آسیب شناسی اعتکاف

بنابر فرموده حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام برای هر چیز، آفت و آسیبی وجود دارد. («لکل شیءٍ آفه»، غررالحکم، ص 431) گاهی نشناختن این آفت ها و بی توجهی به آن ها باعث می شود اثرات و نتایج کار، به حداقل یا حتی به صفر برسد. اعتکاف هم از این قاعده مستثنا نیست. برای اعتکاف هم آسیب ها و آفت هایی وجود دارد که اگر به آن ها توجه نشود، ممکن است نتایج آن را به حداقل برساند. برخی از این آسیب ها مربوط به برگزار کنندگان اعتکاف و برخی هم مربوط به معتکفان می باشد. اینک برخی از آسیب های اعتکاف را ذکر می کنیم:

1- برنامه ریزی نامتعادل : در برخی اعتکاف ها مشاهده شده است که برگزار کنندگان آن، هیچ برنامه منظمی برای ساعات مختلف اعتکاف ندارند و معتکفان را به حال خود رها کرده و فقط به جمع شدن آن ها در کنار هم اکتفا نموده اند. این امر، موجب خستگی و ملالت افراد می شود و بهره افراد را از اعتکاف به حداقل می رساند. از طرفی در برخی اعتکاف ها هم مشاهده شده است که برنامه هایی متعدد و متراکم و پرحجم تنظیم می کنند و ظرفیت مخاطب را رعایت نمی نمایند و باعث نوع دیگری از خستگی و دلزدگی می شوند؛ در حالی که شایسته است برنامه ای معتدل، منظم، متنوع و متناسب با معتکفان برای اعتکاف تنظیم شود که هم برنامه های عبادی و هم برنامه های علمی و فرهنگی و هم استراحت و نشست های صمیمانه و. .. به اندازه کافی در آن دیده شود.

2- علم زدگی : در برخی اعتکاف ها دیده شده است که در برنامه ریزی ها، بیشتر به جهات علمی می پردازند و برنامه های عبادی، خیلی کم رنگ است و اعتکاف، بیشتر به یک همایش علمی شبیه است تا یک مراسم عبادی؛ در حالی که در عین این که باید از فرصت ها استفاده کرد و سطح بینش ها را ارتقا داد و علم آموزی را هم نوعی عبادت دانست؛ اما با همه این ها باید صبغه و ظهور برنامه های عبادی بیشتر باشد.

3- لذت گرایی : با توجه به این که در اعتکاف باید انسان به جهات مادی و بدنی خود کمتر توجه کند، تا به لذت عبادات و حقیقت اعتکاف برسد و زمینه های توجه نفس به مادیات را کم کند تا نفس، فرصت توجه به عالم غیب و ارتباط با آن را پیدا کند، شایسته است در برنامه ریزی ها به خصوص در پذیرایی ها، این نکته رعایت شود. در برخی موارد دیده شده است چنان پذیرایی های رنگارنگ و متنوع در سحر و افطار و بعد از افطار برقرار می شود که معتکف به شدت سنگین شده و کمتر توفیق عبادت می یابد؛ لذا هرچه پذیرایی ها ساده تر و سبک تر باشد، به حقیقت اعتکاف نزدیک تر است. مولای عارفان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: إیاکمُ وَ البِطْنَه، فَإنَّها مَقْسَاه لِلْقَلْبِ، مَکسَلَه عَنِ الصَّلاَه، مَفْسَده لِلجَسَدِ. (غرر الحکم، ح ٢٧٤٢) از پرخوری دوری کنید که مایه قساوت دل، تنبلی در نماز و تباهی بدن است.

4- شلوغی : در برخی اعتکاف ها دیده شده است جمعیت معتکفان چند برابر ظرفیت مسجد است و شلوغی زیاد و نبود امکانات لازم، باعث کاهش شدید کیفیت مراسم می شود.

5- بیهوده گذرانی : یکی از صحنه های زیبای اعتکاف، جلسات صمیمانه و با نشاط معتکفان کنار یکدیگر، به خصوص بعد از افطارها است که موجب رفع خستگی ها و انس و الفت ها می شود؛ اما گاهی زیاده روی در این گونه جلسات یا استفاده غیر ضروری از تلفن همراه و. .. موجب غفلت و از دست دادن فرصت و کسالت در عبادت می شود و لازم است انسان، مواظب این آفت باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: از خنده زیاد بپرهیز که آن، دل را می میراند. («إیاک و کثرَه الضِّحک؛ فإنّهُ یمِیتُ القَلبَ»، معانی الأخبار، ج 1، ص ٣٣٥).

6- بی توجهی به حق الناس : از آنجا که اعتکاف، یک عمل گروهی است و معتکفان در قبال یکدیگر، حقوقی دارند، لازم است معتکفان در رفت و آمدها و نشست و برخاست ها و. .. حقوق یکدیگر را رعایت کرده و خدای ناکرده حق دیگران را ضایع ننمایند که ظلم به دیگران و رنجاندن دیگران، از موانع بزرگ استجابت دعا و قبولی عبادات است. (ر.ک: الخصال، ص ٣٣٧).

7- غفلت بعد از اعتکاف : بسیاری از افراد در ایام اعتکاف، به توفیقاتی دست می یابند و عنایات الاهی شامل حالشان می شود و حال خوشی پیدا می کنند؛ اما بعد از اعتکاف بر اثر عدم مراقبت و ترک اعمال صالحی که در ایام اعتکاف انجام می داده اند، نورانیت و صفای قلب خود را از دست می دهند. آنچه باعث شده است انسان در اعتکاف احساس معنویت بهتری پیدا کند، انس با یاد خدا و خلوت با او و روزه داری و تلاوت قرآن و انس با مسجد است؛ لذا شایسته است که معتکفان بعد از اعتکاف، با حضور روزانه در مسجد و جلسات معنوی و انس با قرآن و ادعیه و سحرخیزی، نگذارند تأثیرات نورانی اعتکاف از بین برود. و رنگی را که در ایام اعتکاف به جان زدند را به تمام سال خود سرایت دهند.

ترک اعتکاف برای گره ‌گشایی از کار مردم

امام حسن مجتبی(ع) در مسجد معتکف بودند که مردی نزد ایشان آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا! من مقروضم و می‌خواهند به خاطر بدهی‌ام مرا حبس کنند. امام حسن(ع) فرمود:‌ در حال حاضر مالی در اختیار ندارم که قرض تو را بپردازم. آن شخص گفت: پس وساطت کنید تا به من مهلت بدهند. امام حسن(ع) برخاستند تا همراه بدهکار بروند. «ابن مهران» که آنجا حضور داشت به ایشان گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا اعتکاف را فراموش کردید! امام حسن(ع) فرمود: فراموش نکرده‌ام، ولی جدم رسول خدا فرمود: کسی که در راه برآوردن حاجت برادر مسلمانش بکوشد، چنان است که نه هزار سال خدا را عبادت کرده باشد. عبادت کسی که روزها را روزه گرفته و شب‌ ها را به شب‌زنده ‌داری مشغول باشد.(وسائل‌الشیعه، ج 10، ص 550)

اصلاً ندیده بودیم اعتکاف چه جوری است!

خوشبختانه اقبال مردم به این سنّت خیلی بالا است؛ شوق جوانها و عشق جوانها حیرت‌‌انگیز است. من یادم است آن وقتی که ما در مشهد بودیم، اصلاً ندیده بودیم اعتکاف چه جوری است، شنیده بودیم؛ قم که رفتم در همین ایّام‌‌البیض در مسجد امام (مسجد امام حسن عسکری علیه ‌‌السّلام) اعتکاف میشد. شاید من یک وقت رفته بودم دیده بودم، طلبه‌‌ها می‌‌آمدند دو نفر، سه نفر، یک گوشه‌ ‌ای را انتخاب میکردند در آن شبستان مرحوم حاج ابوالفضل - آن شبستان بالایی - چادر میکشیدند؛ شاید مجموع افرادی که در آن شبستان اعتکاف میکردند به سی نفر، چهل نفر نمیرسید. البتّه بعدها که مسجد آقای بروجردی ساخته شد، بعضی‌‌ها ظاهراً آنجا هم می‌‌آمدند اعتکاف میکردند که آن را من ندیده بودم، لکن مسجد امام را دیده بودیم. این، همه‌‌ی مظهر این سنّتِ پر مغزِ پر معنا در آن دوره بود: مخصوص قم، آن هم با این تعداد اندک. امروز شما بروید دانشگاه‌‌های کشور را نگاه کنید - حالا غیر از مسجد گوهرشاد و مسجد جمکران و مساجد مهمّ دیگر و جاهای دیگری که هجوم جمعیّت است؛ در این مساجد دانشگاه‌‌ها، مسجد دانشگاه تهران و جاهای دیگر - دانشجوهای ما، جوانهای ما، از مدّتی پیش صف کشیده‌‌اند، نوبت میگیرند و نوبتشان نمیرسد، یعنی جا نیست، وسیله نیست برای اداره‌‌ی آنها؛ این شوق عمومی به این عبادت، این‌‌جور است؛ خب، این یکی از برکات الهی است. بحمدالله خدای متعال این زمینه را فراهم کرده و این توفیق را داده و مغناطیس محبّت الهی و ذکر الهی، دلهای جوانها را به خودش جذب کرده؛ این را باید مغتنم شمرد. این یک فرصت است‌‌ .(مقام معظم رهبری مد ظله - بیانات در دیدار اعضای ستاد مرکزی اعتکاف و اعضای سوّمین جشنواره‌‌ی سراسری علمی فرهنگی اعتکاف ۱۳۹۳/۰۲/۱۵)

حكايتي از بركت‏هاي اعتكاف

در احوالات مقدس اردبيلي چنين آمده است: در سال ‏هاي گراني، مقدس اردبيلي هرچه خوراك در منزل داشت، بين فقرا تقسيم كرد و براي خود نيز سهمي مانند فقرا برداشت. همسرش با حالت اعتراض به او گفت: چرا در چنين وضعي فرزندان خود را محتاج مي ‏كني تا ناچار شوند از ديگران كمك بگيرند . آن مرحوم چيزي نگفت و برخاست و براي اعتكاف به مسجد كوفه رفت و معتكف شد و به دعا و عبادت پرداخت. روز دوم اعتكاف، شخصي مقداري گندم اعلا و مقداري آرد نرم به خانه آن مرحوم آورد و گفت: صاحب منزل، اينها را برايتان فرستاده و خودش در مسجد كوفه معتكف است . پس از پايان اعتكاف، مقدس اردبيلي به خانه آمد، همسرش به او گفت: «آذوقه ‏اي كه به وسيله آن عرب فرستاده بوديد، بسيار عالي و درجه يك بود.» مقدس اردبيلي هنگامي كه اين سخنان را شنيد به حمد و سپاس و ثناي خدا پرداخت و با اين عمل خود به ديگران فهماند كسي كه براي مريم عليهاالسلام در حال اعتكاف آذوقه مي ‏فرستد، مؤمنِ به درگاه خويش را هم فراموش نمي ‏كند.( فوائد الرضويه، ص 23).

اعتکاف در مسجد برای دیدار امام زمان (عج)

روزی جمعی از دوستان در محضر شهید محراب آیت الله دستغیب بودند، سخن از امام زمان به میان آمد، یکی پرسید: آقا ما شنیده ایم وقتی‌که اصحاب آن حضرت به تعداد سیصد و سیزده نفر آماده شدند، امام زمان ظهور می‌کند، آیا اکنون در شرایط فعلی چنین افرادی هنوز آماده نیستند؟! شهید محراب، خنده ای کرد و فرمود:حدود چهل و پنچ سال قبل ، در نجف اشرف بین علماء همین مساله مطرح شد، عده ای گفتند: چگونه در میان سه هزار نفر۳۱۳بار امام زمان پیدا نمی شود؟! برای دریافت پاسخ این سؤال، قرار گذاشتند، فردی را که دارای مراحل عالی در ایمان و عمل است انتخاب کنند، بهترین آنان را برگزیدند تا به آقا امام زمان لیلا ملاقات کرده و در این مورد صحبت کند و پاسخ سؤال فوق را دریافت نماید. فرد انتخاب شده به مسجد رفت و در آنجا اعتکاف کرد و مشغول عبادت و راز و نیاز و نماز و توسل و دعای ندبه شد، پس از چند روز، سحر که در گوشه مسجد خوابیده بود، در خواب دید، وارد شهری شده که در آن جمعیت بسیار بیرون آمده اند و همه به استقبال او آمده بودند، او را به سر و دست گرفتند و با استقبال بی نظیر و سلام و صلوات، وارد شهر کردند، و مردم در حالی که اظهار شادی می‌کردند، به آن فرد انتخاب شده گفتند: شاه ما مرده، تو از امروز به بعد شاه هستی، او را به قصر بردند و لباس شاهانه بر تنش پوشاندند، سفره پهن‌کردند، و غذای رنگارنگ در آن چیدند، جناب شیخ هم، درست و حسابی از آن غذاها خورد ملکه را آوردند، او و شاه وارد حجله شدند. مدتی نگذشت که صدای درب، شنیده شد، شیخ دم در آمد و پرسیدکیست در می زند؟ گفتند: آقا امام زمان الله ظهور کرده و فرمودند به شما پیام دهیم که بیایید او قدری سرش را خاراند و گفت: آقا امام زمان الله هم وقت پیدا کرده؟، بگوئید بگذارید صبح شود.با فاصله کم ، بار دیگر درب را زدند، و پیام امام زمان الله را رساندند، او گفت: فعلا کار دارم نمی آیم،در همین هنگام از خواب بیدار شد، دید در گوشه مسجد، است و از طرف آفتاب زده و نمازش هم قضا شده است، دو دستش را بر سرش کوبید و گفت خاک بر سرم ، هم در امتحان رفوزه شدم و هم نمازم قضا شد. (منبع حکایت: داستانها و حکایتهای مسجد)

روایت ام داوود از امام صادق (ع)

ام داوود (فاطمة دختر عبداللّه بن ابراهیم) در فراق فرزندش داوود که توسط حکام بنی عباس دستگیر شده بود و مدت‌ها در زندان و سختی و از مادرش دور بود، روزی خدمت امام صادق (ع)رسید. امام به او فرمود: چه خبر از داوود داری؟ ام داوود گفت: دیگر از او نا امید شده و خبری از او ندارم. خیلی علاقه دارم او را ببینم. شما دعا بفرمایید او نجات یابد. حضرت فرمود: ماه رجب فرا رسیده است. ماهی مبارک و محترم است و دعا در آن مستجاب است. روز 13و 14و 15که ایّام البیض است، روزه بگیر و در روز پانزدهم غسل کن و... (اعمال ام داوود، در مفاتیح الجنان در اعمال ماه رجب ذکر شده است.( ام داوود می‌گوید: آن اعمال را انجام دادم و داوود از زندان آزاد شد و خدمت امام صادق رسید. (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 94 ، ص 43).

اعتکاف؛ فرصتی برای توبه. *** . اعتکاف؛ بازگشت به خودمداری و خداگرایی. *** آثار معنوی اعتکاف از میزان جرم در جامعه می‌کاهد. ***. اعتکاف انتخابی نیکو برای رسیدن به کمال است. *** تاریخچه اعتکاف *** اعتکاف و فلسفه آن *** سایت اعتکاف *** نگاهی نو به فضیلت اعتکاف از دیگاه قرآن و اهل بیت *** "اعتکاف در قرآن" سایت پرسمان قرآن *** "اعتکاف"، خلیل منصوری، سایت مطالعات قرآنی *** "ریشه های تاریخی اعتکاف در قرآن"؛ سایت راسخون *** "اعتکاف؛ راهی برای انس با خدا"؛ سایت تبیان .