كتاب شناسي عهدنامه امام علي(ع) به مالك اشتر

مرعشي نجفي و دانشگاه تهران و كتابهاي الذريعة، فهرست كتابهاي چاپي مربوط و تحقيق آقاي
محمدتقي دانش پژوه بر عهدنامه مالك اشتر بهره گرفته شده كه اميد است مورد قبول حق و براي
پژوهشگران مفيد واقع گردد.

الف) نسخه هاي متن عهدنامه

1- نسخه هاي مستقل

ـ المجاشعي التميمي الحنظلي، ابي القاسم الأصبغ بن نباته، عهد اميرالمؤمنين الي مالك الأشتر
النخعي حين ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، ج15،
ص362، ش2302. - ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه اميرالمؤمنين، ديرحزقيل، 40 ه.ق. نقل شده از:
آغابزرگ تهراني، همان، ص363، ش2304. نويسنده يادآوري كرده است كه اين نسخه در
محضر امام(ع) در ديرحزقيل نزديك كوفه نگارش يافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به
وسيله سردار اسعد به چاپ رسيده است. شايان ذكر است كه يادآوري نشده آيا اين همان عهدنامه
مالك است يا خير؟ - كاتب، محمد، عهدنامه امام علي(ع) مالك اشتر، 858ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه،
محمدتقي، ديباچه كتاب فرمان مالك اشتر، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359. يادآوري
مي گردد كه اين نسخه اكنون در كتابخانه "سلطان بايزيد" موجود است و با نامه موجود در
نهج البلاغه اندكي تفاوت دارد (همان، ص33). - المستعصمي، ياقوت، عهدنامه اميرالمؤمنين الي مالك الأشتر، 680 ه.ق. نقل شده از:
آغابزرگ تهراني،همان،ص362،ش2302.اين نسخه دركتابخانه "الخديويه"مصرنگهداري
مي شود.

2- نسخه هاي چاپ شده در ضمن كتابها

- سيدرضي، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه.ق. - نعمان مغربي، قاضي ابوحنيفه، دعائم الاسلام في ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الأحكام
عن اهل بيت رسول الله، قرن 4 ه.ق.

- عامري نيشابوري، ابوالحسن محمد بن ابي ذر يوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه.ق. اين نسخه با دو نسخه پيشين اندكي تفاوت دارد. مرحوم مينوي آن را چاپ كرده است. - عبشمي قرشي، علي بن محمد بن الوليد الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه.ق. - ابن شعبه حراني، ابومحمدحسن، تحف العقول في ما جاء من الحكم و المواعظ عن آل
الرسول، قرن 4 ه.ق. - مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد. علامه مجلسي عهدنامه را از روي نسخه تحف العقول نقل كرده است. - ابن حمدون كافي الكفاة بغدادي، ابوالمعالي بهاء الدين، التذكرة الحمدونية في السياسة و
الأدب الملكية. - نويري، شهاب الدين ابوالعباس احمد، نهاية الأرب في فنون الأدب، عهد اشتر، ص19، - قلقشندي، احمد بن علي، مآثر الاناقه في معالم الخلافة، اين نسخه از روي نسخه تذكره حمدونيه نقل شده است.

ب) ترجمه هاي عهدنامه

1- فارسي

- ابن فاضل مشهدي، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1106 ه.ق. نقل شده از:
مجلس شوراي اسلامي، فهرست نسخه هاي خطي، ج38، ص407، ش14282. - ابن اسماعيل خاتون آبادي، سيدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه ملي
ملك، فهرست كتابهاي خطي، ج2، ص138، ش940. - مروزي، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937. - [؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480. - بدايع نگار، ابراهيم، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1237 ه….ق. نقل شده از: همان، ج7،
ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص118 و كتابخانه مركزي آستان قدس
رضوي، فهرست الفبايي كتابهاي خطي، ص413، ش2093. اين ترجمه در ضمن كتاب "مخزن الأشيا" به چاپ رسيده است. - نواب تهراني، محمدابراهيم بن محمدمهدي و ابراهيم بدايع نگار، ترجمه عهدنامه مالك

اشتر، چاپ سنگي، 1373ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص13 و 14؛ منزوي،
احمد؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست كتابهاي چاپي ِفارسي، ... . اين ترجمه به صورت ضميمه كتاب "المآثر و الآثار" چاپ شده است. - ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ
سنگي، تهران، 1321ه.ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان. - ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، دستور حكومت، تهران، 1321 ه.ق.
نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37. - ابن حسين بيرجندي، شيخ محمدهادي، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، تهران، مؤسسه خاور،
نقل شده از: خانبابا مشار، همان. - فقيهي، علي اصغر، عهدنامه مالك اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم
ما كتب عن الرسول(ص) و اهل البيت(ع)، مجموعه 6، ص183. - برشيخ علي خان، عليرضا، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، قرن 12ه.ق. نقل شده از: منزوي،
احمد، فهرست نسخه هاي خطي گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده عليرضا
تجلي فرزند كمال الدين حسيني شيرازي اردكاني باشد. - مجلسي، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، نقل شده از: كتابخانه آيت الله مرعشي(ره)،
فهرست نسخه هاي خطي، ج1، ص215، ش187. - [؟]، ترجمه عهد علي به اشتر، نقل شده از: كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، فهرست
نسخه هاي خطي، ج16، ص50، ش5630. - شيرازي، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: كتابخانه ملي ملك، فهرست
نسخه هاي خطي، ج2، ص138، ش6152. - توني، عبدالواسع، ترجمه لفظي عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه،
محمد تقي، همان. - ابن محمد فاضل، محمدكاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه.ق. نقل شده از: كتابخانه مركزي
آستان قدس رضوي، همان، ج5، ص46. - ابن احمد بن سميع يزدي، محمدحسين، تحفة الوالي، 1227 ه.ق. - ابن ميرزا احمد، علي، بيعة الأفاخيم، 1235 ه.ق.

- ابن مهدي بهشتي، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه.ق. - ابن علي حسيني، صادق "فاضل كاشاني"، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه.ق. - ناظم مشهدي، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه آستان قدس رضوي، همان،
ش1946، به نستعليق 1277 و ياد شده در فهرست شهرستانها، ش648. - ابن علي نقي همداني، ميرزا محمد حسين، هدايات الحسام في عجايب الهدايات للحكام،
1308 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163. - قايني بيرجندي، محمدهادي، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني،
همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان. - حسيني، ميرزا جهانگيرخان، ترجمه عهد اشتر. - واعظ تهراني همت آبادي، شيخ محمدعلي، دستور حكومت، نقل شده از: آغابزرگ
تهراني، همان، ج8 ، اين ترجمه در پايان مقاله "في الفكر" اثر ديگر اين مترجم آورده شده است. - اديب كرماني، شيخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج8،
و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37. ـ فروغي "ذكاء الملك"، ميرزا محمدحسين خان، دستور حكومت، تهران، 1321 ه.ق. نقل
شده از: همان. - علوي آوي، حسين، فرمان مالك اشتر، با ديباچه محمدتقي دانش پژوه، چاپ اول: تهران،
بنياد نهج البلاغه، 1359.

2- غير فارسي

- جلال الدين، محمد، ترجمه عهد اشتر "ترجمه منظوم به زبان تركي"، استانبول، 1304 ه.ق.
نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37 و ... . - سيدباقر، ترجمه عهد اشتر "به زبان انگليسي"، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان.
اين ترجمه از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است. - سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، "به زبان فرانسوي"، نقل شده از: همان. اين ترجمه نيز
از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است.

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه

1- فارسي

- فاضل لنكراني، محمد، آيين كشورداري از ديدگاه علي(ع)، تنظيم از حسين كريمي، تهران،
دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1373. - صابري، كيومرث، برداشتي از فرمان علي(ع) به مالك، تهران، انتشارات عزيزي، 1357. - جعفري، محمدتقي، حكمت اصول سياسي اسلام (ترجمه و تفسير فرمان اميرالمؤمنين(ع)
به مالك اشتر)، تهران، بنياد نهج البلاغه. - گروه ترجمه بنياد نهج البلاغه، حكومت و مردم داري در نهج البلاغه (برداشتي نو از
فرمانهاي علي(ع) به مالك اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1379. - واعظ همداني كوثر، ميرزا محمد، شرح عهدنامه مالك اشتر، با اهتمام سيدمحمود كتابچي،
تهران، چاپخانه حيدري، بي تا. - رياضي.م، عهدنامه امام علي(ع) به مالك اشتر، تهران، پيام آزادي، 1376. - قوچاني، محمود، فرمان حكومتي پيرامون مديريت (شرح عهدنامه اميرالمؤمنين
علي(ع))، تهران، مركز آموزش مديريت دولتي، 1374. - دانش پژوه، محمد تقي، ديباچه بر كتاب فرمان مالك اشتر، ترجمه حسين علوي آوي،
چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359. - [؟]، فرمان همايوني امام علي بن ابي طالب(ع) به امام حسن و مالك اشتر، تهران، سعدي،
1354. - محمدي تاكندي، علي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه علي(ع) به مالك اشتر)،
ج1، تهران، آفرينه، 13. - محمدي تاكندي، علي و رضا شيخ محمدي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه
علي(ع) به مالك اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378. - ابن محمد فاضل مشهدي، محمدكاظم، نظامنامه حكومت (شرح و تفسير عهدنامه امير
مؤمنان(ع))، تحقيق و تصحيح از مهدي انصاري، قم، انتشارات انصاريان، 1373. - روغني قزويني، محمدصالح، شرح فارسي بر عهد اشتر. - ابن محمد بحراني شيرازي، سيد ماجد، تحفه سليمانيه، قرن 11 ه.ق.

- شريف، ابوالحسن، نصايح الملوك و آداب السلوك، قرن 12 ه.ق. - مروزي، ميرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق. - وقار شيرازي، ميرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه.ق. - ابن سليمان تنكابني، ميرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق. - نوري، محمد بن عبدالله، هداية السلوك و هدية الملوك، قرن 13 ه.ق. - عقيلي، شيخ احمد، دستور حكومت، ديباچه از محمدحسين خان فروغي، 1321 ه.ش. - طباطبايي، سيدنظام ميرزا رفيع الدين، آداب الملوك، 1320 ه.ش. - موسوي قزويني، سيد ميرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم). - ابن اسماعيل كجوري، شيخ محمد، اساس السياسة في تأسيس الرياسة، قرن 14 ه.ق. - فاضل آملي، جواد، فرمان مبارك.

2- عربي

- الفكيكي المحامي، توفيق، الراعي و الرعية [المثل الاعلي] للحكم الديمقراطي في الاسلام
شرح عهد الامام علي(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه.ق. - الناصري، محمدباقر، مع الامام علي في عهده لمالك الأشتر، چاپ دوم: بيروت، دارالتعارف
للمطبوعات، 1400 ه.ق. - عبده، محمد، مقتبس السياسة و سياق الرياسة، قاهره، 1317 ه.ق. (ترجمه فارسي آن به نام
دستور حكومت در سال 1903 چاپ شده است). - شهرستاني، سيد هبة الدين، رسالة في سند عهد علي الي مالك الاشتر و شرح متنه. - همداني، حسين، هدية الحسام لهداية الحكام. - نوري حاتم، النظام السياسي في عهد الامام لمالك الاشتر، بيروت، مؤسسة المرتضي
العالمية. - فضل الله، السيد عبدالحسين، نظرية الحكم و الاداره في عهد الامام علي(ع) ل ِلْأشتر، بيروت،
دارالتعارف.