اعتکاف و ماه رجب
راغب اصفهانی در مورد معنای لغوی واژه «اعتکاف» میگوید: «اعتکاف به معناى روى آوردن و ملازمت با چیزى، همراه با تعظیم آن است». و در اصطلاح فقهی، به توقف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با شرایط مخصوص، اعتکاف و به شخص به جا آورنده اعتکاف، مُعتکف گویند. اعتکاف در اصطلاح فقهی عبارت است از: توقف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با شرایط مخصوص، و به شخص به جا آورنده اعتکاف، معتکف گویند. [۱] . اعتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست کم سه روز) همراه با روزه است. اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما در احادیث، بهترین زمان برای آن دهه سوم ماه رمضان دانسته شده است. در اعتکاف نحوه اقامت و خروج از مسجد، احکام و آدابی دارد. در ایران، مراسم اعتکاف در ایام البیض روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب، در مساجد بزرگ بیشترِ شهرها برگزار میشود. بنا بر احادیث، اعتکاف همسنگ حج و عمره و موجب آمرزش گناهان و رهایی از آتش جهنم است. اعتکاف، عبادت مستحبی است که در احادیث معصومان ع ، همسنگ حج و عمره دانسته شده است.[۱] اعتکاف به عنوان سنت پیامبرص در کشورهای اسلامی برگزار میشود. در برخی روایات، اعتکاف مختص مسجد الحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد جامع بصره دانسته شده است، اما روایاتی وجود دارد که در آنها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است.[۱۸] ازاینرو، بیشتر فقیهان متقدم معتقدند اعتکاف به این مساجد چهارگانه اختصاص دارد،[۱۹] اما شهید اول و شهید ثانی گفتهاند: اینکه اعتکاف را فقط به مساجد چهارگانه منحصر کنیم سخنی ضعیف است.[۲۰] بیشتر فقیهان قرن چهاردهم نیز، برگزاری اعتکاف در مساجد جامع شهرها را صحیح دانسته[۲۱] و برخی، انجام آن در غیر از مساجد چهارگانه را (اعم از جامع و غیرجامع) به قصد رجا و رسیدن به ثواب، جایز شمرده اند.[۲۲] . طبق فقه شیعه، روزه از ارکان اعتکاف است؛[۲۳] ازاینرو کسی که نمیتواند روزه بگیرد؛ مانند، مسافر، بیمار و حایض، اعتکافش صحیح نیست.[۲۴] در اعتکاف نیت روزهٔ قضا یا نذری جایز است.[۲۵] محمد بن ادریس شافعی و احمد بن حنبل از پیشوایان مذاهب چهارگانه اهلسنت روزه را در اعتکاف واجب نمیدانند.[۲۶] اما در فقه مالکی و قول مشهور در فقه حنفی اعتکاف بدون روزه تحقق نمییابد.[۲۷] . در مدت اعتکاف، خروج از مسجد برای موارد ضروری؛ مانند تهیه خوراک لازم و قضای حاجت، یا امور دارای مصلحت؛ همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، جایز شمرده شده است. البته در این موارد نیز باید معتکف به ضرورت اکتفا نماید و نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود. [۲۸] سید کاظم طباطبایی در عروة الوثقی خارج شدن از محل اعتکاف را برای ضرورت های عرفی و شرعی و دارای مصالح خواه مصالح مربوط به شخص اعتکاف کنننده یا دیگری را جایز دانسته است. [۲۹] همچنین بنا گزارشی که در بحار الانوار از عدة الداعی نقل شده، امام حسن مجتبی ع برای برطرف کردن دیْن (بدهی و قرض) یکی از شیعیانش، طواف را قطع کرد و با او همراه شد تا کارش را راه بیندازد.[۳۰] [یادداشت ۱] . به گفته فقیهان، در اعتکاف استفاده و بوییدن عطر، مشاجره و جدال درباره امور دنیوی، خریدوفروش مگر برای ضرورت خودارضایی و مباشرت جنسی حتی در حد بوسیدن حرام است و اعتکاف را باطل میکند.[۳۱] همچنین هر چیزی که روزه را باطل میکند، اعتکاف را نیز باطل میکند.[۳۲] . بنا بر روایات، بهجاآوردن اعتکاف موجب آمرزش گناهان[۳۳] و دوری از آتش جهنم[۳۴] میشود. همچنین ایجاد زمینه برای اندیشیدن، فرصت نیایش و راز و نیاز با پروردگار و فراهم آمدن زمینهٔ توبه به عنوان فلسفه آن بیان شده است.[۳۵] . ابنعباس گزارش کرده است امام حسن ع در مسجدالحرام متعکف و در حال طواف بود که شخصی از شیعیانش از او در خواست کمک مالی کرد. امام طوافش را قطع کرد و همراه آن شخص روانه شد به او گفتم فراموش کردید که در اعتکاف هستید؟ امام پاسخ داد نه، اما از پدرم شنیدم که از رسول خدا ص شنید که فرمود: كسى كه در راه برآوردن نياز برادر مؤمن خود بكوشد، چنان است كه نُه هزار سال با روزه گرفتن و شبزندهدارى خدا را عبادت كرده باشد.«من قضى أخاه المؤمن حاجةً كان كَمَن عَبَد الله تسعة آلاف سنة صائماً نهاره قائماً ليله.» مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۱۲۹.
اعتکاف در قرآن و احادیث
از آیات قرآن برمیآید که اعتکاف پیش از این در میان پیامبران و شرایع پیشین نیز وجود داشته است. چنانکه خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام پس از بنیانگذاری کعبه دستور میدهد تا آن را برای طواف کنندگان و معتکفین آماده سازد: وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ؛[۱] و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام را برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان وسجده گذاران "از هر آلودگی ظاهری و باطنی" پاکیزه کنید. همچنین در سوره بقره، حرمت نزدیکی با زنان در حال اعتکاف بیان شده است:... وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ... ؛[۲] با زنان در زمانی که در مساجد معتکف هستید، مباشرت و نزدیکی نکنید. درکنزالعمال از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نقل گردیده است که: همه گناهان گذشته کسى که از روى ایمان و براى رسیدن به ثواب الهى معتکف شود، آمرزیده مى شود.[۳] . و نیز از آن حضرت نقل شده است که: معتکف همه گناهان را در بند مى کند و مانند کسى که همه خوبى ها را انجام داده است، به او پاداش داده مى شود.[۴] . و در سنن النبی ، به نقل از کتاب الکافى از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلى الله علیه وآله چون دهه آخر ماه رمضان مى شد، در مسجد اعتکاف مى کرد و برایش خیمه اى موئى مى زدند و آن حضرت به عبادت مى پرداخت وبسترخوابش رابرمى چید.[۵] . امام صادق علیه السّلام روایت شده است : رسول خدا صلی اللهعلیه وآله وسلّم وقتی ده روز آخر ماه رمضان فرا می رسید، در مسجد اعتکاف می کرد و مؤمنان برای او خیمه ای بپا می کردند و ایشان کمر همت بر عبادت میبست و بستر خود را جمع میکرد. پیامبر اکرم صلی اللهعلیه وآله وسلّم در باره اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان میفرماید: هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود، ارزش آن معادل دو حج و عمره میباشد . [۳۷] . رسول اکرم صلی اللهعلیه وآله وسلّم فرمود: هر کس روزی را برای خدا اعتکاف کند، خداوند بین او و آتش جهنم سه خندق فاصله قرار میدهد، که طول آن بیشتر از فاصله بین مشرق و مغرب است. [۳۸] . امام صادق علیه السّلام میفرماید: جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلّم نتوانست معتکف شود، پس در سال آینده بیست روز اعتکاف کرد، ده روز برای همان سال و ده روز بابت قضای سال گذشته . [۳۹] . مرحوم طبرسی نقل میکند: حضرت سلیمان علیهالسّلام اعتکافهای طولانی داشته است: حضرت سلیمان علیه السّلام همواره در مسجد بیت المقدس معتکف میشد. گاه یکسال، گاه دو سال، گاه یک ماه و گاه دوماه و گاه کمتر و بیشتر از این مدت طول میکشید. در مدت اعتکاف مشغول عبادت بود و آب و غذا برایش میآوردند تا از مسجد خارج نشود ، [۴۳] . ایشان در ادامه تصریح میکند که آن حضرت به هنگام مرگ در حال اعتکاف بود. مرحوم ابن ادریس معتقد است که حضرت موسی علیه السّلام در مدت چهل روزی که برای گرفتن کتاب آسمانی به کوه طور عزیمت کرده بود، روزه گرفته و در حال اعتکاف بود. [۴۴] . حکومت برای حضرت سلیمان علیهالسّلام وسیلهای برای خدمت به خلق بوده و هیچ گاه نتوانست آن بندۀ خالص خدا را فریب دهد. ایشان با وجود ملک عظیمش، لباس پشمی میپوشید و شبها تا صبح به عبادت و گریه میپرداخت. مرحوم طبرسی میگوید: حضرت سلیمان علیه السّلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف میکرد، حتی مرگ او در همان جا و در حال اعتکاف اتفاق افتاد. [۴۹] . در مورد اعتکاف حضرت موسی علیه السّلام در قرآن چنین آمده است: او برای خلوت با خدا به کوه طور شتافت … [۵۰] [۵۱] . در جای دیگری از قرآن کریم آمده است: و با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل کردیم؛ [۵۲] . از این آیات فهمیده میشود که حضرت موسی علیه السّلام چهل شب از قومش دوری کرده و پس از مناجات به سوی قوم خود برگشته است. این مطلب حکایت از نوعی اعتکاف در کوه طور میباشد.
احکام اعتکاف
افزون بر شرایط عامه تکلیف و نیت [۱] [۲] . برای معتکف، اعتکاف شرایط و احکام دیگری نیز دارد.
شرط روزه
فقهای امامیه، با استناد به روایات، روزه اعم از واجب و مستحب را از شرایط اعتکاف میدانند. [۳] [۴] . برخی اعتکاف پیامبر در ماه رمضان را دلیل دیگری بر این امر دانسته اند. [۵] . به نظر بعضی ظاهر آیه ۱۸۷ بقره [۶] . نیز اشعار به این امر دارد، زیرا مخاطبان نهی از آمیزش، در این آیه روزه داران هستند: ثُمَّ اَتِمّوا الصِّیامَ اِلَی الَّیلِ ولا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد، بنابراین آیه، اعتکاف تنها برای روزه داران جایز است و جواز آن برای غیر روزه داران نیازمند دلیل است. [۷] . البته گروهی از فقهای اهل سنت اعتکاف را بدون روزه نیز جایز میدانند. [۸] [۹] . شرط حد اقل سه روزه بودن : حد اقل اعتکاف به نظر امامیه سه روز [۱۰] . و به نظر برخی از علمای اهل سنت یک شبانه روز است. برخی دیگر با استناد به اطلاق آیه ۱۸۷ بقره[۱۱] . مدت زمانی کوتاه را که وقوف بر آن صدق کند، کافی دانسته اند. [۱۲] [۱۳] [۱۴] .
شرط انجام دادن در مسجد
شرط دیگر، انجام دادن این عبادت در مسجد است. همه علمای اسلامی به جز حنفیان که اعتکاف زن را در خانه اش جایز دانسته اند[۱۵] . بر این شرط اتفاق نظر دارند. [۱۶] [۱۷] . مستند امامیه دراین شرط روایات است؛ اما گروهی از عالمان اهل سنت آن را از جمله... واَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد [۱۸] استفاده کرده اند. [۱۹] . در ردّ این استناد گفته شده که آیه فقط بر حرمت مباشرت با زنان در حال اعتکاف در مسجد، دلالت دارد؛ نه بر شرطیت مسجد در اعتکاف. [۲۰] . در اینکه مقصود از مسجد چه مسجدی است، بین علمای اسلامی اختلاف است؛ از ظاهر جمله... و اَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد... [۲۱] . جواز اعتکاف در هر مسجدی استفاده میشود، [۲۲] . زیرا المساجد عام و شامل همه مساجد است؛ ولی امامیه با استناد به روایات، عموم آیه را به مساجد چهارگانه، یعنی مسجدالحرام، مسجدالنبی مسجد کوفه و مسجد بصره [۲۳] . و مسجد جامع هر شهر[۲۴] [۲۵] . تخصیص زده اند. نظر گروهی از اهل سنت نیز همین است؛[۲۶] . ولی عده ای از فقهای فریقین، بر مساجد فوق، مساجدی دیگر افزوده اند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] . شایان ذکر است که حضور در مسجد و خارج نشدن از آن در مدت اعتکاف، جز برای کارهای ضروری و رفع حاجت، لازم است. [۳۰] .
شرط اجتناب از مباشرت با زنان
قرآن مباشرت با زنان [۳۱] . را بر معتکف ممنوع کرده است: ولا تُباشِروهُنَّ واَنتُم عاکِفونَ فِی المَساجِد [۳۲] . افزون بر آیه فوق، روایات مستفیض نیز بر این امر دلالت دارد. [۳۳] [۳۴] . به نظر علمای امامیه آیه و روایات پیشگفته شمول داشته و هرگونه لمس، تقبیل و تماس شهوت آمیز را نیز دربرمی گیرد، [۳۵] [۳۶] . هرچند برخی از امامیه و جمعی از اهل سنت، انصراف آیه را به آمیزش دانسته و سرایت آن به مقدمات مذکور را بعید میدانند، [۳۷] بلکه رد کرده اند؛[۳۸] [۳۹] . همچنین از اینکه در آیه مورد بحث، قرآن مباشرت با زنان در شبهای ماه رمضان را برای روزه داران روا شمرده: «فالــنَ بـشِروهُنَّ» و سپس معتکفان را ازاین عمل منع کرده است: و لا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد [۴۰] به دست میآید که آمیزش در شبهای اعتکاف نیز بر معتکف حرام است. [۴۱] [۴۲] . فقهای فریقین نیز بر همین رای هستند. [۴۳] [۴۴] .
دیگر شرایط اعتکاف
افزون بر حرمت آمیزش با زنان، اعمال دیگری چون استفاده از بوی خوش، خرید و فروش، مشاجره و جدال نیز در این مدت بر معتکفان حرام است. [۴۵] . قرآن در پایان آیه مذکور، احکام مطرح شده در این آیه، از جمله حکم اعتکاف را از حدود الهی میشمارد که مؤمنان نباید آن را سبک بشمارند و از آن تعدّی کنند: تِلکَ حُدودُ اللّهِ فَلا تَقرَبوها [۴۶] . سپس رعایت این احکام را موجب ایجاد تقوا و پرهیزگاری در انسان دانسته است: کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ ءایـتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُم یَتَّقون [۴۷] .
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب ، معصوم دوازدهم امام هادی ع
ادامه مطلب را ببينيد
احکام اعتکاف
افزون بر شرایط عامه تکلیف و نیت [۱] [۲] . برای معتکف، اعتکاف شرایط و احکام دیگری نیز دارد.
شرط روزه
فقهای امامیه، با استناد به روایات، روزه اعم از واجب و مستحب را از شرایط اعتکاف میدانند. [۳] [۴] . برخی اعتکاف پیامبر در ماه رمضان را دلیل دیگری بر این امر دانسته اند. [۵] . به نظر بعضی ظاهر آیه ۱۸۷ بقره [۶] . نیز اشعار به این امر دارد، زیرا مخاطبان نهی از آمیزش، در این آیه روزه داران هستند: ثُمَّ اَتِمّوا الصِّیامَ اِلَی الَّیلِ ولا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد، بنابراین آیه، اعتکاف تنها برای روزه داران جایز است و جواز آن برای غیر روزه داران نیازمند دلیل است. [۷] . البته گروهی از فقهای اهل سنت اعتکاف را بدون روزه نیز جایز میدانند. [۸] [۹] . شرط حد اقل سه روزه بودن : حد اقل اعتکاف به نظر امامیه سه روز [۱۰] . و به نظر برخی از علمای اهل سنت یک شبانه روز است. برخی دیگر با استناد به اطلاق آیه ۱۸۷ بقره[۱۱] . مدت زمانی کوتاه را که وقوف بر آن صدق کند، کافی دانسته اند. [۱۲] [۱۳] [۱۴] .
شرط انجام دادن در مسجد
شرط دیگر، انجام دادن این عبادت در مسجد است. همه علمای اسلامی به جز حنفیان که اعتکاف زن را در خانه اش جایز دانسته اند[۱۵] . بر این شرط اتفاق نظر دارند. [۱۶] [۱۷] . مستند امامیه دراین شرط روایات است؛ اما گروهی از عالمان اهل سنت آن را از جمله... واَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد [۱۸] استفاده کرده اند. [۱۹] . در ردّ این استناد گفته شده که آیه فقط بر حرمت مباشرت با زنان در حال اعتکاف در مسجد، دلالت دارد؛ نه بر شرطیت مسجد در اعتکاف. [۲۰] . در اینکه مقصود از مسجد چه مسجدی است، بین علمای اسلامی اختلاف است؛ از ظاهر جمله... و اَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد... [۲۱] . جواز اعتکاف در هر مسجدی استفاده میشود، [۲۲] . زیرا المساجد عام و شامل همه مساجد است؛ ولی امامیه با استناد به روایات، عموم آیه را به مساجد چهارگانه، یعنی مسجدالحرام، مسجدالنبی مسجد کوفه و مسجد بصره [۲۳] . و مسجد جامع هر شهر[۲۴] [۲۵] . تخصیص زده اند. نظر گروهی از اهل سنت نیز همین است؛[۲۶] . ولی عده ای از فقهای فریقین، بر مساجد فوق، مساجدی دیگر افزوده اند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] . شایان ذکر است که حضور در مسجد و خارج نشدن از آن در مدت اعتکاف، جز برای کارهای ضروری و رفع حاجت، لازم است. [۳۰] .
شرط اجتناب از مباشرت با زنان
قرآن مباشرت با زنان [۳۱] . را بر معتکف ممنوع کرده است: ولا تُباشِروهُنَّ واَنتُم عاکِفونَ فِی المَساجِد [۳۲] . افزون بر آیه فوق، روایات مستفیض نیز بر این امر دلالت دارد. [۳۳] [۳۴] . به نظر علمای امامیه آیه و روایات پیشگفته شمول داشته و هرگونه لمس، تقبیل و تماس شهوت آمیز را نیز دربرمی گیرد، [۳۵] [۳۶] . هرچند برخی از امامیه و جمعی از اهل سنت، انصراف آیه را به آمیزش دانسته و سرایت آن به مقدمات مذکور را بعید میدانند، [۳۷] بلکه رد کرده اند؛[۳۸] [۳۹] . همچنین از اینکه در آیه مورد بحث، قرآن مباشرت با زنان در شبهای ماه رمضان را برای روزه داران روا شمرده: «فالــنَ بـشِروهُنَّ» و سپس معتکفان را ازاین عمل منع کرده است: و لا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد [۴۰] به دست میآید که آمیزش در شبهای اعتکاف نیز بر معتکف حرام است. [۴۱] [۴۲] . فقهای فریقین نیز بر همین رای هستند. [۴۳] [۴۴] .
دیگر شرایط اعتکاف
افزون بر حرمت آمیزش با زنان، اعمال دیگری چون استفاده از بوی خوش، خرید و فروش، مشاجره و جدال نیز در این مدت بر معتکفان حرام است. [۴۵] . قرآن در پایان آیه مذکور، احکام مطرح شده در این آیه، از جمله حکم اعتکاف را از حدود الهی میشمارد که مؤمنان نباید آن را سبک بشمارند و از آن تعدّی کنند: تِلکَ حُدودُ اللّهِ فَلا تَقرَبوها [۴۶] . سپس رعایت این احکام را موجب ایجاد تقوا و پرهیزگاری در انسان دانسته است: کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ ءایـتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُم یَتَّقون [۴۷] .
اعمال اعتکاف
-۱ نیت -۲ + توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره -۳ + کمتر از سه روز نبودن اعتکاف -۴ + روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف .
زمان اعتکاف
اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاص نیست؛ تنها از آن رو که لازمه اعتکاف، روزه گرفتن است، باید در زمانى اعتکاف شود که شرعاً بتوان روزه گرفت؛ پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. ولى بهترین زمان براى اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و ایام البیض ماه رجب است. اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازى انسان براى درک لیلة القدر و بهرهبردارى از فیض این شب گرانقدر، بى ارتباط نیست. در کشور ایران اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب، بیش از اعتکاف در دهه پایانى ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است: اول آن که ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده مى شود که اعتکاف در ماه هاى حرام، نسبت به دیگر ماهها از فضیلت بیشترى برخوردار است. ثانیا: روزه در ماه رجب داراى فضیلتى خاص است؛ مالک بن انس پیشواى مذهب مالکى گفته است: سوگند به خدا، چشمانم تاکنون کسى را که از نظر وارستگى، فضیلت و عبادت و پرهیزگارى برتر از امام صادق علیه السلام باشد، ندیده است. من به حضور ایشان مى آمدم و او مرا مورد توجه قرار مى داد و احترام مى نمود. روزى به ایشان عرض کردم: اى فرزند رسول خدا! پاداش کسى که یک روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم از پدرش و او از جدش و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه وآله برایم روایت کرد که هر کس یک روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده مى شود.[۶] . بر پایه حدیثى دیگر از پیامبر صلی الله علیه وآله هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى اندازد. پروردگار مهربان به کسى که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى کند که حق تو بر من واجب شد و دوستى و ولایتم برایت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما گناهان بنده ام را آمرزیدم.[۷] . علاوه بر روایاتى که به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تاکید مى نماید، درباره روزه گرفتن در روزهاى ۱۳، ۱۴ و ۱۵ این ماه ایام البیض و انجام اعمال ام داود نیز تاکید شده است.
ایام البیض یا روزهای سپید ، به روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری گویند.[۲] . به باور مسلمانان ایام البیض ماههای رجب، شعبان و رمضان، دارای فضیلت بسیار هستند. «ایامالبیض» یعنی روزهایی که شبهایش سفید است. منظور، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه قمری است که «شبهای مهتاب» دارند.[۳] . در پیرامون وجه تسمیه این واژه دو دیدگاه وجود دارد:[۵] . یکی اینکه با توجه به اینکه در این سه روز به دلیل کامل بودن ماه، شبها روشن و سفید است، روزهای این سه شب را ایام البیض به معنای روزهای سفید نامیده اند. دیگر اینکه در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است هنگامی که آدم خطایی که "ترک اولی" [۶] بود را انجام داد بدنش سیاه شد. پس از آن بر قلبش الهام شد که روزهای ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ را روزه بگیرد. هر روز از این روزها را که روزه گرفت، بخشی از بدنش سفید شد، وقتی سه روز تمام شد، تمام بدنش سفید شده بود. به همین دلیل این روزها را روزهای سفید گفته اند.[۷] .
پیامهای اعتکاف
پیامبر اسلام، در بیان فضیلت اعتکاف، در سخنی گفته است: معتکف، همه گناهان را در بند میکشد. یعنی آن که خویشتن را برای مدتی در مکانی محبوس کرده تا به توفیق انس با خداوند و رسیدن به لذت مناجات نایل آید.[۱۲] . اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصی نیست، ولی چون لازمه اعتکاف روزه گرفتن است، در دو روز عید فطر و قربان که روزه حرام است، نمیتوان معتکف شد. البته بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب است که در کشور ما، اعتکاف در سه روز ماه رجب رواج دارد و این سه روز، از چند جهت دارای اهمیت است؛ اول اینکه ماه رجب، ماه حرام است و مطابق روایات، اعتکاف در ماههای حرام از فضیلت بیشتری برخوردار است. و دوم اینکه روزه در ماه رجب فضیلت خاصی دارد البته تعدادی از علمای شیعه همچون سید علی سیستانی، فضیلت خاصی را برای اعتکاف در ماه رجب قائل نیستند[۱۳]. علامه مجلسی درباره کمال اعتکاف مینویسد: «کمال اعتکاف در آن است که اندیشه و دل و اعضا بر مجرد عمل صالح وقف گردد و بر در خانه خدای جلیل و در برابر اراده مقدس او به حبس درآید و به زنجیر مراقبت او به بند کشیده شود و از آن چه روزهدار از انجام آن خودداری میکند، به طور تمام و کمال بازداشته شود ... [۱۴] . در کتاب مفاتیح الجنان برای روزه در این سه روز (حتی اگر بدون اعتکاف باشد) ثواب بسیار ذکر شده و عبادات مستحبیای مثل "اعمال اُم داود" [۱۵] نیز برای انجام در این روزها آورده شده است[۱۶] صفحات ۲۳۱ الی ۲۴۰ .
اعتکاف و حکمت آن
در بیان حکمت اعتکاف میتوان به مطلب ذیل برگرفته از کتاب حکمت عبادات[۱۷] بسنده کرد: عبادت ذات اقدس اله، شئونی دارد. گاهی به صورت فکر و ذکر و شکر است، گاهی به صورت حرکت و زمانی به صورت سکون. تا معبود (عزوجل) چه دستور دهد. پس معبود گاه دستور حرکت و هروله میدهد، نظیر سعی بین صفا و مروه، گاهی دستور گردش به دور خانه خود را لازم میداند، نظیر طواف در حج و عمره، گاهی هم وقوف و عکوف و اقبال همراه با تعظیم و بزرگداشت را در خانه خود، واجب یا مستحب می شمارد، نظیر اعتکاف. از اینکه اعتکاف در کنار طواف و عدل رکوع و سجود قرار گرفته، معلوم میشود که از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه ذات اقدس اله است. [۱۸] . عبدالله جوادی آملی، حکمت عبادات . توصیه ای از علی بن ابیطالب به معتکفین : در کتاب مستدرک الوسائل ، در گفتاری از علی بن ابیطالب درباره مراقبات اعتکاف آمده است: معتکف باید در طول اعتکاف مسجد را ترک نکند، پیوسته به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول باشد، درباره مسائل دنیوی سخن نگوید، شعر نسراید، فحش و سخنان زشت بر زبانش جاری نکند، جدال و خودنمایی نکند و هر اندازه بتواند از سخن گفتن لب فروبندد، بهتر است. [۱۹] . میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد ۷، صفحه ۵۶۷ .
اهمیت و جایگاه اعتکاف سالک
اعتکاف در اصطلاح عرفانی به معنای استقامت در سیر الیالله با خلوص نیت و خالی کردن قلب از تعلقات مادی میباشد.[۱] اهل معرفت درباره اعتکاف سلوکی و بطونی مطالب فراوانی بیان کرده اند[۲] و تحت عنوان قاعده خلوت به مباحث اعتکاف سلوکی و ثمرات و نتایج آن پرداخته اند.[۳] امام خمینی نیز به بحث اعتکاف سلوکی در آثار خویش پرداخته و معتقد است سالک با خالی کردن قلب خود به اعتکاف مسجد قلب خود میپردازد تا ارتقاء وجودی یابد.[۴] .
حقیقت اعتکاف سلوکی : اهل معرفت حقیقت اعتکاف سلوکی را خالی کردن قلب از تعلقات دنیوی و مادی میدانند که سالک باید قلب خود را آلودگیها و هوسهای نفسانی پاک کند.[۵] ازاینرو برخی اهل معرفت با استناد به آیه طهّر بیتی لطّآئفین و القآئمین،[۶] معتقدند سالک باید بیت قلب خود را از آلودگیهای باطنی و وسوسههای شیطانی برای طواف قوای نفسانی و قوای روحانی حول قلب پاک کند تا معارف الهی بر این قلب بتابد.[۷] . امامخمینی نیز حقیقت اعتکاف سلوکی را قیام به سرّ حقیقت میداند و معتقد است سالک با اعتکاف باطن و سرّ، خود را انسلاخ وجودی میدهد تا دوام و حضور و همراهی با حقتعالی پیدا کند. به باور ایشان وقتی سالک قوای مُلکی و ملکوتی خود را معتکف قلب کرد، باید به قلب و بدن نگاه مسجدی داشته باشد و به پاکیزی و طهارت آن همت کند، وقتی سالک توانست قلب را از آلودگیهای مادی و شیطانی پاک کند، در مسجد قلب معتکف میشود.[۸] امامخمینی همسو با اهل معرفت برای سالک الیالله جهت رسیدن به قرب الهی دو رکن اساسی قابل است: طهارت: یکی از مهمترین مراحل سلوکی سالک از بین بردن انانیّت و انیّت و خودبینی است و تا سالک از این مرحله طهارت پیدا نکند، سلوک او معنا نخواهد داشت.[۹] . اعتکاف: سالک باید دار طبیعت و دار تکلیف را مسجد عبادت خود بدانند و معتکف در آن شود و همیشه در قلب معتکف باشد و فقط به اندازه رفع حاجت و نیاز از مسجد قلب خارج شود و سریع برگردد تا دلبستگی به غیر خدا پیدا نکند.[۱۰] .
مسجد اعتکاف سلوکی : مسجد خانه خداوند و محل سجده و اظهار عبودیت و بندگی در برابر حقتعالی است.[۱۱] به اعتقاد امامخمینی اهل معرفت با مشاهده، تمام عالم هستی را مسجد پروردگار میدانند؛ ازاینرو سالک باید مراقب باشد تا با طهارت و صفای باطنی در آن گام بگذارد و به قلب خود بفهماند که ارض طبیعتِ خود، مسجد ربوبیت است و سجدهگاه جنود رحمانی، پس باید مسجد بدن خود را، از تصرفات شیطانی و نفسانی پاکیزه کند و با بدن معامله مسجدیت داشته باشد و با قوا به نظر عکوف رفتار نماید؛ در این حال که خود را معتکف یافت، نظافت چنین مسجدی به عهده اوست.[۱۲] هنگامی که سالک ارتقای وجودی یافت و مسجد ملکوتی را با تصرفات رحمانی و جنود عقل بنا کرد، باید تلاش کند خود را از عکوف در مسجد رهایی دهد و در مسجد نماند و مسجدی نشود؛ زیرا این حالت، خود نوعی تعلق است، بلکه با اعتکاف و عمل سلوکی و فنا، به صاحب مسجد برسد. یعنی به مسجد ربوبیت برسد.[۱۳] .
فلسفه اعتکاف
اسلام، دین انزوا و گوشه گیری نیست و حتی با آن به مخالفت پرداخته است، ولی از آن جا که دست و پا زدن در مسائل مادّی و مشاغل روزمره و معاشرت با غفلت زدگان جامه، تمایل به دنیا و تجمل گرایی را در انسان افزایش می دهد و گاه آدمی را از یاد حق و روی کردن به حقیقت و توجه به امور معنوی بازداشته و به خود مشغول می کند، در اسلام برنامه ای داوطلبانه برای برطرف ساختن این آفت روحی تدارک دیده شده که «اعتکاف» نام دارد.
اعتکاف، فرصت ارتباط: انسان طبق وعده الهی در آیه ۶ سوره انشقاق، سرانجام به دیدار معبود نایل خواهد شد. او برای رسیدن به محبت خداوند، باید راه عبادت حقیقی را در پیش بگیرد و گاهی در اُنس با پروردگار به گوشه ای خلوت پناه برد و دور از همه عنوان ها و تعلقات دنیایی، لَختی در حالِ خود بیندیشد و با سوز دل و اشک چشم، زنگار و سیاهی را از چهره جان خود بزداید و در زاد و توشه آخرت تأمّل کند. ادیان الهی با توجه به این نیاز روحی، با آن که انسان را به حضور در جامعه و شرکت در فعالیت های اجتماعی فرا می خوانند، فرصت هایی را نیز برای خلوت کردن او با خداوند فراهم ساخته اند که یکی از این فرصت ها، «اعتکاف» است.
اعتکاف، درمان فراموشی: قرآن کریم، در آیه ۲۷ سوره حدید، از گوشه گیری پیروان حضرت مسیح علیه السلام سخن به میان آورده و می فرماید: ... و رهبانیتی را که ابداع پیروان مسیح بود، برای آنها مقرر کردیم تا خشنودی خداوند را به دست آورند؛ پس حق آن را چنان چه بایسته بود، مراعات نکردند. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرمایند: «از لحن آیه شریفه برمی آید که خداوند، در ابتدا رُهبانیت را بر پیروان حضرت عیسی علیه السلام مقرر نکرده بود، ولی آن را مورد تأیید قرار داد». هرچند مسیحیان به دلیل زیاده روی در این کار مورد نکوهش قرار گرفتند، ولی دین اسلام، عبادتی به نام اعتکاف پیش بینی کرد که نوعی خلوت گزینی و درون اندیشی برای ساختن انسان ها و جلوگیری از خدافراموشی و خودفراموشی است. «اعتکاف» راه کار مناسب و درمان مطلوبی برای بیماری فراموشی خود و خداست.
اعتکاف، توقّفی آگاهانه: اعتکاف توقّفی نا آگاهانه در مسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نیست. آن چه می تواند موجب دل کندن از لذایذ زندگی مادّی شود، خود باید لذتی برتر باشد، لذتی چون وصال محبوب، تقرّب و نزدیکی به خدای بزرگ و قرار گرفتن در سایه سار محبّت الهی. مُعتکف، از خانه خویش بیرون رفته و آگاهانه عزمِ حضور در خانه حضرت حق می کند؛ حضوری آگاهانه، عاشقانه و خالصانه بر درگاه پروردگار یکتا.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
احکام اعتکاف
حکم تکلیفى: اعتکاف در اصل شرع، مستحب است، اما به وسیله نذر، عهد، قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب مىشود.[۸] بافضیلتترین زمان براى اعتکاف، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.[۸]
شرایط اعتکاف: عقل، اسلام، قصد قربت، سه روز یا بیشتر روزه گرفتن، در مسجد به جا آوردن، حضور در مسجد و از آن خارج نشدن، اذن مولا براى مملوک و اذن شوهر براى زن و اذن پدر و مادر براى فرزند -در صورت اذیت شدن پدر و مادر-، از شرایط صحت اعتکاف است. همچنین بر شرط بودن ایمان در صحت همه عبادتها از جمله اعتکاف، ادعاى اجماع شده است.[۹] . در این که اعتکاف در هر مسجدى صحیح است یا تنها در مسجد جامع شهر و یا تنها در مساجد چهارگانه مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد کوفه و مسجد بصره که پیامبر اکرم یا امامان معصوم علیهمالسلام در آنها نماز جماعت یا نماز جمعه اقامه کرده اند - اختلاف است؛ هر چند قول اخیر به مشهور نسبت داده شده است.[۱۰] . در روزه اعتکاف، قصد اعتکاف شرط نیست، بلکه روزه ماه رمضان یا روزه نذرى و مانند آن نیز کفایت مىکند.[۱۱] در صورت صحیح نبودن روزه - به جهت زمان مانند عید قربان و عید فطر و یا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بیمار و مسافر - اعتکاف نیز صحیح نیست.[۱۲] . شبهاى دوم و سوم از سه روز اعتکاف، جزء مدت اعتکاف است و به قول مشهور، شب اول جزء آن نیست. از این رو، مدت اعتکاف از طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است.[۱۳] . ناتمام گذاشتن اعتکاف واجب در صورتى که وقتش معین باشد، جایز نیست، اما در این که ناتمام گذاشتن چنین اعتکافى در صورتى که وقتش معین نباشد و نیز ناتمام گذاشتن اعتکاف مستحب به طور مطلق جایز است یا به طور مطلق جایز نیست و یا در دو روز اول جایز است و پس از آن جایز نیست، اختلاف است؛ هر چند قول اخیر، مشهور است.[۱۴] . خروج از مسجد به هنگام ضرورت - مانند تخلّى، غسل جنابت و استحاضه و دیگر غسلهاى واجب - و نیز انجام امورى مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان، تشییع جنازه و عیادت بیمار جایز است.[۱۵] در صورت خروج از مسجد، نماز خواندن جز در مکه و نیز زیر سایه نشستن جایز نیست.[۱۶] .
محرّمات اعتکاف: آمیزش با همسر و به قول مشهور لمس کردن و بوسیدن او با شهوت، بوییدن عطر، گل و گیاهان خوشبو به قول مشهور، مجادله با دیگران در امور دنیوى و دینى (به قصد فضل فروشى و غلبه) و خرید و فروش در شب و روز، بر معتکف حرام است.[۱۷] .
بطلان اعتکاف: آنچه روزه را باطل مىکند، اعتکاف را نیز باطل مىکند.[۱۸] همچنین آمیزش در شب، موجب بطلان اعتکاف است[۱۹] و در بطلان آن به سبب ارتکاب دیگر محرّمات یاد شده، اختلاف است.[۲۰] . اعتکاف باطل شده، اگر واجب معیّن باشد، قضاى آن و اگر غیرمعیّن باشد، اعاده آن واجب است. همچنین اگر اعتکاف مستحب باشد و پس از گذشت دو روز باطل شود، بنابر قول به وجوب اعتکاف مستحبى بعد از گذشت دو روز، قضاى آن واجب است.[۲۱] . باطل کردن اعتکاف واجب به وسیله آمیزش حتى در شب، موجب ثبوت کفاره است و آن به قول مشهور، کفاره روزه ماه رمضان یعنى آزاد کردن برده یا دو ماه روزه گرفتن و یا اطعام شصت فقیر است. در ثبوت کفاره به سبب ارتکاب دیگر محرمات یاد شده، اختلاف است. اگر اعتکاف در روزه ماه رمضان یا قضاى روزه ماه رمضان پس از زوال به سبب جماع کردن باطل شود، دو کفاره ثابت مىگردد؛ یکى براى باطل کردن اعتکاف و دیگرى براى باطل کردن روزه.[۲۲]
پیشینهٔ اعتکاف
اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الاهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ای از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. از زمانی که پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان" مکه" با شکوه خاصی برگزار می شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان، که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی گزینند. شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه وآله برگزار می شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام در این مسجد مقدس معتکف می شده اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می کرده اند. مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر ص فرا گرفتند.[۳۶] بنابر روایتی، پیش از اسلام نیز اعتکاف وجود داشته است.[۳۷] . آنچه درباره اعتکاف پیامبر گزارش شده است مربوط به دوران پس از هجرت، در مدینه و در ماه رمضان است، که برای آن حضرت چادری در مسجد النبی برپا میشد.[۳۸] امروزه در مسجد النبی، سمت شرقی ستون توبه استوانه ای به نام سریر (تخت) قرار دارد که گفته میشود پیامبر(ص) در روزهای اعتکاف، بستر خود را کنار آن جای میداد و معتکف میشد.[۳۹] . پیامبر اسلام در رمضان سال دوم هجری به جهت وقوع جنگ بدر نتوانست اعتکاف کند؛ ازاینرو در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال قبل.[۴۰] در منابع روایی از اعتکاف امامان شیعه از جمله امام حسن مجتبی[۴۱] و امام صادق ع [۴۲] نیز گزارشهایی نقل شده است. به گزارش شیخ لطف الله میسی م ۱۰۳۵ق ، در دوره صفویه در قزوین و اصفهان اعتکاف برگزار میشد.[۴۳] .
تعریف لغوی اعتکاف
در فقه به توقّف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با اعمال و شرایط خاصی، اعتکاف، و به شخص به جا آورنده آن مُعتَکِف گفته میشود. [۲] اعتکاف از ماده «عکف» و در لغت به معنای رویآوردن به چیزی و بزرگداشت آن است.[۳] همچنین، در قرآن عاکف [۴] به معنای ساکن و مقیم، و معکوف [۵] در معنای ممنوع و بازداشته شده به کار رفته است. در اصطلاح عرفانی، اعتکاف، فارغ و تهیساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیمکردن نفس به مولا است.[۶] علامه مجلسی حقیقت اعتکاف را رویآوردن بنده به اطاعت از خدواند و پایبندی به مراقبت دانسته است.[۷] وی همچنین کمال آن را در وقف کردن دل و عقل و اعضای بدن بر انجام عمل صالح و پرهیز از غفلت و مقید ساختن خویش به انجام دستورات الهی و تحقق اراده او و دور ساختن غیر خدا از همه وجود خویش میداند.[۸] . اعتکاف مصدر باب افتعال [۲] . از ریشه عکف یعکف و یعکف و مصدر آن عکف عکوف به معنای روی کردن به چیزی، مواظبت بر چیزی، روی برنگرداندن از آن و به معنای اقامت در مکانی و حبس شدن در جایی استعمال شده است. [۳] . اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذکر نموده اند. از جمله: رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت؛ اقبال به چیزی بی آن که روی از آن برگردد؛ محبوس و متوقف کردن چیزی؛ اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن؛ التزام به یک مکان و اقامت در آن؛ اقامت، ملازمت و مواظبت؛ حبس و توقف. [۴] [۵] . اعتکاف و عکوف [۶] . در لغت، به معنای مواظبت و ایستادگی بر چیزی و یا مکانی است[۷] . وعاکف [۸] . و معتکف به معنای اقامت کننده است که در برخی آیات مانند وجاوزنا ببنی اسر ائیل البحر فاتوا علی قوم یعکفون علی اصنام لهم قالوا یا موسی اجعل لنا الـها کما لهم آلهة قال انکم قوم تجهلون: و بنی اسرائیل را (سالم) از دریا عبور دادیم؛ (ناگاه) در راه خود به گروهی رسیدند که اطراف بتهایشان، با تواضع و خضوع، گرد آمده بودند. (در این هنگام، بنی اسرائیل) به موسی گفتند: تو هم برای ما معبودی قرار ده، همان گونه که آنها معبودان (و خدایانی) دارند! گفت : شما جمعیتی جاهل و نادان هستید![۹] . همین معنا منظور است. در این مدخل معنای شرعی آن که ماندن در مسجد به قصد قربت[۱۰] . همراه با مراعات برخی احکام و شرایط است، مقصود میباشد.
تعریف اصطلاحی اعتکاف
اعتکاف در اصطلاح فقهی عبارت است از: نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتر در مسجد مقیم شود و از آنجا بیرون نرود و در این مدت روزه بگیرد. البته این عمل شرائط و احکامی دارد که در کتب فقهی بیان شده است. [۱۱] [۱۲] . در تعریف دیگری آمده است: اعتکاف، ماندن در مسجد به نحوی که از آن قصد عبادت کند و قصد عبادت دیگر، در آن شرط نیست . اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن میباشد . [۱۳] . آنچه از این تعریف بدست میآید، این است که هدف از ماندن در مسجد، فقط و فقط برای بندگی و عبودیت باشد، زمانی که معتکف با این قصد و نیت در مسجد حضور پیدا میکند، می توان گفت که وی معتکف شده است.
فواید اعتکاف
یکی از فواید اعتکاف و معتکف شدن اندیشیدن و تعقل کردن است زیرا زمانیکه انسان دور از هیاهو و مسائل دنیایی و همزمان با خواندن قرآن و مفاتیحالجنان تفکر و تعقل میکند، اندیشه او بیشتر در مسائل مذهبی است. یکیاز فواید اعتکاف توبه کردن است. انسان در کارهای روزمره دچار گناه میشود و این در حالیاست که در ایام اعتکاف وسیلهای فراهم میشود که انسان توبه کند و حضور در مسجد باعث میشود انسان بدون اینکه بهدنبال مسائل دنیایی باشد توبه کند. یکی دیگر از فواید اعتکاف نشستن در مسجد برای عبادت است، انسان برای نیایش و دعا کردن و بهطور کلی برای خودسازی به مسجد میآید که آثار و برکات زیادی برای او دارد. انسان زمانیکه به راز و نیاز با خداوند میپردازد حالت روحانی و خاصی پیدا میکند و همینکه شیطان حالت روحانی انسان را میبیند که به فکر مسائل مادی و دنیایی نیست خود به خود فراری میشود.[۹] همچنین، اعتکاف زمینه بازگشت به سوی خدا و بازگشت از خودمداری به خداگرایی و خدابینی است.[۱۰] آمرزش گناهان، نزدیکی به خدا، جلب محبت خدا، تحصیل بهشت الهی، تهذیب نفس، انس با معنویات، آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه و تقویت اراده نیز از مهمترین آثار اعتکاف هستند.[۱۱] رشد، کمال و بالندگی روحی، عقلی و ایمانی انسان نیز از دیگر آثار اعتکاف است، زیرا در اعتکاف، انسان با پی بردن به نکات مثبت و منفی وجودش، با تقویت نقاط مثبت، از ضعفهای خود میکاهد؛ لذا اولین اثر خلوت گزینی اعتکاف، نورانیت قلبی است؛ یعنی هر چه انسان توجه خود را به خدا بیشتر میکند نور خداوند در دلش متجلی میشود. تقویت روحیه بندگی، دوری از گناهان، تواضع و فروتنی را از جمله آثار فردی اعتکاف است. معتکف که در مدت اعتکاف از بسیاری از امور چشم پوشی می کند، درحقیقت تمرینی برای تقویت اراده خود انجام می دهد و از سوی دیگر اخلاص در عبادت و دوری از ریا که در اینعمل عبادی نهفته است، سبب تواضع و فروتنی وی می شود؛ لذا اعتکاف بهترین فرصت برای انس با خدا و درک شیرینی و لذت بندگی اوست و میدانی برای به زمین زدن وابستگیها و زدودن عشق به دنیا است. جوانی که در مراسم اعتکاف طعم شیرین ایمان و انس به خداوند را چشیده است، لذتهای مادی و شهوانی در دیدگاهش حقیر و بی ارزش شده و به آسانی در گرداب فساد و تباهی گرفتار نمیشود.[۱۲] .
اعتکاف در قرآن
واژه اعتکاف در قرآن کریم استعمال نشده است؛ اما مشتقات ثلاثی مجرد این واژه به صورت مَعْكُوفًا [۱۴] يَعْكُفُونَ [۱۵] الْعَاكِفُ،عَاكِفًا [۱۶] [۱۷] الْعَاكِفِينَ،عَاكِفِينَ [۱۸] [۱۹] [۲۰] عَاكِفُونَ [۲۱] [۲۲] . به معنای معتکفین هم به معنای لغوی و هم به معنای اصطلاحی استعمال شده است و در آیۀ ۲۵ فتح به معنای محبوس بکار رفته است. هم الذین کفر وا وصدوکم عن المسجد الحرام والهدی معکوفا ان یبلغ محله ولولا ر جال مؤمنون ونساء مؤمنات لم تعلموهم ان تطئوهم فتصیبکم منهم معر ة بغیر علم لیدخل اللـه فی ر حمته من یشاء لو تزیلوا لعذبنا الذین کفر وا منهم عذابا الیما: آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از زیارت مسجد الحرام و رسیدن قربانیهایتان به محل قربانگاه بازداشتند؛ و هرگاه مردان و زنان با ایمانی در این میان بدون آگاهی شما، زیر دست و پا، از بین نمیرفتند که از این راه عیب و عاری نا آگاهانه به شما میرسید، (خداوند هرگز مانع این جنگ نمیشد)! هدف این بود که خدا هر کس را میخواهد در رحمت خود وارد کند؛ و اگر مؤمنان و کفار در مکه از هم جدا میشدند، کافران را عذاب دردناکی میکردیم! [۲۳] . آیاتی که در قرآن کریم پیرامون اعتکاف وارد شده اند، عبارتند از: آیات ۹۰ سوره طه؛ ۱۳۸ سوره اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳ سوره انبیا؛ ۶۹ تا ۷۴ سوره شعراء.[۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] .
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
اعتکاف در روایات
روایات زیادی پیرامون اصل اعتکاف و مسائل مربوط به آن، در جوامع روائی وارد شده است. به عنوان مثال به موارد ذیل اشاره میشود: از امام صادق علیه السّلام روایت شده است : رسول خدا صلی اللهعلیه وآله وسلّم وقتی ده روز آخر ماه رمضان فرا می رسید، در مسجد اعتکاف می کرد و مؤمنان برای او خیمه ای بپا می کردند و ایشان کمر همت بر عبادت میبست و بستر خود را جمع میکرد. بعضی گفتند: و از زنان کناره میگرفت ؛ [۳۵] . پس (در ادامه)، امام صادق علیهالسّلام فرمود: اما کناره گرفتن از زنان؛ پس این طور نبود، (بلکه) حضرتش ایشان را از مکالمه و خدمت و همنشینی خود باز نمی داشت . مرحوم صدوق در این باره میگوید: معنای سخن امام علیه السّلام که میفرماید: اما کناره رفتن از زنان، پس چنین نبود ؛ این است که ایشان را از خدمت و همنشینی با او منع نمی کرد، و اما از مجامعت امتناع میکرد، همان طور که آن را منع فرمود؛ و از جمله و بستر خود را جمع می کرد ؛ ترک مجامعت دانسته می شود . [۳۶] . همچنین پیامبر اکرم صلی اللهعلیه وآله وسلّم در باره اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان میفرماید: هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود، ارزش آن معادل دو حج و عمره میباشد. [۳۷] . رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلّم فرمود: هر کس روزی را برای خدا اعتکاف کند، خداوند بین او و آتش جهنم سه خندق فاصله قرار میدهد، که طول آن بیشتر از فاصله بین مشرق و مغرب است . [۳۸] . امام صادق علیه السّلام میفرماید : جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر اکرم صلی اللهعلیه وآله وسلّم نتوانست معتکف شود، پس در سال آینده بیست روز اعتکاف کرد، ده روز برای همان سال و ده روز بابت قضای سال گذشته . [۳۹] . بنابر این، سیره نبی مکرم اسلام صلی اللهعلیه وآله وسلّم و ائمه اطهار علیهم السّلام ، در دهه آخر ماه مبارک رمضان، از ادله مشروعیت اعتکاف به شمار میآیند. براساس برخی روایات، رسول خدا ص در ماه رمضان اعتکاف میکرد.[۹] ازاینرو، بهترین زمان برای اعتکاف را، ماه رمضان، به ویژه دهه سوم آن، دانسته اند.[۱۰] امروزه در ایران مراسم اعتکاف در ایام البیض روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب رواج دارد[۱۱] و در برخی کشورهای دیگر نیز در همین زمان برگزار میشود.[۱۲] .
از نظر فقهای شیعه مدت اعتکاف حداقل سه روز است و پس از پایان روز دوم، اعتکاف روز سوم واجب میشود.[۱۳] زمان اعتکاف، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. [۱۴] البته به نظر مالک بن انس[۱۵] و شافعی[۱۶] از پیشوایان مذاهب اربعه اهلسنت، معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود.[۱۷] .
پیشینه تاریخی اعتکاف
از آیات قرآن برمی آید که اعتکاف پیش از این در میان پیامبران و شرایع پیشین نیز وجود داشته است. چنانچه قرآن گزارش میکند که خداوند به حضرت ابراهیم علیهالسّلام پس از بنیان گذاری کعبه دستور میدهد تا آن را برای طواف کنندگان و معتکفین آماده سازد: و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین؛ از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم تا خانه خدا کعبه را برای طواف کنندگان و معتکفین پاک و تطهیر نمایند . [۴۰] . آیه دیگر در مورد اعتکاف آیه ۱۸۷ سوره بقره است که در آن حرمت نزدیکی با زنان در حال اعتکاف بیان شده است: ولا تباشروهن وانتم عاکفون فی المساجد؛ با زنان در زمانی که در مساجد معتکف هستید، مباشرت و نزدیکی نکنید . [۴۱] . به درستی معلوم نیست که این عبادت از چه زمانی آغاز شده و کیفیت اجزاء و شرایط آن در بدو شکل گیری چگونه بوده است. از قرآن و برخی از منابع می توان دریافت که اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، مرحوم علامه حلی معتقد است که اعتکاف اختصاص به اسلام ندارد، بلکه در ادیان الهی گذشته، نیز بوده است. ایشان در بحث اعتکاف میگوید: اعتکاف در اسلام و دیگر ادیان الهی تشریع شده، و به اتفاق تمام علما و دانشمندان اسلامی از مستحبات است. [۴۲] . اگر چه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ای از خصوصیات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. مرحوم طبرسی نقل میکند: حضرت سلیمان علیه السّلام اعتکافهای طولانی داشته است: حضرت سلیمان علیه السّلام همواره در مسجد بیت المقدس معتکف میشد. گاه یکسال، گاه دو سال، گاه یک ماه و گاه دوماه و گاه کمتر و بیشتر از این مدت طول میکشید. در مدت اعتکاف مشغول عبادت بود و آب و غذا برایش میآوردند تا از مسجد خارج نشود ، [۴۳] . ایشان در ادامه تصریح میکند که آن حضرت به هنگام مرگ در حال اعتکاف بود. مرحوم ابن ادریس معتقد است که حضرت موسی علیه السّلام در مدت چهل روزی که برای گرفتن کتاب آسمانی به کوه طور عزیمت کرده بود، روزه گرفته و در حال اعتکاف بود. [۴۴] . بنابراین اعتکاف در آیین حضرت موسی علیهالسّلام نیز مشروع بوده است. همان گونه که بیان شد، از برخی آیات قرآن برمی آید که این عبادت در ادیان توحیدی پیشین نیز مطرح بوده و پیامبران الهی و موحدان گاهی برای راز و نیاز با خداوند، مدتی از زندگی و جامعه دوری می گزیدند و به مسجد الحرام یا معابد دیگر پناه میبردند و مدتی خود را برای عبادت با خدا و راز و نیاز با او محبوس میکردند. در اینجا به عنوان نمونه به گوشهای از سیره انبیاء و حضرت مریم سلاماللهعلیهم در رابطه با اعتکاف اشاره میشود:
اعتکاف نوح
علت اکرام الهی نوح، خلوت گزیدن ایشان برای عبادت بوده است. خداوند حضرت نوح علیهالسّلام را به دلیل اطاعت و گوشه نشینی برای عبادت گرامی داشت. [۴۵]
اعتکاف ابراهیم و اسماعیل
حضرت ابراهیم علیهالسّلام عمویش آزر را از بت پرستی نهی فرمود، اما او همچنان به کار باطلش ادامه میداد؛ لذا آن حضرت از او و دیگران کناره گیری کرد. در قرآن کریم آمده است: و از شما و آنچه غیر خدا می خوانید، کناره گیری می کنم و پروردگارم را می خوانم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم! هنگامی که از آنان و آنچه غیر خدا می پرستیدند کناره گیری کرد، ما اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم و هر یک را پیامبری (بزرگ) قرار دادیم . [۴۶] [۴۷] . خداوند تعالی در قرآن کریم به حضرت ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل (علیهما السلام) در مورد اعتکاف دستور داده و میفرماید: … و ما با ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم، خانه مرا برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان (مجاوران) و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!.[۴۸] . از این آیه افزون بر این، استفاده می شود که سنت اعتکاف در شریعت حضرت ابراهیم علیهالسّلام بوده است. به برکت همان خلوت و انس با خدا، پروردگار متعال، نسلی را به آن حضرت عطا کرد که انبیای الهی از آن نسل هستند.
اعتکاف سلیمان
حکومت برای حضرت سلیمان علیهالسّلام وسیلهای برای خدمت به خلق بوده و هیچ گاه نتوانست آن بندۀ خالص خدا را فریب دهد. ایشان با وجود ملک عظیمش، لباس پشمی میپوشید و شبها تا صبح به عبادت و گریه میپرداخت. مرحوم طبرسی میگوید: حضرت سلیمان علیه السّلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف میکرد، حتی مرگ او در همان جا و در حال اعتکاف اتفاق افتاد. [۴۹] .
اعتکاف موسی
در مورد اعتکاف حضرت موسی علیهالسّلام در قرآن چنین آمده است: او برای خلوت با خدا به کوه طور شتافت … [۵۰] [۵۱] . در جای دیگری از قرآن کریم آمده است: «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل کردیم»؛ [۵۲] . از این آیات فهمیده میشود که حضرت موسی علیه السّلام چهل شب از قومش دوری کرده و پس از مناجات به سوی قوم خود برگشته است. این مطلب حکایت از نوعی اعتکاف در کوه طور میباشد.
اعتکاف یحیی
درباره اعتکاف حضرت یحیی علیهالسّلام، از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلّم نقل شده: حضرت یحیی چنان ترسی از دوزخ به دل داشت که حضرت زکریا در حضورش سخن از عذاب جهنم به میان نمیآورد. اما روزی در مجلس متوجه حضور او نبود و از کیفیت عذاب جهنمیان برای مردم سخن گفت. یحیی چون این سخنان را شنید، گفت: وای از مستی توجه به دنیا و از مجلس بیرون آمد و مدتی در بیابان از خوف الهی گریان و به عبادت مشغول بود. مادرش بعد از جستجوی فراوان او را در بیابان یافت و به منزل آورد. آن حضرت شب نتوانست برای نماز برخیزد. در خواب صدایی شنید که میگوید: ای یحیی خانهای بهتر از خانۀ من و همسایه ای نیکوتر از من یافته ای؟ او چون برخواست، از خداوند طلب عفو کرد و سوگند خورد که دیگر زیر سایه ای به جز سایه بیت المقدس نرود و آنجا دائم مشغول عبادت شود و همواره چنین بود تا به شهادت رسید .[۵۳] .
اعتکاف مریم
حضرت مریم سلاماللهعلیها بانویی است که در قرآن کریم از او به نیکی یاد شده و مورد توجه خداوند متعال قرار گرفته است. جریان تولد او و نذری که مادر بزرگوارش کرده بود تا فرزندش را خادم بیت المقدس قرار دهد، در سوره آل عمران بیان شده است. همچنین در این باره شاید بشود اقامت و عبادت حضرت مریم سلاماللهعلیها در مسجدالاقصی را از مصادیق اعتکاف برشمرد؛ زیرا مادر آن حضرت نذر کرد که مریم را وقف عبادت خدا کند و پس از بلوغ، سرپرست او حضرت زکریا، برای وی جایگاهی در مسجدالاقصی آماده کرد تا به عبادت بپردازد. سپس مریم در مسجد اقامت گزید و به عبادت پرداخت، که از نزد خدا با طعامهای بهشتی پذیرایی می شد. این بانوی والا مقام در خلوت به عبادت مشغول میشد و به مقامی رسید که مورد خطاب فرشتگان الهی قرار گرفت. قرآن کریم میفرماید: و در این کتاب (آسمانی)، مریم را یاد کن، آن هنگام که از خانواده اش جدا شد و در ناحیه شرقی بیت المقدس قرار گرفت . [۵۴] [۵۵] . علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه میگوید: کلمه حجاب به معنای چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند و از این کلمه چنین بر میآید که گویا مریم خود را از اهل خویش پوشیده داشت تا قلبش برای اعتکاف و عبادت فارغ تر باشد. [۵۶] . از مطالب فوق میتوان استفاده نمود که قدمت اعتکاف به قبل از اسلام برمی گردد و سابقه پیش از اسلام نیز دارد.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
احکام اعتکاف
اعتکاف و احکام آن، حدی از حدود الهی هستند:... وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه... : ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداختهاید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ ... [۵۷] . و عقل، اسلام، قصد قربت و همچنین ایمان از شروط صحت همه عبادتها از جمله اعتکاف، هستند.[۵۸] [۵۹] [۶۰] .
حکم تکلیفی
در دین اسلام اعتکاف به خودی خود مستحب است اما به واسطۀ نذر، عهد یا قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب میشود[۶۱] . و همچنین اگر کسی دو روز معتکف بود اعتکاف روز سوم بر او واجب است. قطع اعتکاف مستحب در دو روز اول اشکال ندارد ولی قطع اعتکافی که واجب معین است یا اعتکاف روز سوم جایز نیست.
زمان اعتکاف
اعتکاف زمان خاصی ندارد بلکه در هر زمانی که مکلف بتواند روزه بگیرد میتواند معتکف شود لیکن اعتکاف در صورتی صحیح است که معتکف مؤمن و عاقل و روزه دار باشد، قصد او از اعتکاف نزدیک شدن به خدا و زمان اعتکافش کمتر از سه روز نباشد. این مدت از اذان صبح روز اول شروع شده تا غروب روز سوم به پایان میرسد. در این مدت نباید از مسجد خارج شود مگر مواردی که استثنا شده است مانند کارهای ضروری که به مقدار ضرورت میتواند از مسجد خارج شود، لذا اعتکاف، عبادتی مشروط به زمانی است که فرد روزه دار است:... ثم اتموا الصیام الی اللیل ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه... : ... سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید! و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛... [۶۲] . ذکر احکام اعتکاف در لابه لای احکام روزه به این نکته ناظر است که اعتکاف، به روزه مشروط است و روایات ذیل آیه هم مؤید این برداشت است. [۶۳] [۶۴] . اما در روزه اعتکاف، قصد اعتکاف شرط نیست بلکه روزه ماه رمضان یا روزه نذری و مانند آن نیز کفایت میکند.[۶۵] . در صورت صحیح نبودن روزه به جهت زمان مانند اعیاد قربان و فطر و یا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بیمار و مسافر اعتکاف نیز صحیح نیست.با فضیلتترین زمان برای اعتکاف،ماه مبارک رمضان به ویژه دهۀ آخر آن است. [۶۶] [۶۷]
مکان اعتکاف
کعبه : بر اساس آیات قرآن مجاورت کعبه، مکان اعتکاف در شریعت ابراهیم علیهالسّلام بوده است: واذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا واتخذوا من مقام ابر اهیم مصلی وعهدنا الی ابر اهیم واسماعیل ان طهر ا بیتی للطائفین والعاکفین والر کع السجود: و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم! و (برای تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید! [۶۸] . برداشت، بر این اساس است که واژه «عاکفین» در آیه به معنای اعتکاف کنندگان و اقامت کنندگان در مجاورت کعبه برای عبادت خداوند باشد.[۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] [۷۳] .
مساجد : یکی از شروط عبادت اعتکاف انجام دادن آن در مسجد است. چنانکه قرآن مساجد، را محل برگزاری اعتکاف معرفی میکند:... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد... : ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید!.. [۷۴] [۷۵] . و مکان بودن مساجد برای اعتکاف از حدود و آیات الهی و غیر قابل نقض است:... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها کذلک یبین اللـه آیاته للناس لعلهم یتقون: ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداختهاید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن میسازد، باشد که پرهیزکار گردند! [۷۶] . در اینکه مقصود از مسجد چه مسجدی است، بین علمای اسلامی اختلاف است؛ از ظاهر جمله... و انتم عکفون فی المسجد... [۷۷] . جواز اعتکاف در هر مسجدی استفاده میشود، [۷۸] . زیرا المساجد عام و شامل همه مساجد است؛ ولی امامیه با استناد به روایات، [۷۹] . عموم آیه را به مساجد چهارگانه، یعنی مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره [۸۰] [۸۱] . و مسجد جامع هر شهر[۸۲] [۸۳] . تخصیص زده اند. سید مرتضی در مسجدی اعتکاف را جایز میداند که معصوم در آن مسجد نماز جمعه اقامه کرده باشد وی فقط چهار مسجد را واجد این خصوصیت میداند: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه، مسجد بصره. [۸۴] . ولی شیخ صدوق، مسجد مدائن [۸۵] . را نیز اضافه کرده است، زیرا در دو مسجد اول پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم و در سه مسجد اخیر امیر مؤمنان علیه السّلام نماز جمعه خوانده است. [۸۶] . محقق حلی به شیخ مفید و ابن ابی عقیل عمانی و جماعتی از اصحاب نسبت میدهد که اعتکاف را در مساجد مذکور و هر مسجد جامعی از هر شهری جایز میدانسته اند و خودش این نظریه را میپسندد.[۸۷] . فقهای متاخر از علمای مذکور هر کدام یکی از این سه قول را برگزیدهاند. بیشتر فقهای معاصر غیر از امام خمینی، اعتکاف در مسجد جامع را جایز میدانند. [۸۸] . ولی ایشان در غیر از چهار مسجد مذکور اشکال کرده و در غیر مسجد جامع فتوا به عدم جواز میدهند. [۸۹] . شایان ذکر است که حضور در مسجد و خارج نشدن از آن در مدت اعتکاف، جز برای کارهای ضروری و رفع حاجت، لازم است.[۹۰] .
محرمات اعتکاف
خداوند در قرآن متعکفین را از آمیزش در حال اعتکاف نهی فرموده است: احل لکم لیلة الصیام الر فث الی نسائکم... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها... : آمیزش جنسی با همسرانتان، در شب روزهایی که روزه میگیرید، حلال است.... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید!.. [۹۱] . و در فقه شیعی آمیزش با همسر و به قول مشهور لمس کردن و بوسیدن او با شهوت، بوییدن عطر، گل و گیاهان خوش بو به قول مشهور، مجادله با دیگران در امور دنیوی و دینی به قصد فضل فروشی و غلبه و خرید و فروش در شب و روز بر معتکف حرام است.[۹۲] [۹۳] . بطور کلی آنچه روزه را باطل میکند، اعتکاف را نیز باطل میکند.[۹۴] . همچنین آمیزش در شب، موجب بطلان اعتکاف است [۹۵] .
اثر اعتکاف
بنابر آیات قرآن اعتکاف، زمینه کسب تقوا را در انسان معتکف فراهم میکند:... وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها کذلک یبین اللـه آیاته للناس لعلهم یتقون: ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداختهاید، ... خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن میسازد، باشد که پرهیزکار گردند! [۹۶] . و در اهمیت تقوا از منظر قرآن، همین بس که تقوا دستور خداوند به خاتم پیامبران صلوات الله علیه است : یـایها النبی اتق الله... [۹۷] . و فقط اعمال متقیان پذیرفته شده است: انما یتقبل الله من المتقین.[۹۸] . و به کاری که بنیان آن براساس تقوا نباشد، هرگز اعتنایی نیست، هرچند ساختن مسجد باشد: والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا... لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین افمن اسس بنیـنه علی تقوی من الله... [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱] .
اعتکاف در سیره رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم هر از چند گاهی به دور از غوفای مکه و سر و صدای مردم و هیاهوی بت پرستان، خود را به غار حراء می رسانید و به پرستش معبود حقیقی مشغول می شد. حضرت امیرمومنان علی علیه السلام در این باره می فرمایند: و لَقَد کان یُجاوِرُ فی کُلِّ سَنَةٍ بِحِراءَ فَأرَاهُ وَلا یَرَاهُ غَیری؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در هر سال مدتی را در غار حرا می گذراند. پس تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من او را نمی دید. (اعتکاف ابرار به نقل از نهج البلاغه خطبه 192) . در شبی از شبها در حالی که محمد صلی الله علیه و آله وسلم معتکف کوی دوست بود، صدایی شنید. آری جبرئیل از آسمانها جواب همه پرسشهای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را در دفتری از نور به زمین آورده بود؛ دفتری که نسخه شفا بخش همه در دهای بشری بود. "ای انسان براستی موعظه ایی از سوی پرودگارتان برای شما آمده و آن شفای دردهای شما و هادی و رحمتی برای عالمیان است. یونس:57" . پس از بعثت و بعد از هجرت، پیامبر فرصتی دوباره می یابد تا به اعتکاف روی آورد و خلوتی با خدای خود داشته باشد. این بار اعتکاف را در مسجد النبی پی می گیرد. رسول خدا افزون بر اهتمام عملى نسبت به اعتکاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام این عمل تشویق مىنمودند رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموده اند: "اعتکاف، در ده روز از روزهای رمضان، معادل دو حج و دو عمره است" . امام صادق علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در ده روز آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می شدند و برای آن حضرت خیمه ای موئین بر پا می کردند و ایشان در این ده روز بستر خویش را بر می چیدند و به اعتکاف مشغول بودند. (اعتکاف ابرار به نقل از کافی، ج4 ص 175) در روایتی دیگرازامام صادق علیه السلام میخوانیم:"بدر در ماه رمضان واقع شد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اعتکاف ننمود؛ از این رو، در سال بعد 20 روز اعتکاف نمودند، 10 روز برای همان سال و 10 روز برای قضای سال قبل. (همان به نقل از کافی، ج4 ص 175)
اعتکاف در سیره امیرمؤمنان علی علیه السلام
اکر کسی نگاهی اجمالی به زندگانی و کیفیت عبادتهای آن امام همام داشته باشد به این نکته خواهد رسید که راز و نیاز حضرت با خداوند متعال، حقیقتی انکار ناپذیر است. صدای مناجات عاشقانه و ناله های شبانه امیرالمومنین در دل نخلستان ها در گوش تاریخ پیچیده است. ابودرداء که یکی از شیعیان حضرت امیر المومنین است نقل می کند: من آن حضرت را دیدم که از دوستانش کناره گرفت و به «شویحطات النجار» رفت و خود را در میان نخلهای پر شاخ و برگ مخفی کرد؛ به گونه ای که من او را گم کردم. بعد از مدتی او را دیدم و پیش خود گفتم که به خانه برگرد؛ ناگاه دیدم صدایی سوزناک و ناله ای جانسوز به گوش رسید که می گوید: خدایا! چه بسیار گناهان که در مقابلش نعمت عطا فرمودی و آن گناهان را ظاهر نکردی. خدایا اگر عمر من در نافرمانی تو سپری شده است و نامه اعمالم پر از گناه است ولی من امید به بخشش تو دارم و به غیر از رضایت تو امید دیگری ندارم.
صدای مناجات او چنان مرا مشغول کرد که متوجه چیز دیگری نشدم ناگاه علی بن ابیطالب علیه م السلام را دیدم خود را مخفی کردم آن حضرت را دیدم که پس از چند رکعت نماز در دل شب تاریک به جای آورد و به دعا و گریه و مناجات پرداخت و می فرمود: خدایا به عفو و بخشش تو که می اندیشم گناهانم را کوچک می پندارم و در مؤاخذه تو که می نگرم بلا و گناهانم بزرگ جلوه می کند. ای وای بر من اگر در نامه اعمالم گناهی را ببینم که من آن را فراموش و تو آن را محاسبه کرده باشی! پس وای بر گرفتاری که خویشان وی را نجات ندهند و قوم و قبیله برای او نفعی نداشته باشد. پس فرمود: آه از آتشی که جگرها را می سوزاند و آتشی که پوست سر را می کند ، آه از سختی های شعله کشیدن آتش! ابودرداء می گوید: پس آن حضرت گریست و دیگر هیچ صدا و حرکتی از او ندیدم با خود گفتم که خواب بر او غالب شده و او را برای نماز صبح بیدار کنم. وقتی قدم پیش نهادم دیدم که همچون چوب خشکیده روی زمین افتاد هر چه او را تکان دادم حرکتی نکرد گفتم: انا لله و انا الیه راجعون . دیگر امیر المومنین از دنیا رفت. به سرعت به طرف منزل آن حضرت آمدم تا به خانواده اش خبر دهم . من ماجرا را به حضرت فاطمه سلام الله علیها گفتم آن حضرت فرمود:« ای ابادرداء! به خدا قسم این حالت بیهوشی است که در اثر خوف از خدا بر او عارض شده است. پس من به خدمت امیرالمومنین رفتم و مقداری آب به صورت مبارکش پاشیدم و او به هوش آمد. (اعتکاف ابرار، به نقل از امالی شیخ صدوق، ص 137(با تلخیص)
اعتکاف سیره دیگر ائمه علیهما السلام
امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز به جد خویش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تاسی می کردند و در مسجد معتکف می شدند. (همان به نقل از وسایل الشیعه شیخ حر عاملی، ج11، ص586) . امام زین العابدین علیه السلام نمونه کامل برای افرادی است که خواستار عبادت خالصانه اند. گاهی این عبادت و راز و نیاز با معبود در جایگاهی خاص و به دور از مردم صورت می گرفت. حضرت امام باقر علیه السلام کناره گیری پدر خویش از مردم بعد از شهادت جد بزرگوارش حضرت امام حسین علیه السلام چنین بیان می کند:
علی بن حسین علیهما السلام بعد از شهادت پدر بزرگوارشان حضرت امام حسین علیه السلام، از منزل خویش کناره گرفت و چندین سال در چادری که از مو بود در صحرا اقامت گزید چون از مخالطت با مردم کراهت داشت... (اعتکاف ابرار به نقل از بحار الانوار علامه مجلسی، ج97 ص 266) . امام صادق علیه السلام مانند نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد النبی معتکف می شدند. سفیان ثوری می گوید: محضر حضرت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم سؤال کردم : ای پسر رسول خدا چرا از مردم کناره گرفته ای؟ حضرت در جواب فرمود: ای سفیان [مردم زمانه] فاسد شده و برادران تغییر کرده اند پس من تنهایی و خلوت را آرام بخش تر برای قلبم یافتم... (بحار الانوار، ج47، ص61)
حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام نیز مشتاق راز و نیاز با خداوند متعال بود و از او درخواست می کرد که جایگاهی خلوت به او عطا شود: اللهم انک تعلم انی کنت اسالک أن تفرغنی لعبادتک اللهم و قد فعلت فلک الحمد. (ارشاد شیخ مفید، ج2، ص 240)
اعتکاف در سیره بزرگان
از آنجا که برکات و اثرات اعتکاف، فراوان است، بزرگان دین و اولیای الاهی اهمیت ویژه ای به آن می داده اند و در مساجد پر فضیلت اسلام، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد سهله و مسجد کوفه معتکف می شدند و رحمت های الاهی را دریافت می کردند که ذکر همه آن ها از حوصله این مقاله افزون است و فقط به نقل نمونه ای اکتفا می کنیم. در زندگینامه بزرگْ عارف الاهی، مرحوم ملاحسینقلی همدانی چنین آمده است: وی مردی زاهد و متهجد بود شاگردان وی نیز همگی به روش زهد و اعتزال مایل بودند و غالباً در شب های تابستان، شب های چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه را در خدمت آن جناب، در مسجد سهله اعتکاف داشتند و در قنوت نماز، صدای ایشان به تضرع و ابتهال بلند می شد.12
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
آسیب شناسی اعتکاف
بنابر فرموده حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام برای هر چیز، آفت و آسیبی وجود دارد. («لکل شیءٍ آفه»، غررالحکم، ص 431) گاهی نشناختن این آفت ها و بی توجهی به آن ها باعث می شود اثرات و نتایج کار، به حداقل یا حتی به صفر برسد. اعتکاف هم از این قاعده مستثنا نیست. برای اعتکاف هم آسیب ها و آفت هایی وجود دارد که اگر به آن ها توجه نشود، ممکن است نتایج آن را به حداقل برساند. برخی از این آسیب ها مربوط به برگزار کنندگان اعتکاف و برخی هم مربوط به معتکفان می باشد. اینک برخی از آسیب های اعتکاف را ذکر می کنیم:
1- برنامه ریزی نامتعادل : در برخی اعتکاف ها مشاهده شده است که برگزار کنندگان آن، هیچ برنامه منظمی برای ساعات مختلف اعتکاف ندارند و معتکفان را به حال خود رها کرده و فقط به جمع شدن آن ها در کنار هم اکتفا نموده اند. این امر، موجب خستگی و ملالت افراد می شود و بهره افراد را از اعتکاف به حداقل می رساند. از طرفی در برخی اعتکاف ها هم مشاهده شده است که برنامه هایی متعدد و متراکم و پرحجم تنظیم می کنند و ظرفیت مخاطب را رعایت نمی نمایند و باعث نوع دیگری از خستگی و دلزدگی می شوند؛ در حالی که شایسته است برنامه ای معتدل، منظم، متنوع و متناسب با معتکفان برای اعتکاف تنظیم شود که هم برنامه های عبادی و هم برنامه های علمی و فرهنگی و هم استراحت و نشست های صمیمانه و. .. به اندازه کافی در آن دیده شود.
2- علم زدگی : در برخی اعتکاف ها دیده شده است که در برنامه ریزی ها، بیشتر به جهات علمی می پردازند و برنامه های عبادی، خیلی کم رنگ است و اعتکاف، بیشتر به یک همایش علمی شبیه است تا یک مراسم عبادی؛ در حالی که در عین این که باید از فرصت ها استفاده کرد و سطح بینش ها را ارتقا داد و علم آموزی را هم نوعی عبادت دانست؛ اما با همه این ها باید صبغه و ظهور برنامه های عبادی بیشتر باشد.
3- لذت گرایی : با توجه به این که در اعتکاف باید انسان به جهات مادی و بدنی خود کمتر توجه کند، تا به لذت عبادات و حقیقت اعتکاف برسد و زمینه های توجه نفس به مادیات را کم کند تا نفس، فرصت توجه به عالم غیب و ارتباط با آن را پیدا کند، شایسته است در برنامه ریزی ها به خصوص در پذیرایی ها، این نکته رعایت شود. در برخی موارد دیده شده است چنان پذیرایی های رنگارنگ و متنوع در سحر و افطار و بعد از افطار برقرار می شود که معتکف به شدت سنگین شده و کمتر توفیق عبادت می یابد؛ لذا هرچه پذیرایی ها ساده تر و سبک تر باشد، به حقیقت اعتکاف نزدیک تر است. مولای عارفان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: إیاکمُ وَ البِطْنَه، فَإنَّها مَقْسَاه لِلْقَلْبِ، مَکسَلَه عَنِ الصَّلاَه، مَفْسَده لِلجَسَدِ. (غرر الحکم، ح ٢٧٤٢) از پرخوری دوری کنید که مایه قساوت دل، تنبلی در نماز و تباهی بدن است.
4- شلوغی : در برخی اعتکاف ها دیده شده است جمعیت معتکفان چند برابر ظرفیت مسجد است و شلوغی زیاد و نبود امکانات لازم، باعث کاهش شدید کیفیت مراسم می شود.
5- بیهوده گذرانی : یکی از صحنه های زیبای اعتکاف، جلسات صمیمانه و با نشاط معتکفان کنار یکدیگر، به خصوص بعد از افطارها است که موجب رفع خستگی ها و انس و الفت ها می شود؛ اما گاهی زیاده روی در این گونه جلسات یا استفاده غیر ضروری از تلفن همراه و. .. موجب غفلت و از دست دادن فرصت و کسالت در عبادت می شود و لازم است انسان، مواظب این آفت باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: از خنده زیاد بپرهیز که آن، دل را می میراند. («إیاک و کثرَه الضِّحک؛ فإنّهُ یمِیتُ القَلبَ»، معانی الأخبار، ج 1، ص ٣٣٥).
6- بی توجهی به حق الناس : از آنجا که اعتکاف، یک عمل گروهی است و معتکفان در قبال یکدیگر، حقوقی دارند، لازم است معتکفان در رفت و آمدها و نشست و برخاست ها و. .. حقوق یکدیگر را رعایت کرده و خدای ناکرده حق دیگران را ضایع ننمایند که ظلم به دیگران و رنجاندن دیگران، از موانع بزرگ استجابت دعا و قبولی عبادات است. (ر.ک: الخصال، ص ٣٣٧).
7- غفلت بعد از اعتکاف : بسیاری از افراد در ایام اعتکاف، به توفیقاتی دست می یابند و عنایات الاهی شامل حالشان می شود و حال خوشی پیدا می کنند؛ اما بعد از اعتکاف بر اثر عدم مراقبت و ترک اعمال صالحی که در ایام اعتکاف انجام می داده اند، نورانیت و صفای قلب خود را از دست می دهند. آنچه باعث شده است انسان در اعتکاف احساس معنویت بهتری پیدا کند، انس با یاد خدا و خلوت با او و روزه داری و تلاوت قرآن و انس با مسجد است؛ لذا شایسته است که معتکفان بعد از اعتکاف، با حضور روزانه در مسجد و جلسات معنوی و انس با قرآن و ادعیه و سحرخیزی، نگذارند تأثیرات نورانی اعتکاف از بین برود. و رنگی را که در ایام اعتکاف به جان زدند را به تمام سال خود سرایت دهند.
ترک اعتکاف برای گره گشایی از کار مردم
امام حسن مجتبی(ع) در مسجد معتکف بودند که مردی نزد ایشان آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا! من مقروضم و میخواهند به خاطر بدهیام مرا حبس کنند. امام حسن(ع) فرمود: در حال حاضر مالی در اختیار ندارم که قرض تو را بپردازم. آن شخص گفت: پس وساطت کنید تا به من مهلت بدهند. امام حسن(ع) برخاستند تا همراه بدهکار بروند. «ابن مهران» که آنجا حضور داشت به ایشان گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا اعتکاف را فراموش کردید! امام حسن(ع) فرمود: فراموش نکردهام، ولی جدم رسول خدا فرمود: کسی که در راه برآوردن حاجت برادر مسلمانش بکوشد، چنان است که نه هزار سال خدا را عبادت کرده باشد. عبادت کسی که روزها را روزه گرفته و شب ها را به شبزنده داری مشغول باشد.(وسائلالشیعه، ج 10، ص 550)
اصلاً ندیده بودیم اعتکاف چه جوری است!
خوشبختانه اقبال مردم به این سنّت خیلی بالا است؛ شوق جوانها و عشق جوانها حیرتانگیز است. من یادم است آن وقتی که ما در مشهد بودیم، اصلاً ندیده بودیم اعتکاف چه جوری است، شنیده بودیم؛ قم که رفتم در همین ایّامالبیض در مسجد امام (مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام) اعتکاف میشد. شاید من یک وقت رفته بودم دیده بودم، طلبهها میآمدند دو نفر، سه نفر، یک گوشه ای را انتخاب میکردند در آن شبستان مرحوم حاج ابوالفضل - آن شبستان بالایی - چادر میکشیدند؛ شاید مجموع افرادی که در آن شبستان اعتکاف میکردند به سی نفر، چهل نفر نمیرسید. البتّه بعدها که مسجد آقای بروجردی ساخته شد، بعضیها ظاهراً آنجا هم میآمدند اعتکاف میکردند که آن را من ندیده بودم، لکن مسجد امام را دیده بودیم. این، همهی مظهر این سنّتِ پر مغزِ پر معنا در آن دوره بود: مخصوص قم، آن هم با این تعداد اندک. امروز شما بروید دانشگاههای کشور را نگاه کنید - حالا غیر از مسجد گوهرشاد و مسجد جمکران و مساجد مهمّ دیگر و جاهای دیگری که هجوم جمعیّت است؛ در این مساجد دانشگاهها، مسجد دانشگاه تهران و جاهای دیگر - دانشجوهای ما، جوانهای ما، از مدّتی پیش صف کشیدهاند، نوبت میگیرند و نوبتشان نمیرسد، یعنی جا نیست، وسیله نیست برای ادارهی آنها؛ این شوق عمومی به این عبادت، اینجور است؛ خب، این یکی از برکات الهی است. بحمدالله خدای متعال این زمینه را فراهم کرده و این توفیق را داده و مغناطیس محبّت الهی و ذکر الهی، دلهای جوانها را به خودش جذب کرده؛ این را باید مغتنم شمرد. این یک فرصت است .(مقام معظم رهبری مد ظله - بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی اعتکاف و اعضای سوّمین جشنوارهی سراسری علمی فرهنگی اعتکاف ۱۳۹۳/۰۲/۱۵)
در احوالات مقدس اردبيلي چنين آمده است: در سال هاي گراني، مقدس اردبيلي هرچه خوراك در منزل داشت، بين فقرا تقسيم كرد و براي خود نيز سهمي مانند فقرا برداشت. همسرش با حالت اعتراض به او گفت: چرا در چنين وضعي فرزندان خود را محتاج مي كني تا ناچار شوند از ديگران كمك بگيرند . آن مرحوم چيزي نگفت و برخاست و براي اعتكاف به مسجد كوفه رفت و معتكف شد و به دعا و عبادت پرداخت. روز دوم اعتكاف، شخصي مقداري گندم اعلا و مقداري آرد نرم به خانه آن مرحوم آورد و گفت: صاحب منزل، اينها را برايتان فرستاده و خودش در مسجد كوفه معتكف است . پس از پايان اعتكاف، مقدس اردبيلي به خانه آمد، همسرش به او گفت: «آذوقه اي كه به وسيله آن عرب فرستاده بوديد، بسيار عالي و درجه يك بود.» مقدس اردبيلي هنگامي كه اين سخنان را شنيد به حمد و سپاس و ثناي خدا پرداخت و با اين عمل خود به ديگران فهماند كسي كه براي مريم عليهاالسلام در حال اعتكاف آذوقه مي فرستد، مؤمنِ به درگاه خويش را هم فراموش نمي كند.( فوائد الرضويه، ص 23).
اعتکاف در مسجد برای دیدار امام زمان (عج)
روزی جمعی از دوستان در محضر شهید محراب آیت الله دستغیب بودند، سخن از امام زمان به میان آمد، یکی پرسید: آقا ما شنیده ایم وقتیکه اصحاب آن حضرت به تعداد سیصد و سیزده نفر آماده شدند، امام زمان ظهور میکند، آیا اکنون در شرایط فعلی چنین افرادی هنوز آماده نیستند؟! شهید محراب، خنده ای کرد و فرمود:حدود چهل و پنچ سال قبل ، در نجف اشرف بین علماء همین مساله مطرح شد، عده ای گفتند: چگونه در میان سه هزار نفر۳۱۳بار امام زمان پیدا نمی شود؟! برای دریافت پاسخ این سؤال، قرار گذاشتند، فردی را که دارای مراحل عالی در ایمان و عمل است انتخاب کنند، بهترین آنان را برگزیدند تا به آقا امام زمان لیلا ملاقات کرده و در این مورد صحبت کند و پاسخ سؤال فوق را دریافت نماید. فرد انتخاب شده به مسجد رفت و در آنجا اعتکاف کرد و مشغول عبادت و راز و نیاز و نماز و توسل و دعای ندبه شد، پس از چند روز، سحر که در گوشه مسجد خوابیده بود، در خواب دید، وارد شهری شده که در آن جمعیت بسیار بیرون آمده اند و همه به استقبال او آمده بودند، او را به سر و دست گرفتند و با استقبال بی نظیر و سلام و صلوات، وارد شهر کردند، و مردم در حالی که اظهار شادی میکردند، به آن فرد انتخاب شده گفتند: شاه ما مرده، تو از امروز به بعد شاه هستی، او را به قصر بردند و لباس شاهانه بر تنش پوشاندند، سفره پهنکردند، و غذای رنگارنگ در آن چیدند، جناب شیخ هم، درست و حسابی از آن غذاها خورد ملکه را آوردند، او و شاه وارد حجله شدند. مدتی نگذشت که صدای درب، شنیده شد، شیخ دم در آمد و پرسیدکیست در می زند؟ گفتند: آقا امام زمان الله ظهور کرده و فرمودند به شما پیام دهیم که بیایید او قدری سرش را خاراند و گفت: آقا امام زمان الله هم وقت پیدا کرده؟، بگوئید بگذارید صبح شود.با فاصله کم ، بار دیگر درب را زدند، و پیام امام زمان الله را رساندند، او گفت: فعلا کار دارم نمی آیم،در همین هنگام از خواب بیدار شد، دید در گوشه مسجد، است و از طرف آفتاب زده و نمازش هم قضا شده است، دو دستش را بر سرش کوبید و گفت خاک بر سرم ، هم در امتحان رفوزه شدم و هم نمازم قضا شد. (منبع حکایت: داستانها و حکایتهای مسجد)
روایت ام داوود از امام صادق (ع)
ام داوود (فاطمة دختر عبداللّه بن ابراهیم) در فراق فرزندش داوود که توسط حکام بنی عباس دستگیر شده بود و مدتها در زندان و سختی و از مادرش دور بود، روزی خدمت امام صادق (ع)رسید. امام به او فرمود: چه خبر از داوود داری؟ ام داوود گفت: دیگر از او نا امید شده و خبری از او ندارم. خیلی علاقه دارم او را ببینم. شما دعا بفرمایید او نجات یابد. حضرت فرمود: ماه رجب فرا رسیده است. ماهی مبارک و محترم است و دعا در آن مستجاب است. روز 13و 14و 15که ایّام البیض است، روزه بگیر و در روز پانزدهم غسل کن و... (اعمال ام داوود، در مفاتیح الجنان در اعمال ماه رجب ذکر شده است.( ام داوود میگوید: آن اعمال را انجام دادم و داوود از زندان آزاد شد و خدمت امام صادق رسید. (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 94 ، ص 43).
اعتکاف؛ فرصتی برای توبه. *** . اعتکاف؛ بازگشت به خودمداری و خداگرایی. *** آثار معنوی اعتکاف از میزان جرم در جامعه میکاهد. ***. اعتکاف انتخابی نیکو برای رسیدن به کمال است. *** تاریخچه اعتکاف *** اعتکاف و فلسفه آن *** سایت اعتکاف *** نگاهی نو به فضیلت اعتکاف از دیگاه قرآن و اهل بیت *** "اعتکاف در قرآن" سایت پرسمان قرآن *** "اعتکاف"، خلیل منصوری، سایت مطالعات قرآنی *** "ریشه های تاریخی اعتکاف در قرآن"؛ سایت راسخون *** "اعتکاف؛ راهی برای انس با خدا"؛ سایت تبیان .
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
شب وروزسيزدهم رجب واعتکاف
شب سيزدهم رجب
بدانكه مستحب است در هر يك از ماه رجب و شعبان و رمضان آنكه در شب سيزدهم دو ركعت نماز بگزارند در هر ركعت حمد يكمرتبه و يس و تبارك الملك و توحيد بخوانند . و در شب چهاردهم چهار ركعت به دو سلام به همين كيفيت. و در شب پانزدهم شش ركعت به سه سلام به همين كيفيت . از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه هر كه چنين كند جميع فضيلت اين سه ماه را دريابد و جميع گناهانش غير از شرك آمرزيده شود .
روز سيزدهم رجب اول أيام البيض است
ثواب بسيارى براى روزه اين روز و دو روز بعد وارد شده و اگر كسى خواهد عمل ام داود بجا آورد بايد اين روز را روزه بگيرد و در اين روز بنا بر مشهور بعد از سى سال از عام الفيل ولادت با سعادت حضرت امير المؤمنين عليه السلام در ميان كعبه معظمه واقع شده است .
سیزدهم ماه رجب و اعتکاف
از جمله فضيلت ماه رجب آن است که ايام البيض در آن واقع شده يعني روز سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم و اعتکاف براي خدا و روزه داري، در آموزه هاي ديني بر آن تأکيد و سفارش شده است .
اعتكاف وثواب آن
رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود : "اعتکاف، در ده روز از روزهاي رمضان، معادل دو حج و دو عمره است". همچنين فرموده اند : "اعتکاف از روي ايمان و اخلاص باعث آمرزش گناهان گذشته مي شود". هم ايشان گفته اند : "فرد معتکفي که کليه گناهان را ترک کند؛ به او همچون کسي که همه کارهاي پسنديده را انجام داده، پاداش مي دهند". و در جاي ديگر نيز از ايشان نقل است : "خداوند متعال در هر روز صد و بيست رحمت بر خانه کعبه نازل مي فرمايد، شصت رحمت از آنِ طواف کنندگان، چهل رحمت از آن معتکفان و بيست رحمت از آن تماشاگران است".
اعتکاف، از نظر لغوي
اعتكاف مصدر باب افتعال از «عکف» است، که به معني درنگ کردن و ادامه دادن است. در دين اسلام، منظور از اعتکاف آن است که شخص به منظور عبادت در مسجد متوقف شود. اعتکاف کردن در صورت نذر بر شخص واجب ميگردد .
اعتکاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح احکام ، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند، با شرايطى خاص .
در تصوف، اعتکاف عبارت است از خالي نمودن قلب از مشغوليات دنيوي و تسليم نمودن نفس .
غفلت از"خود" و "خداى خود"، بستر مرگ ارزشهاى انسانى و نقطه سقوط از پايگاه بلند خردورزى و عشق عرفانى و عامل پيوستن به زندگى پست و حيوانى است . اعتکاف، بستر مناسب انديشه ، تفکر و خردورزى است. اعتکاف، تلاشى است براى اينکه انسانهاى فرو رفته در غرقاب روزمرگىها از فضاى پر التهاب روزانه به سوى "خويش" و "خداى خويش" باز گردند . اعتکاف زمينه توبه و بازگشت است. بازگشت به قرآن و معنويت، بازگشت به دعا و استمداد از عالم غيب، بازگشت از"خودمدارى" به "خداگرايى" ، شک نيست آنها که مسئوليتهاى حساس تر و بزرگترى دارند، بيش از ديگران به اعتکاف و خودسازى نياز دارند . بى جهت نيست که شخص رسول الله پس از هجرت، همه ساله دهه اول يا دوم و گاه هر دو دهه و در سالهاى آخر زندگى به طور منظم دهه سوم ماه مبارک رمضان را به" اعتکاف" مى پردازد و به همه دست اندرکاران و کارگزاران و رجال سياسى و اجتماعى درس معنويت گرايى و ذکر و نياش و روزه و تلاوت قرآن مى دهد . اعتکاف، توقفى نا آگاهانه در مسجد نيست. صرف درنگ و مکث و"حبس خويشتن"درمسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نيست
مهم ترين ايام براي اعتكاف روزهاي سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم رجب و همچنين ده روز آخر ماه رمضان است. بنابر روايت اعتكاف بايد در مسجد جامع شهر صورت گيرد .
اقسام اعتكاف
اعتکاف بر دو نوع است : اعتکاف واجب که در اين صورت شخص بايد حتماً روزهدار باشد. و اعتکاف مستحب که روزه دار بودن ضرورتي ندارد . اعتکاف در اصل، يك عمل مستحبي است، ولي ممكن است به سببي واجب شود، كه از جمله اسباب وجوب اعتكاف، اين امور است : نذر، عهد يا قسم، مثلا انسان نذر كند يا با خداي خود عهد كند يا قسم بخورد كه اگر در فلان كار موفق شد، يا از فلان بيماري شفا پيدا كرد چند روز در مسجد معتكف شود. (در بحثهاي آينده خواهد آمد كه حداقل مدت اعتكاف سه روز است) . شرط ضمن عقد، مثلا هنگام قرار داد اجاره منزل، صاحب خانه شرط مي كند كه مستاجر هر سال پنج روز در مسجد معتكف شود و مستاجر نيز اين شرط را مي پذيرد . اجاره، مثلا شخصي اجير مي شود كه با دريافت مزد - يا بدون دريافت مزد- از طرف ميت در مسجد معتكف شود. (مانند نماز استيجاري) .
شرايط معتكف
1- عقل.(از ديوانه صحيح نيست) . 2- ايمان . (از غير مؤمن صحيح نيست) . 3- قصد قربت. (هر گونه ريا و خود نمايي، اعتكاف را باطل مي كند) . 4- روزه داري در ايام اعتكاف . 5- اجازه گرفتن از كسي كه اجازه او لازم است . در اعتكاف،بلوغ شرط نيست، بنابر اين اگر كودك مميز معتكف شود، صحيح است.
شرايط اعتكاف
1- از سه روز كمتر نباشد.(زمان) . 2- در مسجد جامع باشد.(مكان) . 3- ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن . مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کمتر از آن صحيح نيست ولى در زياده حدى ندارد.ولى اگر پنج روز معتکف شود،روز ششم را نيز واجب است بماند، بلکه بنابر احتياط واجب، هرگاه دو روز اضافه کرد، روز سومش هم بايد بماند، پس اگر هشت روز معتکف شد،روز نهم هم واجب است. اعتکاف تنها در مسجد صحيح است، بنابر اين اگر کسى در خانه خود يا در تکيه، حسينيه يا در حرم معتکف شود صحيح نيست و از مساجد نيز تنها در مساجد جامع اعتکاف صحيح است .
اجازه اعتكاف
اين افراد بدون اجازه نمي توانند معتكف شوند : الف : زن بدون اجازه شوهرش، در صورتي كه اعتكاف موجب از بين رفتن حق او باشد، بنابر احتياط واجب اجازه او لازم است . ب : فرزند بدون اجازه والدين، در صورتي كه اعتكاف او موجب اذيت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذيت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذيت و آزار آنها هم نباشد احتياط مستحب است اجازه بگيرد . ج : كسي كه در استخدام ديگري است،مانند برخي از كارگران و كارمندان، در صورتي كه قرار داد اجاره به گونه اي است كه منفعت اعتكاف را نيز در بر مي گيرد، يعنى اعتكاف با عمل به اجاره منافات دارد .
احکام اعتکاف
سئوال 1. اعتکاف چيست؟
جواب _ اعتکاف، عبارت از ماندن در مسجد است، به قصد عبادت و تقرّب به درگاه الهي.
س 2. اعتکاف چه حکمي دارد؟
ج _ اين کار مستحب است و داراي اجر و ثواب بسيار زيادي مي باشد.
س 3. چه قسمتهايي جزء مسجد حساب مي شود؟
ج _ پشت بام مسجد، زير زمين و محراب آن جزء مسجد و هم چنين اگر مسجد توسعه پيدا کرده باشد.
س 4. در حين اعتکاف در چه وضعي بايد بود؟
ج _ فرقي نمي کند در حال اعتکاف ايستاده باشد يا نشسته، بيدار باشد يا خواب.
س 5. در چه اوقاتي، اعتکاف صحيح است؟
ج _ هر وقتي که روزه گرفتن صحيح باشد، اعتکاف نيز صحيح است.
س 6. بهترين اوقات اعتکاف چه هنگامي است؟
ج _ بهترين اوقات آن، ماه رمضان مي باشد.
س 7. در اعتکاف چند چيز شرط است؟
ج _ چند چيز در اعتکاف شرط مي باشد: 1. ايمان 2. عقل 3. نيت قربت 4. روزه گرفتن 5. کمتر از سه روز نباشد.
س 8. حکم روزه در اعتکاف چيست؟
ج _ روزه گرفتن در اعتکاف شرط است و حداقل آن سه روز مي باشد. چه روزه مستحب باشد و چه واجب.
س 9. آيا با روزه قضا و استيجاري اعتکاف صحيح است؟
ج _ حتي با روزه قضا و روزه استيجاري نيز اعتکاف صحيح است.
س 10. چه چيزهايي در اعتکاف لازم است؟
ج _ در اعتکاف اجازه پدر و مادر نسبت به فرزند در صوتي که اعتکاف باعث اذيت آنها شود و اجازه شوهر به زن و مولا به غلام خود لازم است.
س 11. حداقل اعتکاف چند روز است؟
ج _ حداقل اعتکاف سه روز است.
س 12. اگر فقط يک يا دو روز نيّت کند، اعتکاف چه حکمي پيدا مي کند؟
ج _ اعتکاف باطل است.
س 13. نيت بيش از سه روز اعتکاف چه حکمي دارد؟
ج _ بيشتر از سه روز اشکال ندارد.
س 14. انسان در مدت اعتکاف چه وظيفه اي دارد؟
ج _ در مدت اعتکاف، بايد در مسجد به قصد اعتکاف بماند، مگر براي انجام کاري لازم و ضروري يا براي کاري واجب مانند شهادت دادن يا کاري مستحب، مانند تشييع جنازه مؤمن يا صله ارحام بيرون رود.
س 15. اگر مکلف از روي ناداني و جهل در مدت اعتکاف از مسجد بيرون رود آيا اعتکاف او باطل مي شود؟
ج _ اگر از روي ندانستن مسأله يا فراموشي از مسجد بيرون برود اشکال ندارد.
س 16. بهترين مکان براي اعتکاف چه مکانهايي است؟
ج _ بهتر است اعتکاف در يکي از اين مساجد باشد: مسجد الحرام، مسجدالنبي، مسجد کوفه، مسجد بصره.
س 17. چند چيز معتکف حرام و اعتکاف را باطل مي کند؟
ج _ چهار چيز بر معتکف حرام است و اعتکاف را باطل مي کند.
س 18. اولين چيزي که باعث ابطال اعتکاف مي شود، چيست؟
ج _ جماع و بنابر احتياط در مدت اعتکاف مرد و زن نمي توانند يکديگر را ببوسند يا لمس کنند.
س 19. در هنگام اعتکاف، استمناء چه حکمي دارد؟
ج _ استمناء نيز حرام و بنابر احتياط اعتکاف را باطل مي کند.
س 20. دومين چيزي که باعث ابطال اعتکاف مي گردد و انجام آن حرام است چه مي باشد؟
ج _ بوئيدن عطر و چيزهاي خوشبو مانند گلها به منظور لذت.
س 21. سومين چيزي که بر معتکف حرام است، چه مي باشد؟
ج _ مجادله و بحث کردن، براي اظهار فضل، علم و برتري، اما اگر براي ثابت کردن حق باشد اشکال ندارد.
س 22. مورد چهارم که بر معتکف حرام مي باشد، چيست؟
ج _ خريد و فروش و بنابر احتياط واجب از هر نوع تجارت اجتناب نمايد، مگر براي کارهاي ضروري مانند خريد خوردني و آشاميدني براي خود.
س 23. آيا انجام چيزهايي که بر معتکف حرام است، در روز يا شب، باعث از بين رفتن حرمت آنها مي شود؟
ج _ چيزهاي که بر معتکف حرام است، فرقي نمي کند که شب مرتکب شود يا روز.
س 24. آيا چيزهايي که روزه را باطل مي کند، باعث ابطال اعتکاف نيز مي شود؟
ج _ چيزهايي که روزه را باطل مي کند و در احکام روزه بيان شد، اعتکاف را نيز باطل مي کند، چنانچه در روز مرتکب شود.
س 25. آيا مي توان اعتکاف مستحب را در دو روز اول قطع نمود؟
ج _ مي توان اعتکاف مستحب را در دو روز اول قطع نمود.
س 26. اگر دو روز اعتکاف مستحب گذشت، روز سوم چه حکمي پيدا مي کند؟
ج _ اگر دو روز گذشت، روز سوم واجب مي شود.
س 27. در هنگام نيت اعتکاف چه شرطي جايز است؟
ج _ جايز است در هنگام نيت اعتکاف شرط کند هر وقت خواست، حتي در روز سوم، از اعتکاف رجوع نمايد.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعمال ودعاهای ماه رجب ، اعتکاف و ماه رجب
ادامه مطلب را ببينيد
توصیه رهبر انقلاب برای مشتاقان محروم از مراسم اعتکاف
حضرت آیتالله خامنهای در پاسخ به این نامه و برای استفاده از فرصت ایامالبیض ماه رجب به تمام مشتاقان مراسم معنوی اعتکاف توصیهای مرقوم داشتند که پایگاه اطلاعرسانی KHAMENEI.IR متن و تصویر دستخط رهبر انقلاب را منتشر میکند:
بسمه تعالی
امسال نیز بسیاری از متعبّدان از فضیلت اعتکاف محرومند. پیشنهاد میشود که در هر یک از سه روز نماز جناب جعفر طیار را بهجا آورند.
سیّدعلی خامنهای
کیفیت نماز جعفر طیار:
نماز جعفر طیار دو نماز دو رکعتی است، در هر رکعت حمد و سوره دارد. بعد از خواندن سوره، ۱۵ مرتبه: «سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ للَّه وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَر» خوانده شود، همین تسبیحات را ۱۰ مرتبه در رکوع و ۱۰ مرتبه بعد از سر برداشتن از رکوع، و ۱۰ مرتبه در سجده اول و ۱۰ مرتبه بعد از سر برداشتن از آن و ۱۰ مرتبه در سجده دوم و ۱۰ مرتبه بعد از سر برداشتن از آن گفته شود.
این نماز سوره مخصوصى ندارد، لکن افضل آن است که در رکعت اول، سوره «إذا زُلْزِلَتْ» و در رکعت دوم، سوره «وَ الْعادِیاتِ» و در رکعت سوم، «إذا جاءَ نَصْرُ اللهِ» و در رکعت چهارم، سوره «قُلْ هُوَ اللهُ اَحَد» خوانده شود.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اعتکاف و ماه رجب ، پــــیـــامـــهــای رهـــبــری
ادامه مطلب را ببينيد
