احکام اعتکاف‌

حکم تکلیفى: اعتکاف در اصل شرع، مستحب است، اما به وسیله نذر، عهد، قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب مى‌شود.[۸] بافضیلت‌ترین زمان براى اعتکاف، ماه مبارک رمضان به ویژه دهه آخر آن است.[۸]

شرایط اعتکاف: عقل، اسلام، قصد قربت، سه روز یا بیشتر روزه گرفتن، در مسجد به جا آوردن، حضور در مسجد و از آن خارج نشدن، اذن مولا براى مملوک و اذن شوهر براى زن و اذن پدر و مادر براى فرزند -در صورت اذیت شدن پدر و مادر-، از شرایط صحت اعتکاف است. همچنین بر شرط بودن ایمان در صحت همه عبادت‌ها از جمله اعتکاف، ادعاى اجماع شده است.[۹] . در این که اعتکاف در هر مسجدى صحیح است یا تنها در مسجد جامع شهر و یا تنها در مساجد چهارگانه مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد کوفه و مسجد بصره که پیامبر اکرم یا امامان معصوم علیهم‌السلام در آن‌ها نماز جماعت یا نماز جمعه اقامه کرده‌ اند - اختلاف است؛ هر چند قول اخیر به مشهور نسبت داده شده است.[۱۰] . در روزه اعتکاف، قصد اعتکاف شرط نیست، بلکه روزه ماه رمضان یا روزه نذرى و مانند آن نیز کفایت مى‌کند.[۱۱] در صورت صحیح نبودن روزه - به جهت زمان مانند عید قربان و عید فطر و یا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بیمار و مسافر - اعتکاف نیز صحیح نیست.[۱۲] . شب‌هاى دوم و سوم از سه روز اعتکاف، جزء مدت اعتکاف است و به قول مشهور، شب اول جزء آن نیست. از این رو، مدت اعتکاف از طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است.[۱۳] . ناتمام گذاشتن اعتکاف واجب در صورتى که وقتش معین باشد، جایز نیست، اما در این که ناتمام گذاشتن چنین اعتکافى در صورتى که وقتش معین نباشد و نیز ناتمام گذاشتن اعتکاف مستحب به طور مطلق جایز است یا به طور مطلق جایز نیست و یا‌ در دو روز اول جایز است و پس از آن جایز نیست، اختلاف است؛ هر چند قول اخیر، مشهور است.[۱۴] . خروج از مسجد به هنگام ضرورت - مانند تخلّى، غسل جنابت و استحاضه و دیگر غسل‌هاى واجب - و نیز انجام امورى مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان، تشییع جنازه و عیادت بیمار جایز است.[۱۵] در صورت خروج از مسجد، نماز خواندن جز در مکه و نیز زیر سایه نشستن جایز نیست.[۱۶] .

محرّمات اعتکاف: آمیزش با همسر و به قول مشهور لمس کردن و بوسیدن او با شهوت، بوییدن عطر، گل و گیاهان خوش‌بو به قول مشهور، مجادله با دیگران در امور دنیوى و دینى (به قصد فضل ‌فروشى و غلبه) و خرید و فروش در شب و روز، بر معتکف حرام است.[۱۷] .

بطلان اعتکاف: آنچه روزه را باطل مى‌کند، اعتکاف را نیز باطل مى‌کند.[۱۸] همچنین آمیزش در شب، موجب بطلان اعتکاف است[۱۹] و در بطلان آن به سبب ارتکاب دیگر محرّمات یاد شده، اختلاف است.[۲۰] . اعتکاف باطل شده، اگر واجب معیّن باشد، قضاى آن و اگر غیرمعیّن باشد، اعاده آن واجب است. همچنین اگر اعتکاف مستحب باشد و پس از گذشت دو روز باطل شود، بنابر قول به وجوب اعتکاف مستحبى بعد از گذشت دو روز، قضاى آن واجب است.[۲۱] . باطل کردن اعتکاف واجب به وسیله آمیزش حتى در شب، موجب ثبوت کفاره است و آن به قول مشهور، کفاره روزه ماه رمضان یعنى آزاد کردن برده یا دو ماه روزه گرفتن و یا اطعام شصت فقیر است. در ثبوت کفاره به سبب ارتکاب دیگر محرمات یاد شده، اختلاف است. اگر اعتکاف در روزه ماه رمضان یا قضاى روزه ماه رمضان پس از زوال به سبب جماع کردن باطل شود، دو کفاره ثابت مى‌گردد؛ یکى براى باطل کردن اعتکاف و دیگرى براى باطل کردن روزه.[۲۲]

پیشینهٔ اعتکاف

اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الاهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، اگرچه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ای از خصوصیّات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. از زمانی که پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) اعتکاف را به مسلمانان آموزش داد، این سنت اسلامی در میان مسلمانان رواج پیدا کرد. در حال حاضر مراسم اعتکاف در دهه پایانی ماه مبارک رمضان در بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله عربستان" مکه" با شکوه خاصی برگزار می شود. همه ساله خیل عظیم مسلمانان، که بخش قابل توجهی از آنان را جوانان تشکیل می دهند، از سراسر جهان به سوی مسجدالحرام می شتابند و در کنار خانه خدا معتکف می شوند و حتی بسیاری از زائران خانه خدا به منظور دست یابی به فضیلت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، این ایام پربرکت را برای انجام عمره مفرده برمی گزینند. شبیه این مراسم در مسجدالنبی و در کنار مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه وآله برگزار می شود. مسجد کوفه در عراق نیز سال های متمادی، محل برپایی مراسم اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان بوده است. انبوه شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام در این مسجد مقدس معتکف می شده اند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه نیز همراه با مردم در این مراسم شرکت می کرده اند. مسلمانان روش اعتکاف را از سنت پیامبر ص فرا گرفتند.[۳۶] بنابر روایتی، پیش از اسلام نیز اعتکاف وجود داشته است.[۳۷] . آنچه درباره اعتکاف پیامبر گزارش شده است مربوط به دوران پس از هجرت، در مدینه و در ماه رمضان است، که برای آن حضرت چادری در مسجد النبی برپا می‌شد.[۳۸] امروزه در مسجد النبی، سمت شرقی ستون توبه استوانه ‌ای به نام سریر (تخت) قرار دارد که گفته می‌شود پیامبر(ص) در روزهای اعتکاف، بستر خود را کنار آن جای می‌داد و معتکف می‌شد.[۳۹] . پیامبر اسلام در رمضان سال دوم هجری به جهت وقوع جنگ بدر نتوانست اعتکاف کند؛ ازاین‌رو در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال قبل.[۴۰] در منابع روایی از اعتکاف امامان شیعه از جمله امام حسن مجتبی[۴۱] و امام صادق ع [۴۲] نیز گزارش‌هایی نقل شده است. به گزارش شیخ لطف‌ الله میسی م ۱۰۳۵ق ، در دوره صفویه در قزوین و اصفهان اعتکاف برگزار می‌شد.[۴۳] .

تعریف لغوی اعتکاف

در فقه به توقّف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با اعمال و شرایط خاصی، اعتکاف، و به شخص به‌ جا آورنده آن مُعتَکِف گفته می‌شود. [۲] اعتکاف از ماده «عکف» و در لغت به معنای روی‌آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است.[۳] همچنین، در قرآن عاکف [۴] به معنای ساکن و مقیم، و معکوف [۵] در معنای ممنوع و بازداشته ‌شده به کار رفته است. در اصطلاح عرفانی، اعتکاف، فارغ و تهی‌ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم‌کردن نفس به مولا است.[۶] علامه مجلسی حقیقت اعتکاف را روی‌آوردن بنده به اطاعت از خدواند و پای‌بندی به مراقبت دانسته است.[۷] وی همچنین کمال آن را در وقف کردن دل و عقل و اعضای بدن بر انجام عمل صالح و پرهیز از غفلت و مقید ساختن خویش به انجام دستورات الهی و تحقق اراده او و دور ساختن غیر خدا از همه وجود خویش می‌داند.[۸] . اعتکاف مصدر باب افتعال [۲] . از ریشه عکف یعکف و یعکف و مصدر آن عکف عکوف به معنای روی کردن به چیزی، مواظبت بر چیزی، روی برنگرداندن از آن و به معنای اقامت در مکانی و حبس شدن در جایی استعمال شده است. [۳] . اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذکر نموده ‌اند. از جمله: رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت؛ اقبال به چیزی بی آن که روی از آن برگردد؛ محبوس و متوقف کردن چیزی؛ اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن؛ التزام به یک مکان و اقامت در آن؛ اقامت، ملازمت و مواظبت؛ حبس و توقف. [۴] [۵] . اعتکاف و عکوف [۶] . در لغت، به معنای مواظبت و ایستادگی بر چیزی و یا مکانی است[۷] . وعاکف [۸] . و معتکف به معنای اقامت کننده است که در برخی آیات مانند وجاوزنا ببنی اسر ائیل البحر فاتوا علی قوم یعکفون علی اصنام لهم قالوا یا موسی اجعل لنا الـها کما لهم آلهة قال انکم قوم تجهلون: و بنی اسرائیل را (سالم) از دریا عبور دادیم؛ (ناگاه) در راه خود به گروهی رسیدند که اطراف بتهایشان، با تواضع و خضوع، گرد آمده بودند. (در این هنگام، بنی اسرائیل) به موسی گفتند: تو هم برای ما معبودی قرار ده، همان گونه که آنها معبودان (و خدایانی) دارند! گفت : شما جمعیتی جاهل و نادان هستید![۹] . همین معنا منظور است. در این مدخل معنای شرعی آن که ماندن در مسجد به قصد قربت[۱۰] . همراه با مراعات برخی احکام و شرایط است، مقصود می‌باشد.

تعریف اصطلاحی اعتکاف

اعتکاف در اصطلاح فقهی عبارت است از: نوعی عبادت که انسان سه روز یا بیشتر در مسجد مقیم شود و از آنجا بیرون نرود و در این مدت روزه بگیرد. البته این عمل شرائط و احکامی دارد که در کتب فقهی بیان شده است. [۱۱] [۱۲] . در تعریف دیگری آمده است: اعتکاف، ماندن در مسجد به نحوی که از آن قصد عبادت کند و قصد عبادت دیگر، در آن شرط نیست . اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می‌باشد . [۱۳] . آنچه از این تعریف بدست می‌آید، این است که هدف از ماندن در مسجد، فقط و فقط برای بندگی و عبودیت باشد، زمانی که معتکف با این قصد و نیت در مسجد حضور پیدا می‌کند، می‌ توان گفت که وی معتکف شده است.

فواید اعتکاف

یکی ‌از فواید اعتکاف و معتکف شدن اندیشیدن و تعقل کردن است زیرا زمانی‌که انسان دور از هیاهو و مسائل دنیایی و هم‌زمان با خواندن قرآن و مفاتیح‌الجنان تفکر و تعقل می‌کند، اندیشه او بیشتر در مسائل مذهبی است. یکی‌از فواید اعتکاف توبه کردن است. انسان در کارهای روزمره دچار گناه می‌شود و این در حالی‌است که در ایام اعتکاف وسیله‌ای فراهم می‌شود که انسان توبه کند و حضور در مسجد باعث می‌شود انسان بدون این‌که به‌دنبال مسائل دنیایی باشد توبه کند. یکی دیگر از فواید اعتکاف نشستن در مسجد برای عبادت است، انسان برای نیایش و دعا کردن و به‌طور کلی برای خودسازی به مسجد می‌آید که آثار و برکات زیادی برای او دارد. انسان زمانی‌که به راز و نیاز با خداوند می‌پردازد حالت روحانی و خاصی پیدا می‌کند و همین‌که شیطان حالت روحانی انسان را می‌بیند که به فکر مسائل مادی و دنیایی نیست خود به خود فراری می‌شود.[۹] همچنین، اعتکاف زمینه بازگشت به سوی خدا و بازگشت از خودمداری به خداگرایی و خدابینی است.[۱۰] آمرزش گناهان، نزدیکی به خدا، جلب محبت خدا، تحصیل بهشت الهی، تهذیب نفس، انس با معنویات، آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه و تقویت اراده نیز از مهم‌ترین آثار اعتکاف هستند.[۱۱] رشد، کمال و بالندگی روحی، عقلی و ایمانی انسان نیز از دیگر آثار اعتکاف است، زیرا در اعتکاف، انسان با پی بردن به نکات مثبت و منفی وجودش، با تقویت نقاط مثبت، از ضعف‌های خود می‌کاهد؛ لذا اولین اثر خلوت گزینی اعتکاف، نورانیت قلبی است؛ یعنی هر چه انسان توجه خود را به خدا بیشتر می‌کند نور خداوند در دلش متجلی می‌شود. تقویت روحیه بندگی، دوری از گناهان، تواضع و فروتنی را از جمله آثار فردی اعتکاف است. معتکف که در مدت اعتکاف از بسیاری از امور چشم پوشی می کند، درحقیقت تمرینی برای تقویت اراده خود انجام می دهد و از سوی دیگر اخلاص در عبادت و دوری از ریا که در اینعمل عبادی نهفته است، سبب تواضع و فروتنی وی می شود؛ لذا اعتکاف بهترین فرصت برای انس با خدا و درک شیرینی و لذت بندگی اوست و میدانی برای به زمین زدن وابستگی‌ها و زدودن عشق به دنیا است. جوانی که در مراسم اعتکاف طعم شیرین ایمان و انس به خداوند را چشیده است، لذت‌های مادی و شهوانی در دیدگاهش حقیر و بی ارزش شده و به آسانی در گرداب فساد و تباهی گرفتار نمی‌شود.[۱۲] .

اعتکاف در قرآن

واژه اعتکاف در قرآن کریم استعمال نشده است؛ اما مشتقات ثلاثی مجرد این واژه به صورت مَعْكُوفًا [۱۴] يَعْكُفُونَ [۱۵] الْعَاكِفُ،عَاكِفًا [۱۶] [۱۷] الْعَاكِفِينَ،عَاكِفِينَ [۱۸] [۱۹] [۲۰] عَاكِفُونَ [۲۱] [۲۲] . به معنای معتکفین هم به معنای لغوی و هم به معنای اصطلاحی استعمال شده است و در آیۀ ۲۵ فتح به معنای محبوس بکار رفته است. هم الذین کفر وا وصدوکم عن المسجد الحر‌ام والهدی معکوفا ان یبلغ محله ولولا ر جال مؤمنون ونساء مؤمنات لم تعلموهم ان تطئوهم فتصیبکم منهم معر ة بغیر علم لیدخل اللـه فی ر حمته من یشاء لو تزیلوا لعذبنا الذین کفر وا منهم عذابا الیما: آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از زیارت مسجد الحرام و رسیدن قربانیهایتان به محل قربانگاه بازداشتند؛ و هرگاه مردان و زنان با ایمانی در این میان بدون آگاهی شما، زیر دست و پا، از بین نمی‌رفتند که از این راه عیب و عاری نا آگاهانه به شما می‌رسید، (خداوند هرگز مانع این جنگ نمی‌شد)! هدف این بود که خدا هر کس را می‌خواهد در رحمت خود وارد کند؛ و اگر مؤمنان و کفار در مکه از هم جدا می‌شدند، کافران را عذاب دردناکی می‌کردیم! [۲۳] . آیاتی که در قرآن کریم پیرامون اعتکاف وارد شده ‌اند، عبارتند از: آیات ۹۰ سوره طه؛ ۱۳۸ سوره اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳ سوره انبیا؛ ۶۹ تا ۷۴ سوره شعراء.[۲۴] [۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] .