ، ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ، ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ، ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﭘﺮورش ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق و ﻣﺒﺎرزه ﺑﯽ اﻣﺎن ﺑﺎ رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دوﻟﺖ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در اﯾﺠﺎد ﻣﺤﯿﻄﯽ اﻣﻦ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻫﺘﻤﺎم ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻗﺘﺼﺎدی، ﺳﻌﯽ در ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﺻﻮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻼﺷﯽ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻨﺘﺮل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ذﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎی آن از دﯾﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﯽ (ع) دارد.

منبع : پژوهش نامۀعلوی » پاییز و زمستان 1391 - شماره 6 ,

چکیده

حکومت تقریبا پنج ساله حضرت علی (ع)،  نمونه ای ماندگار از نظام سیاسی اسلام و شیوه زمامداری مبتنی بر دین و عدالت و آزادی را به بشریت ارائه داد که می توان با بازکاوی بایسته و سنجیده آن،  رهیافت هایی مطلوب را برای مدیریت جامعه در دنیای کنونی به دست آورد و به کار بست.  حکومت علوی بر مبانی و شاخصه های مهمی استوار بود که به رغم چالش های بسیار فراروی آن،  هدف ها و مسئولیت های سترگی را نیز در آرمان خود داشت.  تحقق این اهداف و مسئولیت ها،  مستلزم طراحی ساختار و شیوه مدیریتی و سازمانی کارآمد و کارگزارانی شایسته بود که حضرت علی (ع) این نظام را سامان بخشید تا درپرتو آن بتواند دین داری،  عدالت گرایی و امنیت کامل را در جامعه اسلامی برقرار سازد.  در این مقاله،  مبانی و شاخصه های مهم حکومت علوی که آن را از سایر حکومت های مبتنی بر قدرت طلبی،  منفعت گرایی،  ظلم محور و خودکامه با اهداف ناچیز دنیوی متمایز می سازد،  بررسی می شود.

‫1.  مقدمه

‫ﻫﺪف واﻻی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از ﺑﻪدﺳﺖﮔﻴـﺮی ﺣﻜﻮﻣـﺖ،  اﻳﺠـﺎد دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲﻫـﺎﻳﻲ در ﻋﺮﺻـه  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼﺎدی،  ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد.  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﻧـﺪک ﻣﺠـﺎﻟﻲ ‫ﻛﻪ ورای ﻫﻤه  ﻣﺸﻜﻼت و ﺟﻨﮓاﻓﺮوزیﻫﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺑـﻪدﺳـﺖ آورد،  اﺻـﻼﺣﺎﺗﻲ ﻣﻬـﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد و درﭘﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﮔﺴـﺘﺮدهﺗـﺮی را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪﺳـﺎﻣﺎن ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ.  آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻫﺪف اﻳﺠﺎد اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎی ﻣﻬﻢ و ﺑﻪﻗﺼـﺪ ﺑﺮﭘـﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫ﻋﻠﻮی،  زﻣﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ،  ﺑﻪرﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴـﺖ ﻓﻀـﺎی ﺟﺎﻣﻌـﻪ را ‫ﻏﺒﺎر آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎ و اﺑﺮ ﻛﮋیﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺗﻴﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﺎن ﺗﺎب ﺗﺤـﻮﻻت ﻣـﻮرد ‫ﻧﻈﺮ او را ﻧﺪارﻧﺪ.  «‫دﻋﻮﻧﻲ و اﻟﺘﻤﺴﻮا ﻏﻴﺮی ﻓﺎﻧّﺎ ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻮن اﻣـﺮا ﻟـﻪ وﺟـﻮه و اﻟـﻮان ﻻ ﺗﻘـﻮم ﻟـﻪ اﻟﻘﻠـﻮب وﻻﺗﺜﺒـﺖ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻌﻘﻮل و انّ اﻵﻓﺎق ﻗﺪ اﻏﺎﻣﺖ واﻟﻤﺤﺠﻪ ﻗﺪ ﺗﻨﻜـﺮت (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:  خ 2 9 / 3 7 1؛   ‫ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  6 3 3 2 ).  ‫ﻣﺮا واﮔﺬارﻳﺪ و دﻳﮕﺮی را ﺑﻪدﺳﺖ آرﻳﺪ؛  زﻳﺮا ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺣﻮادث و اﻣﻮری ﻣﻲروﻳـﻢ ‫ﻛﻪ رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻓﺘﻨﻪآﻣﻴﺰ اﺳﺖ و ﭼﻬﺮهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و دلﻫـﺎ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑﻴﻌـﺖ ﺛﺎﺑـﺖ و ‫ﻋﻘﻞﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ.  ﭼﻬﺮة اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ را اﺑﺮﻫﺎی ﺗﻴﺮة ﻓﺴـﺎد ﮔﺮﻓﺘـﻪ،  و راه ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺣﻖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ.  ‫اﻣ‪ﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻋﻬﺪه دار اﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪ،  از ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی ‫ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد و ﺑﺮ ﻣﻮاردی ﭼﻮن ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﻋﺪل،  راﺳﺖ ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺣﻖ،  دﻓـﺎع از دﻳـﻦ،  ‫اﺻﻼح اﻣﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎی اﺳﻼم،  اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم و ﺗﺤﺖ ﺳـﺘﻢ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮد (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،   ‫9 7 3 1:  خ 1 3 1 / 9 4 2 ).  ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛـﻪ از اﻧﺤﺮاﻓـﺎت جامعه  ‫زﻣﺎن ﺧﻮد داﺷﺖ،  ﺑﻪ اﺻﻼح آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد ﺗﺎ اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ‫دﻳﻦ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد،  آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺳﻴﺮه و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﻋﻠﻮی ﻣﺒﻨـﺎی ﻋﻤـﻞ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد و ﺑـﺎ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ،  ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺮدم در ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘه  اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‫در راه ﻛﻤﺎل ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ.  ‫زدودن ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎی ﻧﺎروا و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ،  ﻣﺘﻮﻗﻒﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺒﻪﻫﺎی ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮی ‫از ﺗﺎراج ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل،  ﺑﺮﻛﻨﺎری واﻟﻴﺎن ﻓﺎﺳﺪ از ﻣﺼﺎدر اﻣﻮر،  ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ در ارﻛﺎنـ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧه  اﻣﻮال،  رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎواتـ در ﺟﺎﻣﻌﻪ،  ارﺗﻘﺎی ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼﻗـﻲ- ‫رﻓﺘﺎری و اﻋﺘﻘﺎدی ﻣﺮدم،  ﺑﺨﺸﻲ از اﺻﻮل اﺻﻼﺣﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﺑﻌﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼـﺎدی،  ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو زﻣﺎﻣﺪاری ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم و ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ.  از ‫دﻏﺪﻏﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻳﺸﺎن،  رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم و آﺳﺎﻳﺶ و اﻣﻨﻴﺖ آﻧـﺎن ﺑـﻮد.  ﻓﻘـﺮ و ﺿـﻌﻒ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم و ﻣﺸﻜﻼت و رﻧﺞﻫﺎی آﻧﺎن،  ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت (ع) دردآور ﺑﻮد.  اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ (ع)  ‫ﺑﺴﻨﺪهﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎرت ﻓﺎرغ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﺮ آﻻم ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﻳﺪة ﺣﻘﺎرت ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴـﺖ و  ‫‫‫آن را ﺧﻮش ﻧﻤﻲداﻧﺴـﺖ (← ﻫﻤـﺎن:  ن 5 4 /4 5 5 ) و از اﻳـﻦرو در ﺳـﺎده زﻳﺴـﺘﻲ و ﻗﻨﺎﻋـﺖ،  ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد(← خ0 6 1 /2 0 3 و خ 9 0 2 /0 3 4 ).  ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را دﻳﻦداری،  ﻋﺪاﻟﺖﮔﺮاﻳﻲ،  ﻗـﺎﻧﻮنﻣـﺪاری،  آزادی و اﻣﻨﻴـﺖ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد.  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد و زﻳﺎده ﻃﻠﺒـﻲ ﺑـﻮد،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻓـﺎع از ﻣﻈﻠـﻮم و ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ ﻇـﺎﻟﻢ،  ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪان ﺑﻮد،  ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺮﻣـﺖ ﻧﻬـﺎدن ﺑـﻪ ‫[1]  ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻮد.  (ﻣﺮﺗﻀﻮی،  1 8 3 1:  2 5 ) ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳـﻨﺖ ﻧﺒـﻮی ‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﻛﺮد.  آن ﺣﻀﺮت (ع)،  ﭼﻪ در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭼﻪ در ﺳﻴﺮة ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻮد،  ﺑﺮ آن ﺑـﻮد  ‫ﺗﺎ ﻣﺪﻟﻲ از ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ را در زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﺟﺮا ﻛﻨﺪ و ﺑﺮای آﻳﻨـﺪه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴـﺰ ‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻻزم و اﺻﻮل ﻛﻠﻲ را اراﺋﻪ دﻫﺪ؛  زﻳﺮا ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠـﻲ،  ﺗـﻮازن اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ‫ﻧﻈﻢ،  وﺻﻮل ﺑﻮدﺟه  ﻋﻤﻮﻣﻲ،  ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﻫﺮج وﻣﺮج و دﻓﻊ ﻓﺴﺎد،  ﺟﻨﮕﻴـﺪن ﺑـﺎ دﺷـﻤﻨﺎن و ‫ﻣﺘﺠﺎوزان،  ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ و اﺟﺮای اﺣﻜﺎم و ﻣﻘﺮرات ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ،  از اﻣﻮری اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ‫ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﻴﺴ‪ﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ (ﺛﻮاﻗﺐ،  0 9 3 1:  4 1 ).  ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬـﻢ  ‫در ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ (ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ، اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ(ع)،  9 7 3 1:  خ0 4 /2 9 ).  ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎﻳﺪ از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن دﻳـﻦداری،  ﻋـﺪاﻟﺖ و  ‫ﻣﺮدم داری ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ.  از اﻳﻦ رو در اﻟﮕﻮی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  اﺻﻮل ﻣﻬﻤﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺴـﺘﻪ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪات آن در ﺳﻴﺮة ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ آن ﺣﻀﺮت (ع) رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد.  ﺑﺮﺧـﻲ از  ‫اﻳﻦ اﺻﻮل ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:  ...

كتاب شناسي عهدنامه امام علي(ع) به مالك اشتر

الف) نسخه هاي متن عهدنامه

1- نسخه هاي مستقل

2- نسخه هاي چاپ شده در ضمن كتابها

ب) ترجمه هاي عهدنامه

1- فارسي

2- غير فارسي

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه

1- فارسي

2- عربي

آزادي سياسي و بنيان هاي آن در حكومت علوي، از نگاهي ديگر

اشاره:

نگاهي كلي به مقاله "آزادي مخالفان سياسي در حكومت علي(ع)">

نگاه تفصيلي به مقاله "آزادي مخالفان سياسي در حكومت علي(ع)">

مرحله اول: نقش مقبوليت مردمي پيش استقرار نظام اسلامي

مرحله دوم: نقش مقبوليت مردمي پس از استقرار نظام اسلامي

مرحله سوم: نقش مقبوليت مردمي در اجراي احكام ديني توسط نظام اسلامي

عدالت خواهي و خودكامگي ستيزي در انديشه سياسي علي(ع)

الف) اهميت عدالت

ب) تعاريف عدالت و تأكيد بر ويژگي اجتماعي آن

ج) رابطه عدالت با حق

د) همساني عدالت با عقل و خرد عملي

ه) الهي و ايماني بودن پايه ها و مباني و منابع عدالت

و) عدالت رمز بقاي استحكام و ترقي نظام سياسي و ضامن ثبات و امنيت واقعي و منافي خشونت

ز) تأكيد بر عدالت در گزينش و عملكرد كارگزاران نظام، انتخاب اصلح به معناي عادلانه ترين راه

ح) نهي شديد از استبداد و خودكامگي و ضرورت رعايت عدالت در حقوق متقابل مردم و حكومت

ط) امر به مقابله با جائرين و ضرورت آن

ي) عدالت بالاترين و برترين مصلحت

امام علي(ع) و اصول برخورد با دشمنان

مقدمه

علي(ع) و حكومت

علي(ع) و مخالفان

1- حكومت اسلامي و جايگاه مخالفان در اداره جامعه

2- رعايت حقوق مخالفان

3- صراحت امام علي(ع) در برخورد با مخالفان و دشمنان

4- واقع نگري در برخورد با مخالفان و دشمنان

5 - علي(ع) و بهره گيري از جنگ

اهتمام به دين در حكومت علوي(ع)

1- توضيح واژه دين و حكومت

حكومت

ملاك ديني بودن حكومت

نقش توحيد در حكومت اسلامي

ارزشهاي ديني در حكومت علوي

كيفيت پذيرش خلافت توسط امام(ع)

نقش دين در قدرت سياسي اميرالمؤمنين عليه السلام

نقش دين در عزل و نصبها

دينداري و سياستهاي اداري و سفارشها به كارگزاران

دينداري در قضاوتهاي امام(ع)

كارگزاران و موقعيت جغرافيايي حكومت علي(ع)

پيش درآمد

كارگزاران از منظر امام علي(ع)

حدود جغرافياي حكومت امام علي(ع)

منطقه شبه جزيره عربستان

كارگزاران منطقه شبه جزيره عربستان

كارگزاران مكه و طائف

ابوقتاده انصاري

قثم بن عباس

كارگزاران حكومت امام(ع) در مدينه

سهل بن حنيف انصاري خزرجي

تميم بن عمرو

تمّام بن عبّاس

ابوايّوب انصاري

حارث بن ربيع انصاري

كارگزاران يمن

عبيدالله بن عباس

كارگزاران مصر

قيس بن سعد بن عباده انصاري

محمد بن ابي بكر

مالك اشتر

منطقه عراق

فرمانداران و كارگزاران منطقه عراق

كارگزاران كوفه

ابوموسي اشعري

قرظة بن كعب انصاري

كارگزاران بصره

عثمان بن حنيف انصاري

عبدالله بن عباس

كارگزاران مدائن

حُذيفة بن يمان

يزيد بن قيس ارحبي

كارگزاران منطقه جزيره

كميل بن زياد نخعي

ديگر كارگزاران در عراق

منطقه ايران (مملكت فُرس يا فارسيان)

كارگزاران ايران

كارگزاران منطقه بحرين و عمّان

انگيزه هاي مخالفت با حكومت علوي

مقدمه

1- حسادت ورزي و برتري جويي نسبت به خاندان پيامبر

2- كينه توزي و انتقامجويي اعراب و قريش

3- هواپرستي و خودخواهي

4- عدم تحمل عدل علوي

جنگ جمل و انگيزه هاي برپاكنندگان آن

فزون طلبي و امتيازخواهي

انگيزه واهي خونخواهي عثمان

رياست طلبي، انگيزه اصلي شورش ناكثين

زمينه هاي جنگ صفين و انگيزه قاسطين

سوداي تشكيل امپراطوري اموي، انگيزه اصلي معاويه

فتنه مارقين، از جهل و جمودشان سرچشمه مي گرفت

سستي و ناپايداري در دفاع از حق

نگاهي به امنيت از منظر امير مؤمنان(ع)

امنيت در فرهنگ قرآني

امنيت ملي

گستره امنيت

امنيت و نظم داخلي

امنيت مرزها

امنيت قضايي

رابطه آزادي و امنيت

نتيجه گيري

امنيت و رسانه هاي ارتباط جمعي

اطلاعات و امنيت

حكومت علوي از نگاه امام خميني

دين و سياست

آبروبخشي به حكومت

حكومت در راستاي احياي حق

عدالت اجتماعي

قانون مداري

تكليف گرايي

گرفتاريهاي حكومتي

اهتمام به حفظ نظام

نظارت بر كارگزاران در حكومت علوي

1- انتخاب بهترين ها

2- ترسيم خطوط كلي سياست حاكم

3- هشدار و پيشگيري

4- اعمال نظارت

1-4- نظارت آشكار

2-4 نظارت پنهان

3 - 4 نظارت مردمي

5- واكنش مناسب

ملاك هاي گزينش كارگزاران در حكومت علوي (ع)

آگاهي

بينش سياسي

ايمان به هدف

امانت داري

عدالت خواهي

احترام به نظر كارشناسان

سعه صدر

شجاعت

قاطعيت

پيشگامي در عمل

فروتني

نبود سوء پيشينه

توانايي (جسمي و روحي)

حقوق مردم در نگاه اميرالمؤمنين علي(ع)

مقدمه

1. برابري و مساوات

1-1. تساوي در برابر حق

2-1. تساوي در برابر قانون

3-1. تساوي در بيت المال

4-1. تساوي در برخورد با مردم

5-1. تساوي در جنسيّت

نكته مهم

عوامل تأثيرگذار بر حقوق طبيعي

2. آزادي

1 - 2. آزادي عقيده

2 -2. آزادي بيان و قلم

3 - 2. آزادي احزاب و انجمنها

4 - 2. آزادي اجتماعات

3. امنيت و مصونيّت

1 - 3. امنيت جاني و حيثيتي

2 - 3. امنيت مالي و اقتصادي

3 - 3. امنيت و مصونيت قضايي

4 - 3. مصونيت از تجسس

4. آموزش و پرورش همگاني

5. حق تأمين اجتماعي

نظام قضايي امير مؤمنان(ع)

مقدمه

الف) كليات

1. اهداف نظام قضايي علوي

2. اهميت قضاوت

3. جايگاه خطير قاضي

4. مساوات همه در برابر قانون

5. استقلال قاضي

ب) نظام ساختاري

1- شرايط قاضي

2. معيشت قاضي

3. آداب قضا

4. وظايف قاضي و دستگاه قضايي

5. كيفيت دادرسي و صدور حكم

نظام اتهامي

نظام تفتيشي

نظام مختلط

ادله اثبات دعوي

سازمان قضايي نظام علوي

ج) نظام حقوقي در قضاي علوي

معناي حق

تقسيمات حق

1. حق الله و حق الناس

2. حقوق مدني و كيفري

انواع جرايم و جنايات

انواع كيفرها

نظام كيفري حضرت اميرالمؤمنين(ع)

1- حدود خدا:

2- تعزيرات

3- رفتار با متهم

4- اجراي حد

5- احكام زندان در نظام قضايي علوي

پيشگيري از وقوع جرم و اصلاح مجرمان

قهر و مدارادرحكومت علوي

اميرالمؤمنين(ع) در جايگاه احقاق حق خود

دوران استقرار خلفا

پذيرش خلافت به هنگام مشاهده اقبال عمومي و اتمام حجت

نهي امام(ع) از بيعت شكني

دوران حكومت

چند نكته مهم

اول - تعريف قهر و مدارا:

دوم - قهر و مدارا؛

سوم - اولويت مدارا؛

چهارم - لزوم قدرتمندي حكومت؛

پنجم - فرماندهان با تحمل و مدارا؛

ششم - هشياري و قاطعيت؛

سياست مدارا

مدارا با مخالفان غير معاند

1- مدارا با كساني كه از بيعت امتناع ورزيدند.

2- مدارا با كساني كه در مظان اتهام بودند.

3- مدارا با كساني كه اعلام مخالفت مي كردند قبل از اقدام براندازي

4- مدارا در برابر سستي مردم

قهر و خشم مقدس

1- پيمان شكنان برانداز

2- ستمگران سركش

3- خوارج خشونت طلب

4- برهم زنندگان امنيت اجتماع

5- حكومتيان متخلّف

6- اصناف متخلف و افراد شرور و بزهكار

وظايف و مسؤوليت هاي حاكم در نگاه علي(ع)

مقدمه

حاكم، وظيفه، وظيفه ساز

دين وظيفه ساز براي حاكم

وظايف حاكم

وظايف فردي حاكم

1. خودسازي

الف) مقاومت در برابر وسوسه هاي نفساني و ياد مرگ براي خودسازي

ب) پرهيز از رياست طلبي

ج) ارتباط عبادي دايم با خداوند

د) اكتفا به حداقل بهره هاي دنيا

2- اخلاق اسلامي

الف) رحمت و شفقت

ب) گشاده رويي و نزديكي با مردم

ج) عيب پوشي از مردم

وظايف اجتماعي حاكم

1- حاكم و مردم

الف) عدل

امور شخصي

امور اجتماعي

امور اقتصادي

ج) رسيدگي مستقيم به امور مردم

د) تعليم و روشنگري

2. حاكم و كارگزاران

3. حاكم و جامعه

آگاهي از امور جامعه

آباداني كشور

نظم

مسؤوليتهاي حاكم

حاكم، مسؤول در برابر خداوند و مردم

مسؤوليت حاكم در برابر كارهاي كارگزاران

مسؤوليت حاكم به هنگام عجز كارگزاران

حكومت علوي و اهتمام به اصلاحات اجتماعي اقتصادي، توسعه و رفاه

پيش گفتار

مقدمه:

اصلاحات اقتصادي حكومت علوي

1- رفع تبعيض از بيت المال و برقراري عدالت در تقسيم اموال عمومي

2- بازگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومي

3- پيشگيري از پيدايش ثروتمندان نامشروع جديد

الف) خود را اسوه و نمونه قرار دادن براي ديگر كارگزاران:

ب) زير نظر گرفتن رفتار اقتصادي نزديكان:

ج) حسابرسي و نظارت بر دارايي كارگزاران:

4- تلاش در جهت توسعه عمران و آباداني زمين

شكوفايي اقتصادي و آباداني زمين و مباني آن

5- تأمين اجتماعي اقشار محروم و از كارافتاده

طرح يك پرسش

عدالت اجتماعي در حكومت علوي

مفهوم عدل در بيان علوي

نگاهي به معناي لغوي عدل

مفهوم اصطلاحي عدل

جايگاه عدل در بيان علوي

الف: در باورها و بينشها:

ب: در نظام سياسي:

عوامل تحقق عدالت

موانع اجراي عدالت

الف: تبعيض

ب: سودجويي

ج: امتيازطلبي

د: ضعف نفس

گستره عدالت در حكومت ديني

سرآغاز بي عدالتي ها در تاريخ سياسي اسلام

جلوه هاي عدالت در سيره علوي

ستيز با عدالت گريزان

عدالت علوي در سياست و اقتصاد

اصول گرايي علوي(ع) در چالش با ماكياوليسم اموي

يك. شفافيت سياست علوي

دو. پرهيز از فريبكاري و دغلبازي

سه. اصول گرايي در سياستهاي عملي

الف) سياستهاي داخلي

ب) در برخورد با مخالفان و دشمنان

ج) خيرخواهي براي حكومتهاي وقت