منبع : پژوهش نامۀعلوی » پاییز و زمستان 1391 - شماره 6 ,

چکیده

حکومت تقریبا پنج ساله حضرت علی (ع)،  نمونه ای ماندگار از نظام سیاسی اسلام و شیوه زمامداری مبتنی بر دین و عدالت و آزادی را به بشریت ارائه داد که می توان با بازکاوی بایسته و سنجیده آن،  رهیافت هایی مطلوب را برای مدیریت جامعه در دنیای کنونی به دست آورد و به کار بست.  حکومت علوی بر مبانی و شاخصه های مهمی استوار بود که به رغم چالش های بسیار فراروی آن،  هدف ها و مسئولیت های سترگی را نیز در آرمان خود داشت.  تحقق این اهداف و مسئولیت ها،  مستلزم طراحی ساختار و شیوه مدیریتی و سازمانی کارآمد و کارگزارانی شایسته بود که حضرت علی (ع) این نظام را سامان بخشید تا درپرتو آن بتواند دین داری،  عدالت گرایی و امنیت کامل را در جامعه اسلامی برقرار سازد.  در این مقاله،  مبانی و شاخصه های مهم حکومت علوی که آن را از سایر حکومت های مبتنی بر قدرت طلبی،  منفعت گرایی،  ظلم محور و خودکامه با اهداف ناچیز دنیوی متمایز می سازد،  بررسی می شود.

‫1.  مقدمه

‫ﻫﺪف واﻻی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از ﺑﻪدﺳﺖﮔﻴـﺮی ﺣﻜﻮﻣـﺖ،  اﻳﺠـﺎد دﮔﺮﮔـﻮﻧﻲﻫـﺎﻳﻲ در ﻋﺮﺻـه  ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼﺎدی،  ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد.  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﻧـﺪک ﻣﺠـﺎﻟﻲ ‫ﻛﻪ ورای ﻫﻤه  ﻣﺸﻜﻼت و ﺟﻨﮓاﻓﺮوزیﻫﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن ﺑـﻪدﺳـﺖ آورد،  اﺻـﻼﺣﺎﺗﻲ ﻣﻬـﻢ و اﺳﺎﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد و درﭘﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﮔﺴـﺘﺮدهﺗـﺮی را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪﺳـﺎﻣﺎن ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ.  آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻫﺪف اﻳﺠﺎد اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲﻫﺎی ﻣﻬﻢ و ﺑﻪﻗﺼـﺪ ﺑﺮﭘـﺎﻳﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫ﻋﻠﻮی،  زﻣﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ،  ﺑﻪرﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﻣﻲداﻧﺴـﺖ ﻓﻀـﺎی ﺟﺎﻣﻌـﻪ را ‫ﻏﺒﺎر آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎ و اﺑﺮ ﻛﮋیﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺗﻴﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﺎن ﺗﺎب ﺗﺤـﻮﻻت ﻣـﻮرد ‫ﻧﻈﺮ او را ﻧﺪارﻧﺪ.  «‫دﻋﻮﻧﻲ و اﻟﺘﻤﺴﻮا ﻏﻴﺮی ﻓﺎﻧّﺎ ﻣﺴﺘﻘﺒﻠﻮن اﻣـﺮا ﻟـﻪ وﺟـﻮه و اﻟـﻮان ﻻ ﺗﻘـﻮم ﻟـﻪ اﻟﻘﻠـﻮب وﻻﺗﺜﺒـﺖ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻌﻘﻮل و انّ اﻵﻓﺎق ﻗﺪ اﻏﺎﻣﺖ واﻟﻤﺤﺠﻪ ﻗﺪ ﺗﻨﻜـﺮت (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:  خ 2 9 / 3 7 1؛   ‫ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  6 3 3 2 ).  ‫ﻣﺮا واﮔﺬارﻳﺪ و دﻳﮕﺮی را ﺑﻪدﺳﺖ آرﻳﺪ؛  زﻳﺮا ﻣﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺣﻮادث و اﻣﻮری ﻣﻲروﻳـﻢ ‫ﻛﻪ رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﻓﺘﻨﻪآﻣﻴﺰ اﺳﺖ و ﭼﻬﺮهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد و دلﻫـﺎ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺑﻴﻌـﺖ ﺛﺎﺑـﺖ و ‫ﻋﻘﻞﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ.  ﭼﻬﺮة اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ را اﺑﺮﻫﺎی ﺗﻴﺮة ﻓﺴـﺎد ﮔﺮﻓﺘـﻪ،  و راه ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺣﻖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ.  ‫اﻣ‪ﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻋﻬﺪه دار اﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺪ،  از ﺗﺤﻮﻻﺗﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی ‫ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آورد و ﺑﺮ ﻣﻮاردی ﭼﻮن ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﻋﺪل،  راﺳﺖ ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺣﻖ،  دﻓـﺎع از دﻳـﻦ،  ‫اﺻﻼح اﻣﻮر ﺷﻬﺮﻫﺎی اﺳﻼم،  اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم و ﺗﺤﺖ ﺳـﺘﻢ ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﻛـﺮد (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،   ‫9 7 3 1:  خ 1 3 1 / 9 4 2 ).  ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺮ آن ﺑﻮد ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛـﻪ از اﻧﺤﺮاﻓـﺎت جامعه  ‫زﻣﺎن ﺧﻮد داﺷﺖ،  ﺑﻪ اﺻﻼح آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد ﺗﺎ اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ‫دﻳﻦ اﺳﺘﻮار ﺷﻮد،  آﻳﺎت ﻗﺮآن و ﺳﻴﺮه و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﻋﻠﻮی ﻣﺒﻨـﺎی ﻋﻤـﻞ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد و ﺑـﺎ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻨﻲ،  ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺮدم در ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘه  اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‫در راه ﻛﻤﺎل ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ.  ‫زدودن ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎی ﻧﺎروا و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ،  ﻣﺘﻮﻗﻒﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺒﻪﻫﺎی ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮی ‫از ﺗﺎراج ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل،  ﺑﺮﻛﻨﺎری واﻟﻴﺎن ﻓﺎﺳﺪ از ﻣﺼﺎدر اﻣﻮر،  ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ در ارﻛﺎنـ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧه  اﻣﻮال،  رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎواتـ در ﺟﺎﻣﻌﻪ،  ارﺗﻘﺎی ﻣﺒﺎﻧﻲ اﺧﻼﻗـﻲ- ‫رﻓﺘﺎری و اﻋﺘﻘﺎدی ﻣﺮدم،  ﺑﺨﺸﻲ از اﺻﻮل اﺻﻼﺣﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در اﺑﻌﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼـﺎدی،  ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو زﻣﺎﻣﺪاری ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم و ﺑﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ.  از ‫دﻏﺪﻏﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻳﺸﺎن،  رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم و آﺳﺎﻳﺶ و اﻣﻨﻴﺖ آﻧـﺎن ﺑـﻮد.  ﻓﻘـﺮ و ﺿـﻌﻒ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم و ﻣﺸﻜﻼت و رﻧﺞﻫﺎی آﻧﺎن،  ﺑﺮای آن ﺣﻀﺮت (ع) دردآور ﺑﻮد.  اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ (ع)  ‫ﺑﺴﻨﺪهﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ اﻣﺎرت ﻓﺎرغ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﺮ آﻻم ﻣﺮدم را ﺑﻪ دﻳﺪة ﺣﻘﺎرت ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴـﺖ و  ‫‫‫آن را ﺧﻮش ﻧﻤﻲداﻧﺴـﺖ (← ﻫﻤـﺎن:  ن 5 4 /4 5 5 ) و از اﻳـﻦرو در ﺳـﺎده زﻳﺴـﺘﻲ و ﻗﻨﺎﻋـﺖ،  ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد(← خ0 6 1 /2 0 3 و خ 9 0 2 /0 3 4 ).  ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را دﻳﻦداری،  ﻋﺪاﻟﺖﮔﺮاﻳﻲ،  ﻗـﺎﻧﻮنﻣـﺪاری،  آزادی و اﻣﻨﻴـﺖ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد.  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد و زﻳﺎده ﻃﻠﺒـﻲ ﺑـﻮد،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻓـﺎع از ﻣﻈﻠـﻮم و ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ ﻇـﺎﻟﻢ،  ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪان ﺑﻮد،  ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺻﻼح ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺮﻣـﺖ ﻧﻬـﺎدن ﺑـﻪ ‫[1]  ‫اﻧﺴﺎن ﺑﻮد.  (ﻣﺮﺗﻀﻮی،  1 8 3 1:  2 5 ) ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳـﻨﺖ ﻧﺒـﻮی ‫ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﻛﺮد.  آن ﺣﻀﺮت (ع)،  ﭼﻪ در ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭼﻪ در ﺳﻴﺮة ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻮد،  ﺑﺮ آن ﺑـﻮد  ‫ﺗﺎ ﻣﺪﻟﻲ از ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ را در زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﺟﺮا ﻛﻨﺪ و ﺑﺮای آﻳﻨـﺪه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴـﺰ ‫ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻻزم و اﺻﻮل ﻛﻠﻲ را اراﺋﻪ دﻫﺪ؛  زﻳﺮا ﺑﺮﻗﺮاری اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠـﻲ،  ﺗـﻮازن اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ‫ﻧﻈﻢ،  وﺻﻮل ﺑﻮدﺟه  ﻋﻤﻮﻣﻲ،  ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﻫﺮج وﻣﺮج و دﻓﻊ ﻓﺴﺎد،  ﺟﻨﮕﻴـﺪن ﺑـﺎ دﺷـﻤﻨﺎن و ‫ﻣﺘﺠﺎوزان،  ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ و اﺟﺮای اﺣﻜﺎم و ﻣﻘﺮرات ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ،  از اﻣﻮری اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ‫ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ ﻣﻴﺴ‪ﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ (ﺛﻮاﻗﺐ،  0 9 3 1:  4 1 ).  ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻬـﻢ  ‫در ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ (ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ، اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ(ع)،  9 7 3 1:  خ0 4 /2 9 ).  ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎﻳﺪ از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن دﻳـﻦداری،  ﻋـﺪاﻟﺖ و  ‫ﻣﺮدم داری ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ.  از اﻳﻦ رو در اﻟﮕﻮی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  اﺻﻮل ﻣﻬﻤﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑﺴـﺘﻪ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪات آن در ﺳﻴﺮة ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ آن ﺣﻀﺮت (ع) رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد.  ﺑﺮﺧـﻲ از  ‫اﻳﻦ اﺻﻮل ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:  ...

:  

‫1-  اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران و ﻣﺪﻳﺮان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ارزﺷﻲ؛

‫2-  اﺻﻞﻗﺮاردادن ﻟﻴﺎﻗﺖﻫﺎ،  ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎ در واﮔﺬاری ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎرﮔﺰاران و

‫دﺧﺎﻟﺖﻧﺪادن رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﻲ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪﮔﺮاﻳﻲ (ﻧﻔﻲ دودﻣﺎنـﮔﺮاﻳﻲ و اﺷﺮافﺳﺎﻻری )؛  

‫3-  ﺑﺮﺧﻮرداری از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ (داﺷﺘﻦ ﭘﺸﺘﻮاﻧه  ﻧﻈﺮی و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ و

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ)؛

‫4-  ﺗﺒﻴﻴﻦ وﻇﺎﻳﻒ و ﺗﻜﺎﻟﻴﻒ رﻫﺒﺮی،  ﻛﺎرﮔﺰاران و ﻣﺮدم درﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ؛   

‫5-  اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﻧﻄﺒﺎق ﻗﻮل ﺑﺎ ﻋﻤﻞ در رﻓﺘﺎر ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاری ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻜﻮﻣﺖ و

‫ﻣﺮدم (ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪای ﺑﺎ ﻓﻌﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ)؛

‫6-  اراﺋه  ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎی ﻻزم ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ؛

‫‫7-  ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ دﻗﻴﻖ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺪﻳﺮان،  ﺣﺘﻲ ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن؛

‫8-  ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻋﺎﻣﻼن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮی از ﺑـﺮوز ‫اﻧﺤﺮاف و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ. (ﺛﻮاﻗﺐ،  0 9 3 1:  7 1 )

‫2.  ویژگی ها و ضرورت های رهبری امام علی (ع)

‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺮ اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ،  از دﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎری از ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﺼﺎر و ﻣﻬﺎﺟﺮ ﭘﻨﻬﺎن ‫ﻧﺒﻮد؛  اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ جامعه  اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص) ﮔﺬﺷﺖ،  ﻣﺎﻧﻊ از ‫آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ واﺟﺐ ﺑﻮد،  ﺑﻪاﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻨﺪ،  ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮای ﺧﻮﻳﺶ »رﻫﺒـﺮی ‫ﭘﺎکداﻣﻦ،  آﮔﺎه،  ﺑﺎﺗﻘﻮا و آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﺳﻨّﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﺎر آﻧﺎن را ﺳﺎﻣﺎن دﻫﺪ« (ﺑﺨﺸﻲ ‫از ﭘﻴﺎم اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ؛ ← ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ،  ﺑﻲﺗﺎ،  9 5 1 ).  ‫از اﻳﻦرو،  در ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﻴﻌﺖ ﺑـﺎ آن ﺣﻀـﺮت (ع)،  ﻛﺴـﺎﻧﻲ در ﺷـﺄن وی ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨـﺪ و  ‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب اﺑﺮاز داﺷﺘﻨﺪ:  ‫ﺛﺎﺑﺖﺑﻦﻗﻴﺲ اﻧﺼﺎری ﮔﻔﺖ:  ‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ای اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن! اﮔﺮ در زﻣﺎﻣﺪاری از ﺗﻮ ﭘـﻴﺶ اﻓﺘﺎدﻧـﺪ،  در دﻳـﻦ از ﺗـﻮ ﭘـﻴﺶ  ‫ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ؛  و اﮔﺮ دﻳﺮوز ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ،  اﻣﺮوز ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﻴﺪی؛  و آﻧﺎن و ﺗﻮ ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ‫ﺷﺄﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن و ﻣﻘﺎﻣﺖ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد،  در آﻧﭽﻪ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮ ﺑﺎ داﻧﺸـﺖ  ‫ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻲ.  (ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ،  2 6 3 1:  6 7 ) ‫ﺳﭙﺲ ﺧﺰﻳﻤﻪﺑﻦﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎری ذواﻟﺸﻬﺎدﺗﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ:  ای اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑـﺮای اﻳـﻦ ‫ﻛﺎر ﺧﻮد ﺟﺰ ﺗﻮ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺒﻮد و اﮔﺮ درﺑﺎرة ﺗﻮ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن راﺳﺘﻲ ﻛﻨﻴﻢ،  ‫ﺗﻮﻳﻲ ﭘﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم در اﻳﻤﺎن و داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا.    ‫ﺗﻮ آﻧﭽﻪ دارﻧﺪ،  داری؛  و آﻧﺎن آﻧﭽﻪ ﺗﻮ داری،  ﻧﺪارﻧﺪ.  ﺻﻌﺼﻌﻪﺑﻦﺻﻮﺣﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺣﻀـﺮت  ‫ﻋﻠﻲ (ع) ﮔﻔﺖ:  ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ،  ﺗﻮ ﺧﻼﻓﺖ را آراﺳﺘﻲ و آن ﺗﻮ را ﻧﻴﺎراﺳﺖ،  و ﺗﻮ ﻣﻘـﺎم آن را  ‫ﺑﺎﻻ ﺑﺮدی ﻧﻪ آن ﻣﻘﺎم ﺗﻮ را،  و آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ﺗـﺎ ﺗـﻮ ﺑـﻪ آن.  ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺎﻟـﻚ اﺷـﺘﺮ ‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ:  اﻳﻦ اﺳﺖ وﺻﻲ اوﺻﻴﺎ و وارث ﻋﻠـﻢ اﻧﺒﻴـﺎ،  آن ﻛـﻪ در راه ﺧـﺪا ﺑـﺲ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎری ﻛﺸﻴﺪ و ﻧﻴﻚ اﻣﺘﺤﺎن داد،  آن ﻛﻪ ﺑﺮای او ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﮔﻮاﻫﻲ داد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ‫ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ رﺿﻮان،  ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ در او ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﻴﺪ و در ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻋﻠﻢ و ﺑﺮﺗـﺮی اش ﻧـﻪ ‫اواﺧﺮ ﺷﻚ دارﻧﺪ و ﻧﻪ اواﻳﻞ. (ﻫﻤﺎن) ‫در ﻫﻤﺎن ﻣﺠﻠﺲ،  ﺳﺨﻨﮕﻮی ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑﻴﻌـﺖ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ (ﻣـﺮوانﺑـﻦﺣﻜـﻢ، ﺳﻌﻴﺪﺑﻦﻋﺎص و وﻟﻴﺪﺑﻦﻋﻘﺒﻪ)،  ﺑﺎ ﻳﺎدآوری اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻠﻲ (ع) ﭘﺪر دو ﺗﻦ از آﻧﻬـﺎ را در روز ﺑـﺪر ‫ﻛﺸﺘﻪ و ﺣ‪ﻜَﻢ ﭘﺪر ﻣﺮوان را ﻧﻴﺰ ﺳﺮزﻧﺶ و ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ او از ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ، ‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﺗﺼﺮف دارﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﻪدﺳﺖ  آورده اﻧﺪ،  از آنِ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ ‫و ﺣﻀﺮت (ع) ﻛﺸﻨﺪﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎن را ﺑﻜﺸﺪ.  ﻣﻮﺿﻊ ﺷﺪﻳﺪ اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ (ع) درﺑﺮاﺑـﺮ آﻧـﺎن ﻧﺸـﺎن ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،  از اﻫـﺪاف آن ـ ﻛـﻪ ﻫﻤﺎﻧـﺎ ‫ﺑﺮﻗﺮاری ﻋﺪاﻟﺖ و اﺟﺮای ﺣﺪود اﻟﻬﻲ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻣـﺮدم اﺳـﺖ ـ ﻛﻮﺗـﺎه  ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ:   ‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻳﺎدآور ﺷﺪی ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ ﻛﺸﺘﻪ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺎﺧﺘﻪام،  ﭘﺲ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺷـﻤﺎ ﭼﻨـﺎن ﻛـﺮده ‫اﺳﺖ؛  و اﻣﺎ ﻧﻬﺎدن ﻣﻦ از ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻳﺪ،  ﭘﺲ ﻣﺮا ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ از ﺣـﻖ ﺧـﺪا ‫ﺑﮕﺬرم؛  و اﻣﺎ ﻣﻌﺎف ﻛﺮدن ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را از آﻧﭽـﻪ درﺗﺼـﺮف دارﻳـﺪ،  ﭘـﺲ آﻧﭽـﻪ ﻣـﺎل ﺧـﺪا و ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ،  ﻋﺪاﻟﺖ ﺷﻤﺎ را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛  و اﻣﺎ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻦ ﻛﺸﻨﺪﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎن را،  ﭘـﺲ اﮔـﺮ ‫اﻣﺮوز ﻛﺸﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ،  ﻓﺮدا ﻫﻢ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛  ﻟـﻴﻜﻦ ‫ﺷﻤﺎراﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش وادارم،  ﭘﺲ ﻫﺮﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ آﻳـﺪ ‫[2]  ‫ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮ او ﺗﻨﮓ ﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﭘﻲ ﻛـﺎر ﺧـﻮد ﺑﺮوﻳـﺪ.  (ﻫﻤـﺎن:  6 7 ــ5 7؛  .   ‫ﻣﺴﻌﻮدی،  6 5 3 1:  0 1 7؛  اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  6 9 3 - 7 9 3 ) ‫در ﻣﻨﺎﺷﺪهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺪﻳﺚ ﻏﺪﻳﺮ در ﺟﻤﻊ اﺻﺤﺎب  ‫و ﺑﺰرﮔﺎن ﻛﺮده (← اﻣﻴﻨﻲ،  2 6 3 1:  8 -2،  0 6 -4 1 و ﺑﻌﺪ؛  ﺳـﻠﻴﻢﺑـﻦﻗـﻴﺲ،  ﺑـﻲﺗـﺎ:  7 6 1 -2 6 1.   ‫ﺛﻮاﻗﺐ،  4 8 3 1:  8 2 -7 2 )،  ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺼﺐ اﻟﻬﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻪ و ‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی اﻟﻬﻲ اﻳﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ.  اﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدﻣﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان «ﻗﺎﻋـﺪة ‫اﻟﺰام»[3] درﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻨﺎن و ﻣﻌﺎرﺿﺎن اﺷﺎره و درواﻗﻊ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻠـﺰم ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﺗﻦ دادﻧﺪ.  اﻳﺸﺎن در ﻣﺎﺟﺮای ﺳﻘﻴﻔﻪ ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ او را ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑـﺎ اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﻓـﺮا ‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ،  از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺧﻼﻓـﺖ ﺷـﻤﺎ ﺧﻮﻳﺸـﻲ ﺑـﺎ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) اﺳﺖ،  ﺧﻮد ﻗﻀﺎوت ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ از ﻣﻦ ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) ‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ.  از ﺧﺪای ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻨﻬﻴﺪ و اﮔﺮ ﻣﺠﺎل اﻧﺼﺎف ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ،  اﻧﺼﺎف روا دارﻳﺪ ‫و ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺪق ﺑﭙﻮﻳﻴﺪ.  اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح ﮔﻔﺖ:  «ای اﺑﺎاﻟﺤﺴﻦ! ﺗﻮ ﺳﺰاوار اﻳﻦ ﻛﺎری و ﺑﻪ زﻳﺎدت ‫از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺳﺰاواری،  ﻫﻢ ﺑﻪ سابقه  ﺳﺒﻘﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﻗﺮﺑﺖ،  اﻣ‪ـﺎ ﺻـﺤﺎبه  رﺳـﻮل ﺧـﺪا ‫ﻣﺤﻤ‪ﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ (ص) اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻛﺮده و ﻛﺎری ﭘﺪﻳﺪ آورده اﻧﺪ؛  ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ رﺿﺎی ﺻـﺤﺎﺑﻪ راﺿـﻲ ‫ﺑﺎش و روی اﻳﻦ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺧﻦ ﻣﻨﺎزﻋﺖ ﻣﺨﺮاش».  ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﭘﺎﺳﺦ او ﮔﻔﺖ:  ‫ﻋﺒﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﺰّت ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ،  ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان و دودﻣـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ  ‫ﻧﻘﻞ ﻣﻜﻨﻴﺪ! ﻗﺮآن در ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎی ﻣﺎ ﻓﺮود آﻣﺪ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در اوﻃﺎن ﻣﺎ وﺣـﻲ آورد،  ﻛـﺎنِ ﻋﻠـﻢ و‫ ﻓﻘﻪ،  دﻳﻦ و ﺳﻨّﺖ و ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻣﺎﻳﻴﻢ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﻠﻖ را ﻣﺎ از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ؛  ﭘﺲ روی ﺑﻪ ﻫـﻮی  ‫ﻣﻜﻨﻴﺪ  و ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را در ﻟﺠﺎج ﻣﻴﻔﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺷـﻤﺎ را زﻳـﺎن دارد[4] (اﺑـﻦاﻋـﺜﻢ ﻛـﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  7؛   ‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  8 2 ).  ‫ﺑﻪﻧﻘﻞ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ،  ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛـﻪ  ‫ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ،  ﮔﻔﺘﻨﺪ:  ﻓﻀـﻴﻠﺖ و ﻛﺮاﻣـﺖ و ﻗﺮﺑـﺖ و ﻗﺮاﺑـﺖ ‫ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻲﻃﺎﻟﺐ (ع) از آﻓﺘﺎب ﻇﺎﻫﺮﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﻮاع ﻋﻠﻮم و ﻣﺤﺎﺳﻦ اﺧﻼق ﻛﻪ ذات ﺷـﺮﻳﻒ ‫او ﺣﺎوی آن اﺳﺖ،  از ﺷﺮح و ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺘﻐﻨﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻤﺸـﻴﺖ ﻛـﺎر ﺧﻼﻓـﺖ ﻛﺴـﻲ را ‫ﻓﺎﺿﻞﺗﺮ،  ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎرﺗﺮ،  و ﺧﺪا ﺗﺮسﺗﺮ از ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﻲداﻧﺴﺘﻴﻢ،  ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ او اﺷﺎرت ﻣﻲﻛـﺮدﻳﻢ ‫وﻟﻴﻜﻦ اﻣﺮوز در ﻫمهِ  روی زﻣﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﺼﺎل ﺧﻴﺮ را در ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺟـﺎﻣﻊﺗـﺮ از او ﻧﻤـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ.  ‫ﺟﻤله  ﻣﺮدم ﻣﺘﻔﻖاﻟﻜﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ:  ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﻠـﻲ (ع) راﺿـﻲ ﻫﺴـﺘﻴﻢ و او را ﻣﻄﻴـﻊ و ‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﻳﻢ ﺑﻪ ﻃﻮع و رﻏﺒﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر؛  و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺳـﺮ اﻳﻘـﺎن و ﺑﺼـﻴﺮت ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻧﻪ از وﺟﻪ ﺗﺮد‪د و ﺗﺤﻴ‪ﺮ.  آﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از آﻧﻬـﺎ ﭘﺮﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ آﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻃـﻮع و ‫رﻏﺒﺖ را ﺑﻪ ﺣﺴﻦ رأی ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻳﺎ ﻣـﺮا ﺑـﺪان ﺣﻘـﻲ واﺟـﺐ ﻣـﻲداﻧﻴـﺪ ازﺟﺎﻧـﺐ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﺎری ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ؟ ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﻖ ﺗﻮ را ﺑـﺮ ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦ ﺑـﻪ اﻣـﺮ ﺧـﺪای ﺗﻌـﺎﻟﻲ واﺟـﺐ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ.  (اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  1 9 3 ) ‫ﺳﺨﻦ ﻫﻴﺌﺖ ﻳﻤﻨﻲ ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﺑﺮای دﻳﺪار ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) و ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ‫آﻣﺪﻧﺪ،  اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ «اﻃﺎﻋﺖ ﺗﻮ را ﭼﻮن ﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ واﺟﺐ ﻣﻲ داﻧـﻴﻢ؛  و ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺟﺎﻧـﺐ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻨﮓدﻫﻲ،  ﻧﺼﺮت ﻛﻨﻴﻢ و ﻇﻔﺮ دﻳﺪه ﺑﺎزآﻳﻴﻢ»(ﻫﻤﺎن:  4 9 3 ).  ‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ راﺑﻄـه  ﺧﻮﻳﺸـﺎوﻧﺪی ﺑـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ‫(ص) درﺑﺮاﺑﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح،  ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺣﻀﺮت (ع) ﮔﻔﺖ:  «ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮ! ﺗﻮ ﻛﻢﺳﻦ و ﺳﺎل ﻫﺴﺘﻲ و آﻧﺎن ﺑﺰرگ ﻗﻮم ﺗﻮاﻧﺪ،  ﺗﻮ ﺗﺠﺮﺑـه  آﻧـﺎن را ﻧـﺪاری و ﺑـﻪ ‫اﻧﺪازة آﻧﺎن ﻛﺎرﻫﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﻲ.  اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ از ﺗﻮ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﭘﺬﻳﺮی او ‫ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ،  ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎر،  زﻳﺮا ﺗﻮ اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻲ و ﻋﻤﺮی ﻳﺎﺑﻲ،  ﺑﺮای ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ای،  و ﺳﺰاوار دردﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻫﺴﺘﻲ،  ﭼﻪ ﺗﻮ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽـﻮن ‫داﻧﺶ،  آﮔﺎﻫﻲ،  ﻓﻬﻢ و ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺑﻘﻪ در دﻳـﻦ اﺳـﻼم و داﻣـﺎدی ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ (ص) داری»[5] (اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﻪ ‫دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  9 2 ).  اﻋﺘﺮاف اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ وﺟﻮد اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ در ﺣﻀﺮت ﻋﻠـﻲ (ع) ﻟـﻴﻜﻦ ‫اﺻﺮار ﺑﺮ ﺑﻴﻌﺖ او ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﺟﺮای ﺳﻘﻴﻔﻪ،  ﻧﻘﺸﻪای ازﭘﻴﺶﺗﻌﻴﻴﻦﺷـﺪه ﺑـﻮد ‫‫ﺑﺮای ﻛﻨﺎرزدن ﻋﻠﻲ (ع) از زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲ در راه ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی ﻛـﻪ ‫ﺗﺪاوم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﻮی ﺑﻮد.  ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻗﺒﻴﻠﻪای و آﻣﺎل دﻧﻴﻮی و ﺣﺴـﺎدت ﮔﺮوﻫـﻲ از ﺑﺰرﮔـﺎن ﺑـﻪ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻋﻠﻲ (ع) و ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻛﻪ ﻧﺒﻮت از آﻧﺎن ﺑﻮد،  ﻣﻮﺟﺐ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ راه ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮای ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﻮار ﺷﻮد؛  و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) از ‫اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ «ای ﮔﺮوه ﻣﻬﺎﺟﺮان! ﺧﺪا را،  ﺧﺪا را درﻧﻈﺮ آورﻳﺪ،  ﺧﻼﻓـﺖ ‫و زﻣﺎﻣﺪاری ﻣﺤﻤﺪ (ص) را از ﺧﺎﻧه  او ﺧﺎرج ﻧﻜﻨﻴـﺪ و در ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎی ﺧـﻮد ﺟـﺎی ﻧﺪﻫﻴـﺪ،  ‫ﺳﺰاواران ﺧﻼﻓﺖ را از ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن درﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎز ﻧﺪارﻳﺪ و آﻧﺎن را از ﺣﻘﺸﺎن دور ﻧﺴﺎزﻳﺪ،  ای ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا،  ﻣﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﺘﻴﻢ،  ﻣﺎ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﻫﺴﺘﻴﻢ و از ﺷﻤﺎ ‫ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻢ،  ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻛﻪ آن را از روی ﻓﻬﻢ و ﺑﻴﻨﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ،  ‫آﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص)،  آﺷﻨﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺮدم،  ﺑﺎزدارﻧﺪة ﻣﺮدم از ﺑـﺪی و ﻗﺴـﻤﺖﻛﻨﻨـﺪة  ‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺎوی،  ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ درﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺖ،  ﭘﺲ ﭘﻴـﺮوی ﻫـﻮای ﻧﻔـﺲ ‫ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺗﺎ از راه ﺧﺪا ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت از ﺣﻖ ﻓﺎﺻـﻠه  ﺑـﻴﺶﺗـﺮی ﻣـﻲﮔﻴﺮﻳـﺪ»  ‫(ﻫﻤﺎن:  9 2 )،  ﺑﺸﻴﺮﺑﻦﺳﻌﺪ اﻧﺼﺎری (در ﭘﺎﺳﺦ) ﮔﻔﺖ:  اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺷـﻨﻮﻳﻢ،  ‫ﻗﺒﻼً از ﺗﻮ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ،  ﺣﺘﻲ دو ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ.  ﭘﺎﺳﺦ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿـﺎﻫﺎی ‫ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ (س) ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ آﻧﺎن ﻣﻲرﻓﺖ و از آﻧﺎن ﻳﺎری ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ «ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده اﻳﻢ.  اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮ ﺗﻮ ﭘﻴﺶ از اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﻲآﻣﺪ،  ﺑﺎ وی ﺑﻴﻌﺖ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ. »(ﻫﻤﺎن ).  ﻋﺠﺐ ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ! آﻳﺎ اﻳﻨﺎن اﻫﻞﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) را ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؟ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﺮای زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎمعه  اﺳﻼﻣﻲ را ﻓـﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ  ‫ﺑﻮدﻧﺪ؟ آﻳـﺎ رﺿـﺎﻳﺖ ﺧـﺪا و رﺳـﻮل (ص) را ﻧﺎدﻳـﺪهﮔـﺮﻓﺘﻦ و ﺑـﻪ ﺳـﻨﺖﻫـﺎی ﺟـﺎﻫﻠﻲ و  ‫ﻗﺒﻴﻠﻪای ﺗﻜﻴﻪﻛﺮدن،  ﺟﺎﻧﺐ دﻳﻦ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ همه  وﺻﺎﻳﺎی ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آن دﻳﻦ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‫و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ از ﻛﻨﺎر آن ﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؟

‫2.  1 شاخصه های زمامدار در حکومت علوی

‫از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ دردﺳﺖ اﻧﺴﺎن‏ﻫﺎی ﺑﺨﻴﻞ،  ﻧﺎدان،  ﺳﺘﻤﻜﺎر،  ﻏﻴﺮﻋـﺎدل،  ‫رﺷﻮه ﺧﻮار،  و ﺑﺪﻋﺘﮕﺬار ﻗﺮار ﮔﻴﺮد،  زﻳﺮا دارﻧﺪه  ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ ﺻﻔﺎت،  ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی زﻳﺎﻧﺒـﺎری را  ‫ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲ آورد؛  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﻨّﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) را ﺗﺒﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ،  ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ‫رأس ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد،  ﭼﺮا ﻛﻪ اﻣﺖ را ﺑﻪﻫﻼﻛﺖ ﻣﻲﻛﺸـﺎﻧﺪ (ﻧﻬـﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:    ‫خ 1 3 1 /8 4 2 )؛  ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ زﻣﺎﻣﺪاری جامعه  اﺳﻼﻣﻲ را دارد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم راﺳـﺖ  ‫ ﺑﮕﻮﻳﺪ،  راه ﺧﺮد ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ،  اﻫﻞ آﺧﺮت ﺑﺎﺷﺪ (ﻫﻤـﺎن:  خ 4 5 1 /4 8 2 )،  ﺣـﺎﻓﻆ ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل ﺑﺎﺷـﺪ،  ‫ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ (ﻫﻤﺎن:  خ 5 1 /8 5 )،  از ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻫـﺎ دوری و ﺑـﻪ ﻃﺎﻋـﺎت ﻋﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ(ﻫﻤـﺎن:  ‫خ5 7 1 /2 3 3 )،  در ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ،  و ﺑـﻪ اﺣﻜـﺎم و دﺳـﺘﻮرات اﻟﻬـﻲ داﻧـﺎﺗﺮﻳﻦ ‫ﺑﺎﺷﺪ(ﻫﻤﺎن:  خ 3 7 1 /6 2 3 ).  ‫ﺣﺎﻛﻢ جامعه  اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران و راﺳﺘﮕﻮﻳﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ،  ‫ﺧﻮاﻫﺎن ﻣﺪح و ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﺎﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺮدم ﻧﺒﺎﺷﺪ،  ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑـﺪﻛﺎر ﺗﻔـﺎوت ﻗﺎﺋـﻞ ‫ﺑﺎﺷﺪ،  ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎد او ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺟﻠﺐ ﺷﻮد،  ﻓﺸﺎر ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻛﺎﻫﺶ دﻫـﺪ ‫و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎری ﻛﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ اﺟﺒﺎر ﻧﻜﻨﺪ،  ﺑﻪ آداب ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه ای ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ اﺻـﻼح ‫ﻣﺮدم ﺷﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و از آداﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻨّﺖ ﻫﺎی ﺧﻮب زﻳﺎن وارد ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎﺷـﺪ،  ﺑـﺎ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ و ﮔﻔﺖوﮔﻮی زﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﻜﻴﻤﺎن ﻣﺒﺎﺣﺜـﻪ ﻛﻨـﺪ(ﻫﻤـﺎن:  ن ‫3 5 /2 7 5 -1 7 5 )،  از ﺳــﺘﻤﻜﺎری و اﻣﺘﻴــﺎزﺧﻮاﻫﻲ ﺑﭙﺮﻫﻴــﺰد(ﻫﻤــﺎن:  خ 4 2 2 /0 6 4 -8 5 4 ) و در ‫ﻣﺼﺮف ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط روا دارد(ﻫﻤﺎن:  خ 2 3 2 /8 6 4 )،  ﭼﻮن ﻧﻌﻤﺖﻫـﺎ ﺑـﺮ او رو ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ‫ﻣﻐﺮور ﻧﺸﻮد و از ﺧﻮی و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎی ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪوﻳـﮋه ﺗﻜﺒ‪ـﺮ،  ﻏـﺮور و روﮔﺮداﻧـﻲ از ﻣـﺮدم ‫ﺑﭙﺮﻫﻴﺰد (ﻫﻤﺎن:  ن 0 5 /2 6 5 ).   ‫زﻣﺎﻣﺪار ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺸﻮرت و از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺳﻮدﻣﻨﺪ آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ(ﻫﻤـﺎن:  خ ‫6 1 2 /4 4 4 )،  ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و وﻋﺪه ﻫﺎی اﻋﻼم ﺷﺪه ﭘﺎی ﺑﻨﺪ اﺳـﺖ،  ﺣـﻖ را ﻛﺘﻤـﺎن ‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ،  ﺑﻪ دروغ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد،  ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد،  در اﻣـﻮر ﺑـﻪ اﻓـﺮاط و ﺗﻔـﺮﻳﻂ ‫ﻧﻤﻲ ﮔﺮاﻳﺪ،  اﻫﻞ ﺗﻼش و ﻣﺠﺎﻫﺪه اﺳﺖ،  در راه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻟﻬـﻲ ﮔـﺎم ﺑﺮﻣـﻲ دارد و در راه ﻫـﺎی  ‫اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻗﺪم ﻧﻤﻲﻧﻬﺪ،  ﻗـﺪر ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗﻘـﻮا و ﺧﻮﻳﺸـﺘﻦداری ﻋﻤـﻞ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ (ﻫﻤﺎن:  خ 6 1 /1 6 -8 5 ).  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻣﺮدم ﺑﺮ زﻣﺎﻣﺪار ﺣﻘﻮﻗﻲ دارﻧﺪ،  ازﺟﻤﻠـﻪ:  1-  ﺧﻴﺮﺧـﻮاﻫﻲ ﻣـﺮدم،  ‫2-  ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧه  ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل،  3-  آﻣﻮزش ﺳﻮاد و داﻧﺶ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم،  4-  ﺗﺮﺑﻴـﺖ راه و رﺳـﻢ  ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن.  درﺑﺮاﺑﺮ،  زﻣﺎﻣﺪار ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﻘﻮﻗﻲ دارد،  ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از:  1-  وﻓـﺎداری ‫ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ،  2-  ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺮای زﻣﺎﻣﺪار در ﻧﻬﺎن و آﺷﻜﺎر،  3-  اﺟﺎﺑـﺖ دﻋـﻮت،  4-اﻃﺎﻋـﺖ  ‫ﻓﺮﻣﺎن.  (ﻫﻤﺎن:  خ 4 3 /9 8 -6 8 )

‫2.  2 مشارکت مردمی

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪﻧﻘﻞ ﻣﻮرﺧﺎن،  ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻣﺮدم ـ از ﭘﻴﺮ و ﺟـﻮان،  زن ‫‫و ﻣﺮد،  ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر،  در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ـ ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﺮ ﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓـﺖ و آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ درﺑﺮاﺑـﺮ ‫دﻳﺪﮔﺎن ﻫﻤﻪ،  ﻛﺎر ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ [6](ﺑﺮای ﺗﻔﺼﻴﻞ، ← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨـﻮری،  0 8 3 1:  4 7 -2 7؛   ‫ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  8 2 3 2 -7 2 3 2 )،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻴﻨـﻲ ﻳﺎﻓـﺖ.  اﻳـﻦ ﻣﻨﻈـﺮة ﺑﺎﺷـﻜﻮه و ‫ازدﺣﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ را ﺧﻮد ﺣﻀﺮت (ع) در ﺧﻄﺒﻪای ﺑﻪرﺳﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ:   ‫«دﺳﺘﻢ را ﮔﺸﻮدﻳﺪ،  ﺑﺎزش داﺷﺘﻢ و آن را ﻛﺸﻴﺪﻳﺪ،  ﻧﮕﺎﻫﺶ داﺷﺘﻢ،  ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺘﺮان ﺗﺸـﻨﻪ ﻛـﻪ ‫روز آب ﺧﻮران ﺑﻪ آﺑﮕﻴﺮ درآﻳﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻫﺠﻮم آوردﻳﺪ،  ﭼﻨﺪان ﻛﻪ ﻛﻔﺶ از ﭘﺎی درآﻣـﺪ و ردا ‫اﻓﺘﺎد و ﻧﺎﺗﻮان ﭘﺎﻳﻤﺎل ﺷﺪ و ﺧﺸﻨﻮدی ﻣﺮدم ﺑﺮاﺛﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺮدﺳﺎل از آن ‫ﺷﺎدﻣﺎن و ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﻟﺮزانﻟﺮزان ﺑﻪﺳﻮی آن روان ﺷﺪ و ﺑﻴﻤﺎر،  ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ،  ﺧﻮد را ﺳﺮﭘﺎ ﻧﮕﻪ ‫ﻣﻲداﺷﺖ و دﺧﺘﺮان ﺟﻮان ﻧﻘﺎب از ﭼﻬﺮه ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ،  ﺑـﺮای ﻣﺸـﺎﻫﺪه آن ﻣﻨﻈـﺮه.» (ﻧﻬـﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ،  ‫9 7 3 1:  خ 9 2 2 و ﻧﻴﺰ خ 7 3 1 ) ‫در رواﻳﺘﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻋﻠـﻲ (ع) ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ،  آن  ‫ﺣﻀﺮت (ع) وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎﻻی ﻣﻨﺒﺮ رﻓـﺖ و ﭘـﺲ از ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﭘﺮوردﮔـﺎر،  ﻣـﺮدم را ‫ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ وﻋﺪه داد و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮی ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ ﺑﺮای ﻧﻴﻞ  ‫ﺑـﻪ رﺿـﺎی اﻟﻬـﻲ،  ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻧﻴـﻚ رو آورﻧـﺪ و راﺳـﺘﮕﻮﻳﻲ ﭘﻴﺸـﻪ ﺳـﺎزﻧﺪ و دﭼـﺎر ﻛﺒـﺮ و ‫ﺧﻮدﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻲ ﻧﺸﻮﻧﺪ،  دﻳﻦ ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻛﻨﻨﺪ،  ﻧﻤـﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨـﺪ،  زﻛـﺎت ﺑﺪﻫﻨـﺪ،  ﺑـﺮای ‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺸﺎن ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻨﻨﺪ،  ﻛﺘـﺎب ﺧـﺪا را ﻓـﺮا ﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﺳـﺨﻨﺎن رﺳـﻮل ﺧـﺪا (ص) را ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﻨﻨﺪ،  ﺑﻪ ﺳﻮی ﻧﻴﻜﻲ و ﭘﺎداش اﻟﻬﻲ ﮔﺎم ﺑﺮدارﻧﺪ،  از ﻋﺬاب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮕﺮﻳﺰﻧـﺪ،  و ﻛـﺎر  ‫ﻧﻴﻚ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ ﺗﺎ در آﺧﺮت رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻧﺪ. (اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨـﻮری،  0 8 3 1:  9 7؛  و ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪای ‫دﻳﮕﺮ، ← ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  8 3 3 2 ) ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم و ﺑﻴﻌﺖ آﻧﺎن،  از ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ـ ﺣﻘﻮﻗﻲ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻜﻠﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص) در ﺟﺎﻣﻌﻪ ‫ﺟﺎری ﺷﺪه ﺑﻮد (ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ ازﻃﺮﻳﻖ ﺷﻮرای ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر)،  ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ‫ﺑﻮد (ﻫﻤﺎن ﻣﺠﺮاﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻔﺎی ﭘﻴﺸـﻴﻦ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ آن،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ را ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ‫ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ)،  ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺑـﺎﻻﺗﺮی داﺷـﺖ و آن ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه دﻳﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺟﻨﺒـﻪ،  از ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﺮﺧﻮردار و ﻣﻮرد ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺮع و ﻣﻨﺼﻮص اﻟﻬﻲ ﺑﻮد.  

‫از دﻳﺪﮔﺎه ﺷﻴﻌﻪ،  اﻣﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ﻧﺼﺐ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ.  زﻣﻴﻨـه  اﺳـﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫اﻟﻬﻲ اﻣﺎم (ع) ﺑﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﺮدم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ و رأی،  ﺑﻪ ﺗﻜﻠﻴـﻒ ﺷـﺮﻋﻲ ‫ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺎم ﻣﻨﺼﻮب ازﻃﺮف ﭘﺮوردﮔﺎر،  اﻗﺪام ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ.  ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه،  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻫﻢ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دﻳﻨﻲ و ﻫﻢ از ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﻣﻨﺸـﺄ ‫اﻳﻦ دو،  اﻧﺘﺼﺎب اﻟﻬﻲ ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺑﻮد.  ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و دﻳﻨـﻲ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ﻋﻼوه ﺑﺮ ادله  ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻣﺒﺤـﺚ اﻣﺎﻣـﺖ[7] (ﻣﺜـﻞ ﻗﺎﻋـﺪة ﻟﻄـﻒ و ‫ﺣﻜﻤﺖ اﻟﻬﻲ)،  ﻧﺼﻮص ﺧﺎص ﻣﻨﺪرج در ﻛﺘﺎب و ﺳﻨّﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ ﻧﺼـﺐ ﻋﻠـﻲ (ع)[8] ﺑـﺮای  ‫زﻣﺎﻣﺪاری و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) اﺳﺖ. (ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫـﺎ ‫و ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ آﻧﻬﺎ، ← ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد،  1 8 3 1 اﻟﻒ:  6 0 1 -3 6 ) ‫اﻣﺎ ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺼـﻮص و ﺗﺼـﺮﻳﺤﺎت ﻓـﺮاوان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم (ص) ﺑـﺮ اﻣﺎﻣـﺖ و  ‫ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﭘﺲ از ﺧﻮد،  ﺧﻼﻓﺖ جامعه  اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای دﻳﮕﺮی اداﻣﻪ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﺮا آن ﺣﻀﺮت (ع) از ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘـﻲ ﺑـﺎ ﺧﻠﻴﻔـه  اول ﺑﻴﻌـﺖ ‫ﻛﺮد و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎی ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻋﺒﺎسﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ (← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒـﻪ دﻳﻨـﻮری،  0 8 3 1:   ‫0 2 ) و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن (اﺑﻦ اﺑـﻲ اﻟﺤﺪﻳـﺪ،  4 0 4 1:  1 /1 2 2؛  اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ،  4 4 3 1:  2 /4 1 -3 1؛  ﺑـﻼذری،  ‫4 2 4 1:  1 7 2 ) را ﺑﺮای ﻫﻤﻜﺎری ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺧﻮد آن ﺣﻀـﺮت ‫(ع) در اﻫﺘﻤﺎم اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻔﻆ دﻳﻦ ﻧﻮﭘﺎی اﺳـﻼم درﺑﺮاﺑـﺮ ﺧﻄﺮﻫـﺎی ﻣﺘﻌـﺪدی ﻛـﻪ آن را  ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد،  ﻣﻲداﻧﺴﺖ و اﻳﻨﻜﻪ از ﺑﻪراه اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻛﺸﺘﺎر و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی درﻣﻴـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ‫ﺑﻴﺰار ﺑﻮده اﺳﺖ:  ‫«دﺳﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻢ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﺪم ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و از اﺳـﻼم ﺑﺮﻣـﻲ ﮔﺮدﻧـﺪ و  ‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ (ص) را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ.  ﭘﺲ ﺗﺮﺳﻴﺪم ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﺎری ‫ﻧﺮﺳﺎﻧﻢ،  رﺧﻨﻪ و اﻧﻬﺪاﻣﻲ در دﻳﻦ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ و اﻧﺪوه آن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻓـﻮتﺷـﺪن ‫[9]  ‫وﻻﻳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ.» (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  ن 2 6 /0 0 6 ).  «‫از آن زﻣﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) رﺣﻠﺖ ﻛﺮد،  ﻗﺮﻳﺶ درﻣﻮرد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﺿﺪ ﻣﺎ ﺑﻪﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ‫ﻣﺎ را از ﺣﻘّﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آن از ﻫﻤه  ﻣﺮدم ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻮدﻳﻢ،  ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ.  ﭘﺲ ﭼﻨﺎن دﻳﺪم ﻛﻪ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد از اﻳﺠﺎد ﺗﻔﺮﻗﻪ درﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮن آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ،  ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری ‫از ﻣﺮدم ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و دﻳﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺸﻚ ﭘﺮ از ﺷﻴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﺪک ﻏﻔﻠﺘﻲ آن را ﺗﺒـﺎه و ‫اﻧﺪک ﺗﺨﻠﻔﻲ آن را واژﮔﻮن ﻣﻲﻛﺮد.»  [10](اﺑﻦاﺑـﻲاﻟﺤﺪﻳـﺪ،  4 0 4 1:  1 /8 0 3.  ﻧﻬـﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:   ‫خ 3 /4 4 و خ 2 7 1 /4 2 3 و خ 6 2 /2 7 و خ 7 1 2 /6 4 4 -4 4 4 ) ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ دو اﺳﺘﺪﻻل،  ﺳﻔﺎرش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص) ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﻣﺒﻨﺎی ﻋﻤـﻞ ‫اﻳﺸﺎن درﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻳﺎ ﻋﺪم ﭘﺬﻳﺮش زﻣﺎﻣﺪاری ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد.  در ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ (ص) ﺧﻄـﺎب  ‫ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) آﻣﺪه اﺳﺖ:  ‫ ‫ﻳﺎﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ! ﻟﻚ وﻻء اﻣﺘﻲ ﻓﺎن وﻟّﻮک ﻓﻲ عافیة و اﺟﻤﻌﻮا ﻋﻠﻴﻚ ﺑﺎﻟﺮﺿﺎ ﻓﻘﻢ ﺑِـأﻣﺮِﻫِﻢ و ان ‫اﺧﺘﻠﻔﻮا ﻋﻠﻴﻚ ﻓﺪَﻋﻬُﻢ و ﻣﺎ ﻫﻢ ﻓﻴﻪ ﻓإن ﷲ ﺳـﻴﺠﻌﻞ ﻟـﻚ ﻣَﺨﺮﺟـﺎ.  (ﻓـﻴﺾ ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ،  5 8 3 1:   ‫2 /7 1 7؛  اﺑﻦﻃﺎووس،  0 7 3 1:  0 8 1؛  درﺑﺎره ﺳـﻜﻮت ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﻲ (ع) و ﺣـﻮادث ﭘـﺲ از  ‫درﮔﺬﺷﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم (ص)، ← ﺛﻮاﻗﺐ،  9 7 3 1:  9 3 -5 1 ).

‫«ای ﭘﺴﺮ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ! ﺗﻮ ﺑﺮ اﻣﺖ ﻣﻦ وﻻﻳﺖ داری.  اﮔﺮ ﻣﺮدم در ﺳﻼﻣﺖ و ﺑﺎﻻﺟﻤﺎع ﺗﻮ را ﺑﻪ ‫وﻻﻳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ،  ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻮرﺷﺎن را ﺑﭙﺬﻳﺮ و اﮔﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﺸﺘﺖ ﺷﺪﻧﺪ،  آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﺣـﺎل ‫ﺧﻮد رﻫﺎ ﻧﻤﺎ! ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺮوج از اﻳﻦ ﺑﻦﺑﺴﺖ را ﺑﻪزودی ﺑﺮای ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد.»  ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ،  ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم (ص) وﻻﻳﺖ را ﺑﻪﻃﻮر ﺻـﺮﻳﺢ از آنِ ﻋﻠـﻲ (ع) ﻣـﻲداﻧـﺪ

‫ﻟﻜﻦ درﺧﺼﻮص اﻋﻤﺎل وﻻﻳﺖ و ﺑﻪ اﺟﺮاﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ آن ﺣﻀـﺮت (ع) دﺳـﺘﻮر ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭘـﺬﻳﺮای ﺣﻜـﻮﻣﺘﺶ ﻧﺸـﺪه اﻧـﺪ،  از ﺑـﻪدﺳـﺖﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻗـﺪرت و ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮدداری ﻛﻨﺪ؛  و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم درﻣﻮرد ﺗﻮ اﺧﺘﻼف ﻛﺮدﻧﺪ،  آﻧـﺎن را ‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮدﺷﺎن واﮔﺬار.  اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﺗﺄﺛﻴﺮ آرای ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﺗﻌﻴﻴﻦ زﻣﺎﻣﺪار دﻻﻟـﺖ دارد.  ‫درواﻗﻊ اﮔﺮﭼﻪ در مرحله  ﺛﺒﻮت وﻻﻳﺖ،  ﻣﺮدم دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارﻧﺪ،  در ﻣﺮﺣﻠـه  إﻋﻤـﺎل وﻻﻳـﺖ ﻳـﺎ ‫ﺗﻮﻟّﻲ و ﺗﺼﺪی اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ،  ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧـﺪ و ﺑـﺪون ﺣﻀـﻮر و رأی آﻧـﺎن،   ‫زﻣﺎﻣﺪار ﺷﺮﻋﻲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد(← ارﺳﻄﺎ،  1 8 3 1:  4 1 1 ).  ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﺳﺨﻦ ﺣﻀﺮت (ع) در ﻳﻜﻲ از ﺧﻄﺒﻪﻫﺎی ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنـﭘﺬﻳﺮی  ‫از رﺳﻮل اﻛﺮم (ص) ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﺧـﻮﻳﺶ در اﻣـﺮ ﺧﻼﻓـﺖ و ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ،  ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻓﺮﻣﺎنﺑـﺮداری از ﻓﺮﻣـﺎن ﺣﻀـﺮت رﺳـﻮل (ص) و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮی از ‫ﺟﺪال و ﺗﺠﺰﻳﻪ درﺑﻴﻦ اﻣﺖ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ داده اﺳﺖ:  «‫. . .  ﭘﺲ در اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﺮدم؛  دﻳﺪم اﻃﺎﻋﺖ و ﭘﻴﺮوی از ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺳـﻮل ‫ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ.  از ﺟﺪال دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪم و ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدم و ﺑﺮﻃﺒﻖ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ آن  ‫ﺣﻀﺮت رﻓﺘﺎر ﻛﺮدم.» (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 7 3 /0 9؛  درﺑﺎرة دﻓﺎﻋﻴﻪﻫﺎی ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ‫اﻳﻦ ﺑﺎب، ← ﺛﻮاﻗﺐ،  4 8 3 1:  7 2 -2 2 )

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ،  ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺮ ﺣﻮادث ﺗـﺎرﻳﺦ ﺻـﺪر اﺳـﻼم و ﻧﺼـﻮص وارده در ﻣﻘﻮﻟـه   ‫اﻣﺎﻣﺖ و زﻣﺎﻣﺪاری جامعه  اﺳﻼﻣﻲ و ادﻟﻪ ﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﺮق و ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﻪ وﻳـﮋه ‫ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب اراﺋﻪ داده اﻧﺪ،  ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪی رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﺮ ‫ﺷﺮع ﻣﻘﺪس،  ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮی و ﺳﻔﺎرش ﻫﺎی آن ﺣﻀﺮت (ع)،  اﺟﺘﻬﺎد ﺧﻮد ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ‫ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم و ﺑﻴﻌﺖ آﻧﺎن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﺮﻋﻲ،  ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ،  ﺣﻘﻮﻗﻲ،  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد.  ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ،  ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ از ﻳﻚ ﺳﻮ، ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨـﻲ را اﺟﺮا ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮدة ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻗﺘﺼﺎدی،  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ دﺳﺖ ﻣـﻲ زد ‫و ا ز ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﺑﺎ ﻣﻌﺎرﺿﺎن و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ درﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫـﺎی او اﺧـﻼل و اﻓﺴـﺎد ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و راه ﺑﻐﻲ و ﻃﻐﻴﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ،  ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد.  ‫و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻪﺷﺪن خلیفه  ﺳﻮم ﺑﻪﻧﺰد او آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﺻﺮار ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ،  ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ:  ‫[11] «‫و اﻋﻠﻤﻮا اﻧﻲ ان اﺟﺒﺘﻜﻢ رﻛﺒﺖ ﺑﻜﻢ ﻣﺎ اﻋﻠﻢ وﻟﻢ اﺻﻎ اﻟﻲ ﻗﻮلا ﻟﻘﺎﺋﻞ و ﻋﺘﺐاﻟﻌﺎﺗﺐ.  ‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻢ،  ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﭽـﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲ داﻧـﻢ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﮔﻔﺘه  اﻳﻦ و آن و ﺳﺮزﻧﺶ اﻓﺮاد ﮔﻮش ﻧﺨﻮاﻫﻢ داد.»  (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،  ‫9 7 3 1:  خ 2 9 /2 7 1 ) ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) در ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻼﻓﺖ ازﺳﻮی ﻣﺮدم،  در ﺧﻄﺒه  ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﻘﺸﻘﻴﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ‫ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﭘﻴﻤﺎن اﻟﻬـﻲ و ﭘـﺬﻳﺮش  ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ازﺳﻮی داﻧﺎﻳﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ.  در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن،  ﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺖ و ارادة ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺮدم ﻣﻄﺮح ﺷـﺪه ‫اﺳﺖ و ﻫﻢ اراده ﺧﺪاوﻧﺪی در اﻋﻄﺎی وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ و ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت آن را  ‫دارد،  ﮔﻮﺷﺰد ﺷﺪه اﺳﺖ:  ‫اﻣﺎ واﻟﺬی ﻓﻠﻖاﻟﺤبة و ﺑﺮأ اﻟﻨﺴﻤﻪ ﻟﻮﻻ ﺣﻀﻮراﻟﺤﺎﺿﺮ و ﻗﻴﺎما ﻟﺤﺠـة ﺑﻮﺟﻮد اﻟﻨﺎﺻـﺮ و ﻣـﺎ اﺧـﺬا ﷲ ‫ﻋﻠﻲاﻟﻌﻠﻤﺎء أﻟّﺎ ﻳﻘﺎر‪وا ﻋﻠﻲ ﻛﻈّﻪ ﻇﺎﻟﻢ و ﻻﺳﻐﺐ ﻣﻈﻠﻮم ﻻﻟﻘﻴﺖ ﺣﺒﻠﻬﺎ ﻋﻠﻲ ﻏﺎرﺑﻬﺎ و ﻟﺴﻘﻴﺖ آﺧﺮﻫﺎ ‫ﺑﻜﺎس اوﻟﻬﺎ وﻷﻟﻔﻴﺘﻢ دﻧﻴﺎﻛﻢ ﻫﺬه أزﻫﺪ ﻋﻨﺪی ﻣﻦ ﻋﻔطة ﻋﻨﺰ.  ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ داﻧﻪ را ﺷﻜﺎﻓﺖ و اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﻳﺪ،  اﮔﺮ ﻧﺒﻮد ﺣﻀﻮر آن ﺟﻤﻌﻴﺖ ‫(ﺑﺴﻴﺎر) ﻛﻪ (ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ) ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و اﺗﻤﺎم ﺣﺠﺖ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻛﻪ (ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻟﻬﻲ و اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔه  ﺧﻮد) ﻳﺎور دارم و ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ‫درﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻜﻢﺑﺎرﮔﻲ ﻇﺎﻟﻢ و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻈﻠﻮم ﺻﺒﺮ ﻧﻜﻨﻨﺪ،  ﺑﺪون ﺷﻚ رﻳﺴﻤﺎن ﺷﺘﺮ ﺧﻼﻓﺖ را  ‫ﺑﺮ ﻛﻮﻫﺎن آن ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻢ و ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺧﻼﻓﺖ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪم و آﻧﮕﺎه درﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﺪ ‫ﻛﻪ دﻧﻴﺎی ﺷﻤﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از ﻋﻄﺴه  ﺑﺰ ﻣﺎدهای ﻛﻢارزشﺗﺮ اﺳﺖ. »(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 3 /8 4 ) ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ،  از دﻳﺪﮔﺎه ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ﭘﺲ از اﻧﻌﻘﺎد اﻣﺮ اﻣﺎﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﺮدم ‫ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر (اﻫﻞ ﺧﺒﺮه و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ) ﺻﻮرت رﺳﻤﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد،  اﻳﻦ اﻣﺮ ‫ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ،  اﺟﺎزة ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻧﻘﺾ ﺑﻴﻌﺖ ‫ﻧﺪارد و آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﻏﺎﻳﺐ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ،  ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻳﮕﺮی را ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻣﺎﻣﺪار اﺧﺘﻴﺎر ﻛﻨﺪ(ﻫﻤﺎن:  ‫خ 3 7 1 /8 2 3 )[12] ؛  و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻋﻴﺐﺟﻮﻳﻲ ﻳﺎ ﺑﺮاﺛﺮ ﺑﺪﻋﺘﻲ،  از جرگه  اﻫﻞ ﺧﺒﺮه ﺧﺎرج ‫‫ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﻣﺎم ﺧﻮد ﺧﺮوج ﻛﺮد،  ﺑﺎﻳﺪ او را ﺑﻪ راﻫﻲ ﻛﻪ از آن ﺧﺮوج ﻛﺮده اﺳﺖ،  ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و ‫اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ﻛﺮد،  ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﻴﺮوی از ﻏﻴﺮ راه ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ او ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ (ﻫﻤﺎن:  ن 6 /6 8 4 -5 8 4 ).

‫2.  3 اصولگرایی دینی

‫ﺑﻪراﺳﺘﻲ درﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪای ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻮﺟﺐ آن،  رﺳﻴﺪن ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ و ﻗـﺪرت را ﻫـﺪف ﻏـﺎﻳﻲ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﺪف را ﺑﺎ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪای ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ،  ﻧﻈﺮﻳه  ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﻲ ‫(ع) ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻣﺮوری ﺑﺮ ﺳﻴﺮه ﻧﻈﺮی و ﻋﻤﻠﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳه  ‫ﺣﻜﻮﻣﺖداری ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻗﺪرت را ﺑﻪﭼﺎﻟﺶ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ؛  و از ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫ﻋﻠﻮی در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻫﺪاف،  اﺻﻮلﮔﺮاﻳﻲ دﻳﻨﻲ و راﺳﺖﮔﻔﺘﺎری و درﺳـﺖﻛـﺮداری ﺑـﻮد.  آن ‫ﺣﻀﺮت (ع) درﭘﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻟﮕﻮ ﺑﺮای ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﻲ و ‫ارزﺷﻲ و در داﻳﺮة اﺣﻜﺎم ﺷﺮع اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد.  در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه،  آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ارزش و ﺣﺘـﻲ  ‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ،  ﻓﻘﻂ اﻫﺪاف ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ آن ﻧﻴﺴﺖ،  ﺑﻠﻜﻪ اﺑﺰار دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺰ ﻣﻼک ﻋﻤﺪهای ‫در ارزﺷﮕﺬاری و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖﺑﺨﺸﻲ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت آن اﺳﺖ. » در ﻣﻨﻄﻖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﻤـه  ﺣﻘﻴﻘـﺖ و ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺼﻠﺤﺖ در اﺻﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺗﺤﻜﻴﻢ آن ﺟﺎی ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و در دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧـﺘﻢ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت،  اﺑـﺰاری درﺧـﺪﻣﺖ ﻋـﺪاﻟﺖ و ارزشﻫـﺎی واﻻی اﺳـﻼﻣﻲ و ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ،  از اﻳﻦ رو اﮔﺮ ﺑﻘﺎ ﻳﺎ ﻗﺪرت آن ﺑﻪﺑﻬﺎی ﭘﺎﻳﻤﺎلﺷﺪن ﻋﺪاﻟﺖ و ارزشﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷـﺪ ‫ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺖ،  ﻓﻠﺴﻔه  وﺟﻮدی ﺧﻮد را ازدﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ،  و اﮔﺮ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﻪﺑﻬﺎی ‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔـﺮﻓﺘﻦ اﺻـﻮل و آﻣﻴﺨـﺘﻦ آن ﺑـﻪ ﺑﺪﻋﺘﮕـﺬاری و ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑـﺎزی و ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﮔـﺮﻓﺘﻦ از  ‫ارزشﻫﺎی اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﺎورﻫﺎی دﻳﻨﻲ ﺑﺎﺷﺪ«(ﻣﺮﺗﻀﻮی،  1 8 3 1 ب:  9 1 -8 1 )،  ﻓﺎﻗﺪ ارزش اﺳﺖ.  ‫از ﻧﻈﺮ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻲﻧﻔﺴﻪ اﮔﺮ ﺣﻘﻲ در آن اﺣﻴﺎ ﻧﺸﻮد و ﺑﺎﻃﻠﻲ دﻓﻊ ﻧﺸـﻮد و ‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻇﻠﻢ و ﺣﻖ ﻛﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ،  از ﭘﺎره ﻛﻔﺸﻲ ﺑﻲ ارزش ﺗﺮ (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 3 3 /4 8 ) و ‫از آب دﻣﺎغ ﻳﻚ ﺑﺰ ﭘﺴﺖﺗﺮ [13] (ﻫﻤﺎن:  خ 3 /8 4 ) و از رودة ﺧﻮﻛﻲ در دﺳـﺖ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺟـﺬاﻣﻲ‫ﺑﻲ ﻣﻘﺪارﺗﺮ(ﻫﻤﺎن:  ح 6 3 2 /8 7 6 ) اﺳﺖ.  آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ «اﮔـﺮ ﺷـﺐ را ‫ﺑﺮ ﺧﺎر ﺳﺮﺗﻴﺰ،  ﺑﻴﺪار ﺑﮕﺬراﻧﻢ،  ﻳﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺴﺘﻪ در ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮم،  دوﺳﺖداﺷﺘﻨﻲﺗﺮ ‫از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮوم درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻨـﺪﮔﺎن ‫ﺳﺘﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ و ﭼﻴـﺰی از ﻣـﺎل دﻧﻴـﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺎﺣﻖ ﺑـﺮده ﺑﺎﺷـﻢ[14]« (ﻫﻤـﺎن:  خ 4 2 2 /8 5 4 ).  آن ‫زﻣﺎﻣﺪاری ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻴﺎر ﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﺪ،  ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ آن ﺣﻀـﺮت (ع) «ﭼـﻮن آﺑـﻲ ﺑـﺪﻣﺰه و ﻟﻘﻤـﻪای ‫ﮔﻠﻮﮔﻴﺮ اﺳﺖ» (ﻫﻤﺎن:  خ 5 /0 5 ).

‫‫2.  4 صراحت مواضع و برنامه ها

‫از دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ در ﺑﻴﺎن ﻣﻮاﺿـﻊ و اﺻـﻮل و  ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت (ع) آﻧﻬﺎ را ﺑـﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴـﺖ و ﺑـﻪدور از ﻣﺪاﻫﻨـﻪ و ﺳﺎزﺷـﻜﺎری ‫اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮد،  ﻫﺮﭼﻨﺪﻛﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖﮔﺮاﻳﺎن ﺷﻴﻮهﻫـﺎی ﻧـﺮﻣﺶ و ﺳـﺎزش را ﺑـﻪ او ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ.  آﻧﮕﺎه ﻛﻪ در ﺷﻮرای ﺳﻘﻴﻔﻪ،  ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﻋﻮف ﺑﻪ اﻣﺎم (ع) ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮد ﻛـﻪ ‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺳﻴﺮة ﺷﻴﺨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﻨـﺪ،  ﺑـﺎ او ﺑﻴﻌـﺖ ﺧﻮاﻫـﺪ  ‫ﻛﺮد (ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت ﺑﻪ ﺧﻼﻓـﺖ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ )،  ﺷـﺮط ﺳـﻮم را ﺑـﻪﺻـﺮاﺣﺖ ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺖ  ‫ﻫﺮﭼﻨﺪﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺎی ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ او از ﺧﻼﻓﺖ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ(ﻃﺒـﺮی،  2 6 3 1:  5 /7 3 0 2؛  اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﻪ ‫دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  9 4 -8 4 ).  آن ﺣﻀﺮت (ع) در آﻏﺎز ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻼﻓﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﻋﻼم ‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘه  اﻳﻦ و ﺳﺮزﻧﺶ آن ﮔﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد و اﻣﻮال ﺑﻪ ﻏﺎرت رﻓﺘﻪ را ﺣﺘـﻲ اﮔـﺮ ‫در ﻛﺎﺑﻴﻦ زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺎی ﻛﻨﻴﺰان ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ،  ﺑﺎزﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮداﻧﺪ [15] (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ ‫5 1 /8 5 ).  اﻣﺎم (ع) ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎی اﻣﺜﺎل ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس داﻳـﺮ ﺑـﺮ ﺣﻔـﻆ  ‫ﻛﺎرﮔﺰاران دوره ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ وﻻﻳﺎت ﺗﺎ ﺑﻪ آراﻣﺶ رﺳﻴﺪن اوﺿﺎع،  اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜﺮد و ﮔﻔـﺖ واﻟﻴـﺎن ‫ﻏﻴﺮﺻﺎﻟﺢ را ﻟﺤﻈﻪای ﻫﻢ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد(← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨـﻮری،  0 8 3 1:  6 7؛  ﻃﺒـﺮی،   ‫2 6 3 1:  6 / 4 4 3 2 -0 4 3 2 ).  

‫2.  5 صداقت و راستگویی

‫ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻓﺮﻳﺒﻜﺎری و دﻏﻞﺑﺎزی و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺻﺪاﻗﺖ در ﮔﻔﺘـﺎر و ﻣﺸـﻲ ﺻـﻮاب،  وﻳﮋﮔـﻲ ‫دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد.  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ،  ﻫﻢ در ﻣﻮاﺟﻬـﻪ ﺑـﺎ ‫ﻣﺸﻜﻼت داﺧﻠﻲ و ﺳﺎﻣﺎندادن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻫﻢ درﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن و ﻣﻌﺎرﺿـﺎن ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻣﺸﺮوع ﺗﻮﺳﻞ ﻣﻲﺟﺴﺖ.

‫2.  6 ﻧﻘﺪﭘﺬﻳﺮی

‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و از آﻧـﺎن  ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از اراﺋه  ﻣﺸﻮرت درﻳﻎ ﻧﻮرزﻧﺪ و وﺿﻌﻴﺖ ﻧﻈﺎم را ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ.  اﻳـﻦ ‫اﺻﻞ،  رﻓﺘﺎر ﺣﺎﻛﻢ اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت او را ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و اﻟﮕﻮﻳﻲ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫ﻣﺮدﻣﻲ را ﺑﻪﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد.  ﺣﻀﺮت (ع) در ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:  ‫ﻓﺎﻧﻲ ﻟﺴﺖ ﻓﻲ ﻧﻔﺴﻲ ﺑِﻔﻮقِ أن أُﺧﻄِﻲء و ﻻ آﻣﻦ ذﻟﻚ ﻣﻦ ﻓﻌﻠﻲ إﻟّﺎ ان ﻳﻜﻔﻲ ﻣـﻦ ﻧﻔﺴـﻲ ﻣـﺎ ﻫـﻮ ‫اﻣﻠﻚ ﺑﻪ ﻣﻨّّﻲ.   «‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ،  در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد،  اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ دور از ﺧﻄﺎ ﻛﺮدن ﺑﺎﺷﻢ و ﻛﺎر ‫ﺧﻮد را از اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺼﻮن ﺑﺒﻴﻨﻢ،  ﻣﮕﺮ اﻳﻦﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ،  ﻣﺮا در آنﭼﻪ او،  از ﻣﻦ،  ﺑـﻪ آن ﻣﺎﻟـﻚﺗـﺮ ‫اﺳﺖ،  ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ.» (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 6 1 2 /4 4 4 )

‫ﻧﻘﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻼح ﺣﺎﻛﻢ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﺖ،  وﺳﻴﻠﻪای ﺑﺮای رﺷﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‫و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و دﻳﻨﻲ ﻣﺮدم و اﻳﺠﺎد اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم و ﺣﻀﻮر ﻗـﻮیﺗـﺮ آﻧـﺎن در ‫ﺻﺤﻨﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ،  ﺧﻮد ﻓﻮاﻳﺪ ﺑﻲﺷﻤﺎری دارد و از اﻫـﺪاف ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺳـﺖ.  ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ،  ‫دﻋﻮت از ﻣﺮدم ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ ﺑﺮای ﻧﻘﺪ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ،  ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻧﻴﺎز ﺣﺎﻛﻢ  ‫ﻧﻴﺴﺖ،  ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻳﮕﺮی از آن ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ.  اﻧﺘﻘﺎد ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد آﻧﭽﻪ را ﻛـﻪ ‫ﻣﺮدم از ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ در دل دارﻧﺪ،  ﺑﺮوز دﻫﻨﺪ و ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻼت و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و دﻻﻳﻞ ﺧـﻮد را ‫ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. (ﻣﻮﺳﻮی ﻛﺎﺷﻤﺮی،  1 8 3 1:  3 8 1 -2 8 1 )

‫2.  7 دفاع از حقوق مردم

‫دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از واردآﻣﺪن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺿﺮر ﺟـﺎﻧﻲ و ﻣـﺎﻟﻲ و اﺧﻼﻗـﻲ و ‫ﻣﻌﻨﻮی ﺑﻪ ﻣﺮدم،  از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد.  اﺣﻜﺎم ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ‫دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ در اﻣﻮر اداری و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻲ،  اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ،  اﻗﺘﺼﺎدی،  ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻏﻴﺮه ﺻـﺎدر ﺷـﺪه ‫اﺳﺖ؛  و اﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ داﻳﺮة اﺧﺘﻴﺎرات ﺣﺎﻛﻢ اﺳﻼﻣﻲ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ(ﺑـﺮای آﮔـﺎﻫﻲ از  ‫اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺣﻜﺎم،  ← ورﻋﻲ،  1 8 3 1:  6 1 2 -9 8 1 ).  ﺑﺎ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم،  ﺑﺎ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻓﻜﺮی و رﻓﺘـﺎری ‫و ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ ـ ﻛﻪ دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن ﻣﺮدم را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد ـ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﺷﺪ و از اﻣﻮری ﻛﻪ ﺿﺮر ﺑﻪ ‫ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ،  ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻣﻲﺷـﺪ و در ﺑﻬﺒـﻮد وﺿـﻌﻴﺖ اﻗﺘﺼـﺎدی و اﻳﺠـﺎد ﺗﻌـﺎدل ‫ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم و ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزی ﻓﻀﺎی ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر و ﺑﺎزار،  ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﺷﺪ.

‫2.  8 مدارا و نرمش

‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد،  ﺿﻤﻦ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮی از اﺻﻞ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪی و ﻗـﺪرت دﻓـﺎﻋﻲ  ‫ﻗﻮی درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ و ﺳﺘﻤﮕﺮ[16] (← ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 6،  9،  0 1،  4 2،  7 2،  1 5،   ‫6 3 1،  .  . . )،  اﺻﻞ ﻣﺪارا و ﻫﺪاﻳﺖ و ارﺷﺎد را در اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮار ﻣـﻲداد؛  و ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﺮای ﭘﺮﻫﻴـﺰ از ‫درﮔﻴﺮی و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰی،  ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﺑﻴﻌﺖﺷﻜﻨﺎن ﻣﺪارا ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎزش و ﻳﺎ ﺗﺮس از ‫ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲﺷﺪ(← ﻫﻤﺎن:  خ 3 4 /6 9،  5 5 /6 0 1،  7 3 1 /4 5 2،  .  . . ).  آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ‫ﻛﻪ از ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ وی اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص،  ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ و  ‫دﻳﮕﺮان (← ﻣﺠﻠﺴﻲ،  9 6 3 1:  2 3 /7؛  اﺑﻦ اﻋﺜﻢ ﻛـﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  6 9 3 -5 9 3؛  اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﻪ دﻳﻨـﻮری،  ‫0 8 3 1:  2 8 -1 8 ) ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻈﺎن اﺗﻬﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ(درﺑـﺎرة ‫ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺬاﻛﺮات و ﻣﺪارای ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) ﺑﺎ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ،  ← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨـﻮری،  0 8 3 1:   ‫8 0 1 -8 8؛  ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  6 / 2 3 4 2 - 9 4 3 2؛  اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  5 2 4 - 2 0 4 ) و ﻳﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ  ‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ،  ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮی و ﺑﺮاﻧـﺪازی،  و ﺣﺘـﻲ درﺑﺮاﺑـﺮ ‫ﺳﺴﺘﻲ و ﻋﺪم ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ او،  ﻣﺪارا ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺳﻔﺎرش ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ  ‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺪارا و ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﺶ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ (← ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:  خ 4،  5 2،  7 2،  4 3،   ‫9 3،  4 5،  9 6،  6 9 ،  1 2 1،  3 2 1،  5 2 1،  9 7 1،  ن 3 5 و 8 7 و ح 1 2؛  درﺑﺎره ﻛﻴﻨﻪورزی ﮔﺮوهﻫـﺎی ‫ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) و ﺳﺴﺘﻲ ﻳﺎران او،  ← ﺛﻮاﻗﺐ،  9 7 3 1:  3 2 1 -8 6 ).  

‫2.  9 دﻓﺎع از اﺻﻞ آزادی اﻧﺴﺎنـﻫﺎ

‫ﺑﺮﺧﻮرداری اﻧﺴﺎنﻫﺎ از آزادی در ﺣﻮزة ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع،  از دﻳﮕﺮ ﺷﺎﺧﺼـﻪﻫـﺎی ﺣﻜﻮﻣـﺖ ‫ﻋﻠﻮی اﺳﺖ.  آن ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﻪ آزادی اراده و اﺧﺘﻴﺎر در اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد و آزادی و آزادﮔﻲ ‫را ذاﺗﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﺮ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺴـﺎن را آزاد ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ(← ‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ0 9 و 2 9 1،  ن 1 3 و ح 7 3 و ﻛﻠﻴﻨﻲ،  3 1 4 1:  8 / 9 4 ) و اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺴﺎنـﻫـﺎ در ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد آزادﻧـﺪ و ﻧﺒﺎﻳـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ ﭼﻴـﺰی ﻣﺠﺒـﻮر ﺳـﺎﺧﺖ[17] (ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،  9 7 3 1:  خ ‫8 0 2 /0 3 4 )؛  از اﻳﻦرو در اﻳﺎم ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ جامعه  اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ همه ﺑﺤﺮانﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آن ‫ﺑﺮوز ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد،  ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻣﺮی ﻛﻪ رﻏﺒﺘﻲ در آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ،  اﺟﺒﺎر ﻧﻤﻲ ﻛـﺮد،  زﻳـﺮا ﻣﺠﺒـﻮرﻛﺮدن ‫ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﺪف اﺳﻼم ـ ﻛﻪ ﻫﺪاﻳﺖ،  ﺳﻌﺎدت،  ﺗﻜﺎﻣﻞ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻓﺮاد ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻤﺎﻳﻞ و اﺷﺘﻴﺎق آﻧﺎن ‫اﺳﺖ ـ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ(ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑـﺎره،  ← ﻋﻠﻴﺨـﺎﻧﻲ،  1 8 3 1:  7 8 -3 7 ) و در ﺷـﻴﻮه ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻳﺰ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﻲ ﺷﺪ.  آن ﺣﻀﺮت (ع) از اﺟﺒﺎر ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎی ﻋﻤﺮاﻧـﻲ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺮد و آﻧﻬﺎ را ﻛﻪ از ﻧﺰد او ﺑﻪ ﺳﻮی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣـﺎﻧﻊ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪ،  ﭼﺮاﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد وﻗﺘﻲ در آﻧﻬﺎ ﺧﻴﺮی ﻧﻴﺴﺖ،  اﺟﺒﺎرﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﻧﻔﻌﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻨـﺎن از ‫ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﻧﮕﺮﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪل و داد ﻧﭙﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  ن 0 7 /2 1 6 ).  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻣﺮدم درﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ[18] (ﻫﻤﺎن:  ن 0 5 ) و ﻗﺎﻧﻮن(ﻫﻤﺎن:  خ 8 6 1 و 5 0 2 ) و ‫در ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل (ﻫﻤﺎن:  خ 6 2 1،  4 2 2 و ن 3 4 و 5 4 ) از ﺑﺮاﺑﺮی و ﻣﺴﺎوات ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ؛  ‫و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰارانﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻔﺎرش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣـﺮدم ﻧﻴـﺰ ﻣﺴـﺎوات را ‫رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ(ﻫﻤﺎن:  ن 7 2 و 6 4 ).  در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  آزادی در داﺷـﺘﻦ ﻋﻘﻴـﺪه و آزادی در ‫ﺑﻴﺎن ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮد اﻣﺎ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﻴﺪه و ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻋﻘﻴﺪه روا ﻧﺒﻮد[19](ﺟﻮان آراﺳﺘﻪ،  1 8 3 1:  3 7 ) و  ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﻋﻘﻴﺪهای ﻣﺠﺎزات و ﻳﺎ از ﺑﻴﺎن آن ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪ.  ‫اﻣﻨﻴﺖ ـ ﺷﺎﻣﻞ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﺣﻴﺜﻴﺘﻲ،  اﻣﻨﻴﺖ ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی،  اﻣﻨﻴﺖ و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ ﻗﻀﺎﻳﻲ  ‫و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ از ﺗﺠﺴﺲ ـ از ﺣﻘﻮق اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرود (← ﻫﻤﺎن:  5 8 -1 8؛  درﺑـﺎره ‫ﮔﺴﺘﺮه اﻣﻨﻴﺖ،  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ← دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی،  1 8 3 1 ب:  4 4 2 -5 3 2 ) ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی ‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ و ﺳـﺨﻨﺎن ﻓﺮاواﻧـﻲ از ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﻲ (ع) در اﻳـﻦ ﻣـﻮارد ﺻـﺎدر ﺷـﺪه اﺳـﺖ ‫(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 7 6 1،  ن 5 2،  1 5 و 3 5 ).  ‫در زمینه  اﻗﺘﺼﺎدی،  اﻫﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی اﺻﻼﺣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از:

‫1-  رﻓﻊ ﺗﺒﻌﻴﺾ در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺑﺮﻗﺮاری ﻋﺪاﻟﺖ در ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ،   

‫2-  ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن داراﻳﻲﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪﺗﺎراجرﻓﺘﻪ،  

‫3- ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺛﺮوتﻫﺎی اﻧﺒﻮه ﻧﺎﻣﺸﺮوع در دوﻟﺖ ﺟﺪﻳﺪ،  

‫4-  ﺗﻼش در راه ﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﻲ زﻣﻴﻦ،

‫5-  ﺗﺄﻣﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و از ﻛﺎراﻓﺘﺎدﮔﺎن.

‫از اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ،  ﺳﻪ برنامه  اول جنبه  ﺳﻠﺒﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﻧﻬﺎ،  راه ﺑﺮای ﻓﻘﺮزداﻳﻲ ‫و ﺗﻮﺳﻌه  رﻓﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺷﺪ؛  و دو ﺑﺮﻧﺎﻣه  آﺧﺮ ﺟﻨﺒـه  اﺛﺒـﺎﺗﻲ داﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮای رﻓـﻊ ‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ و ازﻣﻴﺎنﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺷﻜﺎف ﻋﻤﻴﻖ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺑـﻪاﺟـﺮا ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ.  (ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸـﻪ ﻓـﺮد،    ‫1 8 3 1 ب:  4 6 1 و 0 0 2 -2 7 1 ) ‫از اﻗﺪاﻣﺎت ﭘﻴﺸﮕﻴﺮاﻧه  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺟﺪﻳـﺪ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ،  ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ:   

‫1-  اﺳﻮهﻗﺮاردادن ﺳﻴﺮة ﻣﻌﻴﺸﺘﻲ ﺧﻮد ﺑﺮای دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﮔﺰاران،  

‫2-  زﻳﺮﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ رﻓﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدی ﻧﺰدﻳﻜﺎن،   

‫3-  ﺣﺴﺎبرﺳﻲ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ داراﻳﻲ ﻛﺎرﮔﺰاران. (ﻫﻤﺎن:  2 8 1 -7 7 1 )

‫2.  0 1 ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ

‫از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی،  ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﺳـﺖ.  در ﺳـﻴﺮة اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ(ع)،  ‫‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة اﻫﻤﻴـﺖ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺑـﺮای آن ﺣﻀـﺮت(ع) ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان  ﺿﺎﻣﻦ اﺟﺮای اﺣﻜﺎم اﺳـﻼم در ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﺳـﺖ.  روش ﺣﻀـﺮت(ع) در اﺳـﺘﻔﺎده از ‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮاﻧه  آن ﻣﻴﺎن ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻖ،  ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺗﺒﻌـﻴﺾ در داوری،  ﺑﺮﺧـﻮرد ﺑـﺎ ‫ﻣﺘﺨﻠﻒ (ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ،  ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮادر ﻳﺎ دﺧﺘـﺮ ﺧـﻮدش)،  ﭘﺪﻳـﺪآوردن ﻋﺮﺻـﻪای ﺑـﺮای ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ از ﻇﺎﻟﻢ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و اﺣﻘﺎق ﺣﻖ آﻧﺎن،  ﻳﻜﺴﺎن دﻳﺪن ﻋـﺮب و ﻋﺠـﻢ در ‫ﻋﻄﺎﻫﺎ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل،  ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﻢ درﺣﻖ ﺿﻌﻴﻒﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد و ﻃﺒﻘﺎت،  اﺟﺮای ﺣﺪود ‫اﻟﻬﻲ ﺑﺪون اﻏﻤﺎض درﺑﺎرة زورﻣﻨﺪان و اﺷـﺮاف و ﻣﻌـﺎرﻳﻒ،  ﺑﺮاﺑﺮﺳـﺎﺧﺘﻦ زﻧـﺪﮔﻲ و ﺳـﻄﺢ  ‫ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ﻓﻘﻴـﺮانـ و ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪانـ،  و ﻣﺴـﺎویﻗـﺮاردادن ﻫﻤﮕـﺎن درﺑﺮاﺑـﺮ ‫دﺳﺘﮕﺎه ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻗﺎﺿﻲ،  ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻠـﻮی را در ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻧﻤﻮﻧـه  ﻋﻠـﻮی ‫ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ. [20] (← ﻣﺤﺪﺛﻲ،  1 8 3 1:  8 3 1 -1 2 1؛  درﺑﺎرة ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ،  ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ← ‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ،  1 8 3 1 بـ:  4 6 2 - 7 4 2 )  ‫در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  اﺻﻞ ﺑﺮ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣـﺪاری و ﺗﻜﻠﻴـﻒ ﮔﺮاﻳـﻲ ﺑـﻮد (ﺑـﺮای ﺗﻔﺼـﻴﻞ،  ← ‫ﻣﺤ ـﺪﺛﻲ،  1 8 3 1:  2 3 1 -7 2 1 ).  در اﻳ ـﻦ ﺣﻜﻮﻣ ـﺖ،  ﺑ ـﺎ ﻋ ـﺪاﻟﺖ ﮔﺮﻳ ـﺰان ﻣﺒ ـﺎرزه ﻣ ـﻲﺷ ـﺪ و ‫ ‫ﻓﺴﺎدﺳﺘﻴﺰی و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد(← دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی،  1 8 3 1 اﻟـﻒ:  3 3 3 -1 9 2 )،  از ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎی ‫اﺻﻠﻲ آن ﺑﻮد (ﺑﺮای ﺗﻔﺼﻴﻞ،  ← ﻟﻄﻴﻔﻲ،  1 8 3 1:  8 1 1 -0 9 ).  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی درﭘـﻲ اﺣﻴـﺎی ‫ﺳﻨّﺖ ﺑﺮاﺑﺮی و ﻣﺴﺎوات در ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑـﻮد و ﻣﺼـﺎدره و ﺑـﺎزﭘﺲﮔﻴـﺮی اﻣـﻮال ‫ﻏﺎﺻﺒﺎن از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی آن ﺑﻮد.  ﻣﻌﻴﺎر اﺻﻠﻲ در ﻋﺰلﻫﺎ و ﻧﺼﺐﻫﺎی ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺖ،  دﻳـﻦ ‫و دﻳﻨﺪاری ﺑﻮد؛  و دﻳﻦﮔﺮاﻳﻲ و رﻋﺎﻳﺖ ارزشﻫﺎی دﻳﻨﻲ،  از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫـﺎی ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی ‫ﺑﻮد.  ﻗﻀﺎوتﻫﺎی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ اﺻـﻞ دﻳـﻦداری ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﻮد و آن ﺣﻀـﺮت(ع) در ‫ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی اداری ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺗﺄﻛﻴﺪ و رﻋﺎﻳﺖ آن را ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺧﻮد ﺳﻔﺎرش ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ‫(ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره،  ← ﻋﺎﺑﺪی،  1 8 3 1:  8 8 2 -9 6 2 ).

‫2.  1 1 اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎ

‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺗﺤﻘـﻖ جامعه  ﻣﻄﻠـﻮب ﺧﻮﻳﺶ ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑﻮد ـ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ،  اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪای ﺑـﻮد ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺧﻮد و ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮک ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﭼﻬـﺮه ای ﻣﻄﻠـﻮب از ﻧﻈـﺎم ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻋﻠﻮی را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺑﮕﺬارﻧﺪ.  از اﻳﻦ رو،  اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ (ع)،  ﻛـﺎرﮔﺰاران ﺧـﻮد را در ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠ ﻒ ﺳﻴﺎﺳﻲ،  ﻧﻈﺎﻣﻲ،  ﻣﺎﻟﻲ،  اداری،  ﻗﻀﺎﻳﻲ و ﻏﻴﺮه،  ﺑﺮاﺳﺎس ‫  ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﻤﺖ آﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛـﺮد و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻌﻴﺎرﻫـﺎی ﻋﻤـﻮﻣﻲ و ‫ﻣﺸﺘﺮک در ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ و اﺧﻼق ﻓﺮدی ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻘﻴﺪه ﺑـﻪ اﺳـﻼم،  اﻳﻤـﺎن،  ﺗﻘـﻮا،  و ‫ﺣ‪ﺴﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ ـ ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی دﻳﮕﺮی را در ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ‫ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻛﺎرآﻣﺪ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ،  اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﻋﺪاﻟﺖ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﺑﺪ.  ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ،  آن ﺣﻀﺮت(ع)،  دﻳﻨﺪاری و ﺗﻌﻬﺪ را ﺑﺎ ﻓﻀﻴﻠﺖﮔﺮاﻳـﻲ ‫و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺳﺎﻻری ﺗﻮأم ﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ دﻳﻨـﻲ در ﺧـﺪﻣﺖ ﻣـﺮدم را ﻣﺴﺘﻘﺮ ‫ﺳﺎزﻧﺪ[21] (ﺛﻮاﻗﺐ،  0 9 3 1:  8 2 ).  ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) در ﻋﻬﺪﻧﺎمه  ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ،  ﺑﺮ ﻣﻼک ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن آﮔﺎﻫﻲ از آﻣـﻮزهﻫـﺎی ‫دﻳﻨﻲ،  ﺑﻴﻨﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ،  اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﺪف،  اﻣﺎﻧﺖداری،  ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ،  ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪی از ﺧﺮد دﻳﮕﺮان،   ‫ﺳﻌه  ﺻﺪر،  ﺷﺠﺎﻋﺖ،  ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ،  ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﻲ در ﻋﻤـﻞ،  ﻓﺮوﺗﻨـﻲ،  ﻧﺪاﺷـﺘﻦ ﺳﻮءﭘﻴﺸـﻴﻨﻪ،  ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ‫(ﺟﺴﻤﻲ و روﺣﻲ)[22] ، .  . . (ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  ن 3 5 )،  ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ را در ‫ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران ﺿﺮوری ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﮔﺎه ﺗﺮﻳﻦ،  ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮﻳﻦ و ﺻﺎﻟﺢ ﺗـﺮﻳﻦ،  و ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮی ‫ﻛﺎرآﻣﺪﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد،  در ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی و ﻧﻈـﺎم اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪﻛـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد.  آن ‫ﺣﻀﺮت(ع) در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺧﻮد ﺷﺎﺧﺼﻪ ﻫﺎ و اﺻـﻮﻟﻲ را ﺑـﺮای ﻛﺎرآﻣـﺪی در ﺣﻜﻮﻣـﺖ[23] ﺑﻴـﺎن ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺪاﻟﺖورزی،  ﺷﺎﻳﺴـﺘﻪﺳـﺎﻻری،  ﺗﺠﺮﺑـﻪﮔﺮاﻳـﻲ،  ﻧﻈـﺎرت و ﻛﻨﺘـﺮل،  ﺿـﺎﺑﻄﻪ و ‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮاﻳﻲ،  اﻣﺎﻧﺖداری،  ﺗﻜﻠﻴﻒﮔﺮاﻳﻲ و ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖﺷﻨﺎﺳـﻲ،  اﻟﮕﻮﺑـﻮدن ﻣـﺪﻳﺮان،  ﺷـﻔﺎﻓﻴﺖ،  ‫ﺗﻘﻮیﻣﺤﻮری و اﺧﻼقﻣﺤﻮری،  ﺳﺎده زﻳﺴﺘﻲ،  ﻛﻔﺎف و ﻗﻨﺎﻋﺖ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﺳﺮاف ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ  ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﻳﻲ در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﺎرﺑﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. [24]

‫3.  نتیجه گیری

‫از ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ،  ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی ﺑـﺮ ‫ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻨﺪاری،  ﻋﺪاﻟﺖ ﮔﺮاﻳﻲ،  ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪاری و آزادی و اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺘﻮار ﺑﻮد و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ‫آن در ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﻧﺺ اﻟﻬﻲ و ﭘﺬﻳﺮش ﻣﺮدم ازﻃﺮﻳﻖ ﺣﻀﻮر و ﺑﻴﻌﺖ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﺷـﺪ.  ‫اﺻﻮل و ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ،  از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ و ﺷـﺮﻳﻌﺖ اﻟﻬـﻲ،  ﺳـﻨﺖ ﻧﺒـﻮی و اﺟﺘﻬـﺎد ‫ﻋﻠﻮی،  و ﺑﺮاﺳﺎس واﻗﻌﻴﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ،  ﻧﺸﺄت ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ؛  ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ،  در ﺳـﻴﺮه ﻧﻈـﺮی و ﻋﻤﻠـﻲ ‫(ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و ﺷﻴﻮه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻋﻤﻠﻲ) آن ﺣﻀﺮت(ع)،  ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎ و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫـﺎی راﻫﺒـﺮدی ﻣﻬﻤـﻲ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی را از دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫـﺎ ﻣﺘﻤـﺎﻳﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ.  اﻳـﻦ ‫رﻫﻴﺎﻓﺖ ﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ و اﻟﮕﻮﻳﻲ ﺑﺮای ﻧﻈـﺎم ﺳـﺎزی و ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ جامعه  ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﺟﺮای اﻳﻦ اﻟﮕﻮﻫﺎی ﻛﺎرﺑﺮدی از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی در ﻧﻈﺎمﻫﺎی دﻳﻨﻲ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪ.

‫

‫

‫منابع

‫اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ (4 0 4 1 ق).  ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏه ،  ﻗﻢ:  ﻣﻨﺸﻮرات ﻣﻜﺘﺒه  آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﻋﺸﻲ ﻧﺠﻔﻲ.

‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ،  ﻋﺰاﻟـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﻲ (4 4 3 1 ).  ﻛﺎﻣـﻞ،  ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﺰرگ اﺳـﻼم و اﻳـﺮان،  ﺗﺮﺟﻤـه  ﻋﺒـﺎس ﺧﻠﻴﻠـﻲ،  ﺑـﻪاﻫﺘﻤـﺎم

‫ﺳﺎداتﻧﺎﺻﺮی،  ﺑﻪﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻬﻴﺎر ﺧﻠﻴﻠﻲ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ.

‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ (0 8 3 1 ).  اﻟﻔﺘﻮح،  ﺗﺮﺟﻤه  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻫﺮوی،  ﺑﻪﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼﻣﺮﺿـﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﻳﻲ ﻣﺠـﺪ،

‫ﺗﻬﺮان:  ﺷﺮﻛﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.

‫اﺑﻦﻃﺎووس،  رﺿﻲاﻟﺪﻳﻦ اﺑﻲاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﻮﺳﻲﺑﻦﺟﻌﻔﺮﺑﻦﻣﺤﻤﺪ(0 7 3 1 ).  ﻛﺸﻒاﻟﻤﺤﺠه  ﻟﺜﻤﺮةاﻟﻤﻬﺠـه ،  ﺗﺤﻘﻴـﻖ

‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺤﺴﻮن،  ﻗﻢ:  ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب.

‫اﺑﻦﻗﺘﻴﺒه  دﻳﻨﻮری (0 8 3 1 ).  اﻣﺎﻣﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ (ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻠﻔﺎ) ﺗﺮﺟﻤه  ﻧﺎﺻﺮ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ،  ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 اﻟﻒ).  »آرﻣﺎنﻫﺎی ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫـﺎ و

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ،  ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 ب).  »ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲﺳﺘﻴﺰی در اﻧﺪﻳﺸه  ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻲ (ع)«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ

‫ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ،  ﺑﻬﺮام (1 8 3 1 ج).  »ﻛﺎرآﻣﺪی و ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎی آن در اﻧﺪﻳﺸـه  اﻣـﺎم ﻋﻠـﻲ(ع)«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،

‫ﻛﺎرﮔﺰاران،  ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ارﺳﻄﺎ،  ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد (1 8 3 1 ).  »اﻫﺘﻤﺎمـ ﺑﻪ آرای ﻋﻤﻮﻣﻲ و دﻳﺪ ﻣﺮدمـ در ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻲ(ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺑﻨﻴﺎنـﻫﺎ و

‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﻟﻬﺎﻣﻲﻧﻴﺎ،  ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ (1 8 3 1 ).  »ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻛﺎرﮔﺰاران،  ﺟﻤﻌـﻲ

‫از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) (9 7 3 1 ).  ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏه ،  ﺗﺮﺟﻤه  ﻣﺤﻤﺪ دﺷﺘﻲ،  ﻗﻢ:  ﻣﺆﺳﺴه  ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ (ع).

‫اﻣﻴﻨﻲ،  ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ (2 6 3 1 ).  اﻟﻐﺪﻳﺮ،  ﺗﺮﺟﻤه  ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ واﺣﺪی،  ﺗﻬﺮان:  ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧه  ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ.

‫

‫ﺑﻼذری،  اﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ (4 2 4 1 ق ).  اﻧﺴﺎباﻻﺷﺮاف،  ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﻬﻴﻞ زﻛّﺎر و رﻳﺎض زرﻛﻠﻲ،  ﺑﻴﺮوت:  داراﻟﻔﻜﺮ.

‫ﺛﻮاﻗﺐ،  ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (5 7 3 1 ).  دو اﻣﺎﻧﺖ ﺟﺎوﻳﺪ (ﻗﺮآن و ﻋﺘﺮت)،  ﺷﻴﺮاز:  ﻧﺸﺮ ﻗﻮ.

‫ﺛﻮاﻗﺐ،  ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (9 7 3 1 ).  اﻧﺪوهﻫﺎی ﺟﺎﻧﮕﺰا (ﺳﻮگﻧﺎﻣه  اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ)،  ﺷﻴﺮاز:  اﻧﺘﺸﺎرات

‫ﺛﺎﺑﺖ ـ ﺻﺪرا. 

‫ﺛﻮاﻗﺐ،  ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (1 8 3 1 ).  »اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)،  ﻛﺎرﮔﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺖ و راﻫﻜﺎرﻫﺎی اﺻﻼﺣﺎت«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،

‫ﻛﺎرﮔﺰاران،  ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺛﻮاﻗﺐ،  ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (4 8 3 1 ).  »ﻏﺪﻳﺮﺧﻢ و ﺳﻘﻴﻔه  ﺑﻨﻲﺳﺎﻋﺪه«،  ﺗﺎرﻳﺦ در آﻳﻨه  ﭘﮋوﻫﺶ،  س 2،  ش 5. 

‫ﺛﻮاﻗﺐ،  ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺶ (0 9 3 1 ).  ﺗﺄﻣﻠﻲ در ﺳﻴﺮة ﻋﻠﻮی در دوران ﺧﻼﻓﺖ،  ﻗﻢ:  ﻧﺸﺮ ﺣﺒﻴﺐ.

‫ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد،  ﻣﺼﻄﻔﻲ (1 8 3 1 اﻟﻒ ).  » ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  اﻟﻬﻲ ﻳﺎ ﻣﺮدﻣﻲ؟«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺑﻨﻴﺎنﻫـﺎ و

‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺟﻌﻔﺮﭘﻴﺸﻪﻓﺮد،  ﻣﺼﻄﻔﻲ (1 8 3 1 ب).  »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ اﺻﻼﺣﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ،  اﻗﺘﺼـﺎدی،  ﺗﻮﺳـﻌﻪ و

‫رﻓﺎه «،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺟﻮان آراﺳﺘﻪ،  ﺣﺴﻴﻦ (1 8 3 1 ).  »ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم در ﻧﮕﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠـﻲ (ع)«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،  ﻫـﺪفـﻫـﺎ و

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺧﺎﺗﻤﻲ،  اﺣﻤﺪ (1 8 3 1 ).  »ﺿﺮورت و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ رﻫﺒﺮی از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺑﻨﻴﺎنـﻫـﺎ و

‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎنـ. 

‫داﻋﻲﻧﮋاد،  ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ (1 8 3 1 ).  »اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) و اﺻﻮل ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺳـﺎﺧﺘﺎر و ﺷـﻴﻮة

‫ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی،  ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ (1 8 3 1 اﻟﻒ).  »ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺴﺎد در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی «،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،  ﻫـﺪفﻫـﺎ و

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫دری ﻧﺠﻒآﺑﺎدی.  ﻗﺮﺑﺎﻧﻌﻠﻲ (1 8 3 1 ب).  »ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻣﻨﻴﺖ از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن(ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫﺎ و

‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.   

‫رﺣﻤﺎﻧﻲ،  ﻣﺤﻤﺪ (1 8 3 1 ).  »ﻣﻼکﻫﺎی ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻛﺎرﮔﺰاران در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،  ﻛـﺎرﮔﺰاران،

‫ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﺳﻠﻴﻢﺑﻦﻗﻴﺲ (ﺑﻲﺗﺎ).  اﺳﺮار آل ﻣﺤﻤ‪ﺪ،  ﻗﻢ:  ﺑﻲﻧﺎ.

‫ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻲﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪاﻟﻘﻤﻲ (2 7 3 1 ش).  ﻋﻴﻮن اﺧﺒﺎراﻟﺮﺿﺎ،  ﺗﺮﺟﻤه  ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ﻣﺴﺘﻔﻴﺪ و ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ

‫ﻏﻔﺎری،  ﻧﺸﺮ ﺻﺪوق.

‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴـﻦ (5 6 3 1 ).  ﺗﻬـﺬﻳﺐاﻻﺣﻜـﺎم،  ﺑـﻪﻛﻮﺷـﺶ ﺣﺴـﻦ ﻣﻮﺳـﻮی ﺧﺮﺳـﺎن،  ﺗﻬـﺮان:

‫داراﻟﻜﺘﺐ اﺳﻼﻣﻴﻪ.

‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦ (6 7 3 1 ).  اﻻﺳﺘﺒﺼﺎر،  ﺑﻪﻛﻮﺷﺶ ﺣﺴﻦ ﻣﻮﺳﻮی ﺧﺮﺳﺎن،  ﻧﺠﻒ:  ﻣﻄﺒﻌه اﻟﺤﻴﺪرﻳه .  

‫ﻃﺒﺮی،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ (2 6 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮی ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺮﺳﻞ واﻟﻤﻠﻮک،  ﺗﺮﺟﻤه  اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات

‫اﺳﺎﻃﻴﺮ.

‫

‫ﻋﺎﺑﺪی،  اﺣﻤﺪ (1 8 3 1 ).  »اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ دﻳﻦ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی «،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫـﺎ و ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖﻫـﺎ،  ﻗـﻢ:

‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.   

‫ﻋﻠﻴﺨﺎﻧﻲ،  ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ (1 8 3 1 ).  »ﻣﺒﺎﻧﻲ آزادی و آزادﮔﻲ اﻧﺴﺎن در اﻧﺪﻳﺸه  ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی،

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ،  ﻣﺤﻤﺪﻣﺤﺴﻦ (5 8 3 1 ).  ﻋﻠﻢاﻟﻴﻘﻴﻦ،  ﺗﺮﺟﻤه  ﺣﺴﻴﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﻲ،  ﺗﻬﺮان:  اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻜﻤﺖ.

‫ﻛﻠﻴﻨﻲ،  ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻳﻌﻘﻮب (3 1 4 1 ق).  روﺿه اﻟﻜﺎﻓﻲ،  ﺑﻴﺮوت:  داراﻻﺿﻮاء.

‫ﻟﻄﻴﻔﻲ،  ﻣﺤﻤﻮد (1 8 3 1 ).  »ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی «،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ،  ﻗـﻢ:

‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ،  ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ (9 6 3 1 ).  ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار،  ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺑﻬﺒﻮدی،  ﺗﻬﺮان:  ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ اﺳﻼﻣﻴﻪ.

‫ﻣﺤﺪﺛﻲ،  ﺟﻮاد (1 8 3 1 ).  »ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی از ﻧﮕﺎه اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ(ره )«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﻫﺪفﻫﺎ و ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖﻫـﺎ،

‫ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺮﺗﻀﻮی،  ﺳﻴﺪﺿﻴﺎء (1 8 3 1 اﻟﻒ).  »ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠـﻮی،  ﺑـﺎزﻧﮕﺮی در ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫـﺎ«،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،

‫ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.   

‫ﻣﺮﺗﻀﻮی،  ﺳﻴﺪﺿﻴﺎء (1 8 3 1 ب).  »اﺻﻮلﮔﺮاﻳﻲ ﻋﻠﻮی در ﭼﺎﻟﺶ ﺑﺎ ﻣﺎﻛﻴﺎوﻟﻴﺴﻢ اﻣﻮی«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺳﺎﺧﺘﺎر

‫و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﺰﻳﻨﺎﻧﻲ،  ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق (1 8 3 1 ).  »روشـﻫﺎی ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎرﮔﺰارانـ از ﻣﻨﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻲ(ع)«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ

‫ﻋﻠﻮی،  ﻛﺎرﮔﺰاران،  ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎنـ.   

‫ﻣﺴﻌﻮدی،  ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻴﻦ (6 5 3 1 ).  ﻣﺮوجاﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدناﻟﺠﻮﻫﺮ،  ﺗﺮﺟﻤه  اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه،  ﺗﻬﺮان:  ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و

‫ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب.   

‫ﻣﻮﺳﻮی ﻛﺎﺷﻤﺮی،  ﻣﻬﺪی (1 8 3 1 ).  »اﻧﺘﻘﺎدﮔﺮی و اﻧﺘﻘﺎدﭘﺬﻳﺮی در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺳﺎﺧﺘﺎر و

‫ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻣﻬﻮری،  ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ (1 8 3 1 ).  »ﺳﻴﺮة اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ(ع) در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ «،  ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﻠـﻮی،

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ورﻋﻲ،  ﺟﻮاد (1 8 3 1 ).  »اﺣﻜﺎم وﻻﻳﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی«،  ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺷﻴﻮة ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﮔﺮوﻫﻲ

‫از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن،  ﻗﻢ:  دﺑﻴﺮﺧﺎﻧه  ﻣﺠﻠﺲ ﺧﺒﺮﮔﺎن.

‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ،  اﺣﻤﺪﺑﻦاﺑﻲﻳﻌﻘﻮب (اﺑﻦواﺿﺢ) (2 6 3 1 ).  ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ،  ﺗﺮﺟﻤـه  ﻣﺤﻤـﺪاﺑﺮاﻫﻴﻢ آﻳﺘـﻲ،  ﺗﻬـﺮان:  ﻣﺮﻛـﺰ

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ. 

‫ ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ:

[1] ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﻫﺪاف و ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) ﭘﺲ از ‫ﺑﻪ دﺳﺖﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ،  ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻮارد ـ ﻛﻪ از ﺳﺨﻨﺎن آنـ ﺣﻀﺮتـ (ع) ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﻲﺷﻮد ـ ﺗﺄﻛﻴﺪ ‫ﻛﺮده اﻧﺪ:  ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺳﻴﺮی ﻇﺎﻟﻢ و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻈﻠﻮم،  اﺣﻴﺎی دﻳﻦ و اﺻﻼحـ ﻃﻠﺒﻲ،  اﻗﺎﻣﺔ ﺣﻖ و دﻓﻊ ‫ﺑﺎﻃﻞ،  اﺣﻴﺎی ﻣﻌﺎﻟﻢ و ارزشﻫﺎی ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮی (ص)،  ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺳﺎﻻری،  اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل،  ‫ﻣﺴﺎوات در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل،  ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و اﺳﺘﺒﺪاد(ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ،  ← دری ﻧﺠﻒ آﺑﺎدی،    ‫1 8 3 1 اﻟﻒ:  5 9 2 -1 9 2 ).  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ،  آرﻣﺎن ﻫﺎ و اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﻴﺔ ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﻳﺪﮔﺎه اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) از ‫دو ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ.  اﻟﻒ ـ از ﻣﻨﻈﺮ ﻋﺎم و دﻳﺪﮔﺎه ﻛﻞ ﻧﮕـﺮ،  ﺷـﺎﻣﻞ:  1.  اﺣﻴـﺎی دﻳـﻦ و ‫ﺣﺎﻛﻢ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻌﺎﺋﺮ و اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ و ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮدن زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎی دﻳﻨﺪاری،  2.  ﺑﺮﭼﻴﺪن آﺛﺎر  ‫ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد و ﻣﺴﺘﻘﺮﺳﺎﺧﺘﻦ ﺻﻠﺢ و ﭘﺎﻛﻲ و ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ و ﻃـﺮد ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻓﺎﺳـﺪ و ﻣﻔﺴـﺪ،  3.   ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻈﻠﻮم و ﻣﺤﺮوم،  4.  اﻗﺎﻣﺔ ﺣﺪود اﻟﻬﻲ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪه؛  ب ـ از ﻣﻨﻈـﺮ ﺧـﺎص و ‫دﻳﺪﮔﺎه ﺟﺰء ﻧﮕﺮ،  ﺷﺎﻣﻞ:  1.  ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺳﻌﺎدت ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﻲ ﻣﺮدم،  2.   ‫اﺣﻴﺎ و اﻗﺎﻣﺔ ﺣﻖ و دﻓﻊ ﺑﺎﻃﻞ،  3.  ﺗﺤﻘﻖ ﻋﺪاﻟﺖ،  4.  ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ،  5.  ﺗﺤﻘﻖ وﺣﺪت اﻣﺖ درﭘﺮﺗﻮ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﻫﺒﺮی اﻟﻬﻲ،  6.  ﺗﺄﻣﻴﻦ رﻓﺎهـ ﻋﻤﻮﻣﻲ،  7.  ﻧﻔﻲ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ،  8.  ﺣﻔﻆ ﻛﺮاﻣﺖ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ،  9.  وﺻﻮل ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺮدم و ﻛﺴﺐ رﺿﺎﻳﺖ ﻋﺎﻣﻪ. (ﺑﺮای آﮔﺎﻫﻲ ‫از ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻮارد،  ← اﺧﻮان ﻛﺎﻇﻤﻲ،  1 8 3 1 اﻟﻒ:  8 5 1 - 3 4 1 ).

 [2] ﺟﻤﻌﻲ از ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ،  ازﺟﻤﻠﻪ .  . . ،  ﮔﻔﺘﻨﺪ:  ﺧﻮدداری ﻣﺎ از ﺑﻴﻌﺖ ﺗﻮ ﺑﺮای اﻳـﻦ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻻﻳﻖ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ وﻟﻲ.  . . (ﻣﺴﻌﻮدی،  6 5 3 1:  0 1 7 )

 [3] ﻗﺎﻋﺪة اﻟﺰام در ﻓﻘﻪ ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﻣﻠﺰم ﻣﻲ داﻧـﺪ،  ‫روﺑﻪ رو ﺷﻮﻳﺪ.  ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪه،  رواﻳﺖ اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ (ع) اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد:  اﻟﺰﻣﻮﻫﻢ ﺑﻤﺎ اﻟﺰﻣـﻮا ﺑـﻪ ‫اﻧﻔﺴﻬﻢ (ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ،  5 6 3 1:  8 / 8 5 و 6 7 3 1:  3 / 2 9 2؛  ﺧﺎﺗﻤﻲ،  1 8 3 1:  8 4 1 ).

[4] ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﻳﺸﻲ ﺑـﺎ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺷﻮد،  ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻖ او اﺳﺖ ﻧﻪ ﻗﺮﻳﺶ(ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 9 7 3 1:  خ 6 6،  3 5 1  ‫و 6 7 1،  ن 8 2،  ح 1 8 1 ).  درﻣﻮرد وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎی ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺒﻮت،  ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎری از ﺣﻀﺮت ﻋﻠـﻲ ‫(ع) ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ (← ﻫﻤـﺎن:  خ 2،  6 8،  3 9،  6 9،  8 0 1،  9 1 1،  4 4 1،  7 4 1،  3 5 1،  0 6 1،  4 2 2،   ‫9 3 2، .  . .  ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺛﻮاﻗﺐ،  5 7 3 1:  9 3 1 -4 3 1 ).

[5] ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم ﻋﻤﺮ ﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎم وﺻﻒ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی اﻓﺮاد ﺷﻮرای ﺷﺶﻧﻔﺮه،  درﺑﺎرة ﺣﻀﺮت ﻋﻠـﻲ (ع)  ‫‫ﮔﻔﺖ:  او ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺷﻮد،  ﻣﺮدم را ﺑﻪ راه راﺳﺖ و روﺷﻦ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ.  اﻣـﺎ ‫اﻓﺰود:  آﻧﭽﻪ ﻣﺎﻧﻊ از روآوردن وی ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد،  اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺣـﺮﻳﺺ ﺑـﺮ ﺧﻼﻓـﺖ ‫اﺳﺖ. (← اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  6 4 )

[6] ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم ﺑﺮای ﺑﻴﻌﺖ اﺻﺮار ﻛﺮدﻧﺪ،  ﺣﻀﺮت(ع) ﻓﺮﻣﻮد:    ‫ﻓﺎن ﺑﻴﻌﺘﻲ ﻻﺗﻜﻮن ﺧﻔﻴﺔ و ﻻﺗﻜﻮن اﻟّﺎ ﻓﻲاﻟﻤﺴﺠﺪ.  ‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻦ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و درﮔﻮﺷﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﺤﻞ آن ﺟﺎﻳﻲ ﺟﺰ ﻣﺴﺠﺪ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ‫(ص) ﻧﻴﺴﺖ. (اﺑﻦاﺛﻴﺮ،  4 4 3 1:  2 / 2 0 3 .  ﻃﺒﺮی،  2 6 3 1:  7 2 3 2 )

[7] ﺑﺮای آﮔﺎﻫﻲ از ادﻟﻪﻫﺎی اﻣﺎم رﺿﺎ (ع) در ﻧﺼﺐ اﻣﺎم،  ← ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق،  2 7 3 1:  2 / 1 0 1 - 0 0 1. 

[8] ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ:  ﺳﻮرة ﻣﺎﺋﺪه،  آﻳﺔ 7 6،  ﺣﺪﻳﺚ اﻧﺬار،  ﺣﺪﻳﺚ ﻏﺪﻳﺮ،  ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع) در ‫ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﻛﻪ از ﻣﺴﺌﻠﺔ زﻋﺎﻣﺖ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ،  ﺑﻪ »ﺣﻖ ﺧﻮد« ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ازﺟﻤﻠﻪ در ﺧﻄﺒﺔ ‫ﺷﻘﺸﻘﻴﻪ:  ﻓﺼﺒﺮت و ﻓﻲاﻟﻌﻴﻦ ﻗﺬی و ﻓﻲاﻟﺤﻠﻖ ﺷﺠﻲ اری ﺗﺮاﺛﻲ ﻧﻬﺒﺎً.

[9] ﻧﻴﺰ در ﺧﻄﺒﺔ 4 7،  ص 2 2 1:  ﺷﻤﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮای ﺧﻼﻓﺖ از ﻫﺮ ﻛﺲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺳﺰاوارﺗﺮم.  ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا،  ﺧﻼﻓﺖ را رﻫﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ و از ﺣﻖ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﺬرم ﻣﺎدام ﻛﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣـﻨﻈﻢ ‫ﺑﺎﺷﺪ،  ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎدی درﻣﻴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ،  و در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ دﻳﮕﺮی،  ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻦ ﺑـﺮ ﻛـﺲ دﻳﮕـﺮی ‫ﺟﻮر و ﺳﺘﻤﻲ وارد ﻧﺸﻮد.

[10] ﺑﺎر ﺧﺪاﻳﺎ! ﻣﻦ ﺑﺮ اﻧﺘﻘﺎم از ﻗﺮﻳﺶ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﻳﺎری ﻛﺮدﻧﺪ،  از ﺗﻮ ﻛﻤﻚ ﻣـﻲ ﻃﻠـﺒﻢ.  . .  ‫ﭘﺲ در آن ﻫﻨﮕﺎم دﻳﺪم ﻛﻪ ﻣﺮا ﻳﺎور و دﻓﺎعﻛﻨﻨﺪهای ﺟﺰ اﻫﻞﺑﻴﺘﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ درﻳﻎ داﺷﺘﻢ آﻧﻬـﺎ را ‫ﺑﻪ ﻛﺎم ﻣﺮگ ﺑﻜﺸﺎﻧﻢ.  ﭘﺲ ﭼﺸﻢ ﺧﺎﺷﺎک رﻓﺘﻪ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺎدم و ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮان در ﮔﻠـﻮ آب دﻫـﺎن ‫ﻓﺮو ﺑﺮدم و ﺑﺮای ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن ﺧﺸﻢ،  ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﺣﻨﻈﻞ ﺗﻠﺦ ﺗـﺮ و ﺑـﺮای دل از ﻛﺎرﻫـﺎی ﺑـﺰرگ ‫دردﻧﺎکﺗﺮ ﺑﻮد،  ﺻﺒﺮ ﻛﺮدم. (ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 7 1 2 / 6 4 4 -4 4 4 ) ‫و در ﻧﺎﻣﻪ ی 2 6 /0 0 6 ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:  ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻛﺮم (ص)،  ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﺑﺎرة ﺧﻼﻓﺖ ‫ﻧﺰاع و ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻛﺮدﻧﺪ.  ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا،  دﻟﻢ راه ﻧﻤﻲداد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮم ﻧﻤﻲﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺮب ﭘـﺲ ‫از آن ﺣﻀﺮت(ص)،  ﺧﻼﻓﺖ را از اﻫﻞﺑﻴـﺖ و ﺧﺎﻧـﺪان او ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮی واﮔﺬارﻧـﺪ و ﭘـﺲ از آن ‫ﺑﺰرﮔﻮار،  آن را از ﻣﻦ ﺑﺎز دارﻧﺪ. .  . .  ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل،  ﻣﻦ او‪ل دﺳـﺘﻢ را ﭘـﺲ ﻛﺸـﻴﺪم ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ دﻳـﺪم ‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ دﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ (ص) را ازﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ.  ‫ﺗﺮﺳﻴﺪم اﮔﺮ ﺑﻪ ﻳﺎری اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﭙﺮدازم،  رﺧﻨﻪ ﻳﺎ وﻳﺮاﻧﻲ در آن ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ و اﻧﺪوه آن ‫ﺑﺮ ﻣﻦ از ﻣﺼﻴﺒﺖ ازدﺳﺖ رﻓﺘﻦ وﻻﻳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑـﺰرگ ﺗـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ. .  . .  ﭘـﺲ درﻣﻴـﺎن آن ‫ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎ و ﺗﺒﺎﻫﻜﺎریﻫﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻠﻮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ و ﺗﺒﺎﻫﻜﺎری ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ازﺑﻴﻦ رﻓﺖ. . .

[11] در ﺟﺮﻳﺎن ﺷﻮرای ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﺲ از ﺧﻠﻴﻔﺔ دوم،  وﻗﺘﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑـﻦﻋـﻮف ﺷـﺮوﻃﻲ را ﺑـﻪ ‫ﺣﻀﺮت(ع) ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﺪ،  ﻓﺮﻣﻮد:  »ﺗـﻮ را ﭼـﻪ ‫ ‫رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﻦ ﺑﮕﺬاری.  ﻣﻦ ﺧﻮد درﺧﺼﻮص اﻣـﺖ ﻣﺤﻤـﺪ (ص) دارای ‫اﺟﺘﻬﺎد ﻫﺴﺘﻢ و آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻢ،  ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮت و اﻣﺎﻣﺖ ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد.  « (اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ دﻳﻨﻮری،  ‫0 8 3 1:  8 4 ).

[12] ﺣﻀﺮت(ع) در ﻧﺎﻣﻪ ای ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤﻮ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ:  »ﻫﻤﺎنـ ﻣﺮدﻣﻲ ﻛـﻪ ‫ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ،  ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ.  ﭘـﺲ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ‫ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ دﻳﮕﺮی را ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻛﻨﺪ،  و آن را ﻛﻪ ﻏﺎﻳـﺐ ﺑـﻮدهـ اﺳـﺖ ﻧﺮﺳـﺪ ﻛـﻪ آﻧﭽـﻪ ‫ﺣﺎﺿﺮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ،  ﻧﭙﺬﻳﺮد. «(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  ن 6 / 4 8 4 ).

[13] در ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻦﻋﺒﺎسـ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ »ﻗﻴﻤﺖ اﻳﻦ ﻛﻔﺶ ﻛﻪ وﺻﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ،  ﭼﻨﺪ اﺳـﺖ؟«،  ﻓﺮﻣـﻮد:  و‪اﷲ ‫ﻟَﻬِﻲ‪ اﺣﺐ اﻟﻲ ﻣﻦ اﻣﺮﺗﻜﻢ اﻟّﺎ ان اﻗﻴﻢ ﺣﻘّﺎ او ادﻓﻊ ﺑﺎﻃﻼ.  وﻷَﻟﻔﻴﺘﻢ دﻧﻴﺎﻛﻢ ﻫﺬه ازﻫﺪ ﻋﻨﺪی ﻣﻦ ﻋﻔﻄﻪ ﻋﻨﺰٍ. 

[15] در ﺳﺨﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻮﻳﺪ:  »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا،  اﮔﺮ ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ را ﺑﺎ ﻫﺮﭼﻪ در زﻳﺮ آﺳـﻤﺎنﻫـﺎی آﻧﻬـﺎ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺑﺮای اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا را درﺑﺎرة ﻣﻮرﭼﻪای ﻛـﻪ ﭘﻮﺳـﺖ ﺟـﻮی را از آن ﺑﺮﺑـﺎﻳﻢ،  ‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ،  اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ.  ﺑﻪﺗﺤﻘﻴﻖ دﻧﻴﺎی ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ ﭘﺴﺖﺗـﺮ و ﺧـﻮارﺗﺮ از ﺑﺮﮔـﻲ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻫﻦ ﻣﻠﺨﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن را ﻣﻲﺟﻮد.  «(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 4 3 2 / 0 6 4 ).

[16] درﭘﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ،  ﺣﻀﺮت(ع) دﺳﺘﻮر داد ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﻼحﻫﺎی ﻋﺜﻤﺎن ﻛﻪ در ﺧﺎﻧـﺔ او ﻳﺎﻓـﺖ  ‫ﺷﺪ و ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ ﺷﺘﺮان ﺻﺪﻗﻪ ﻛﻪ در ﻣﻨﺰل وی ﺑﻮد ﻣﺼـﺎدره ﺷـﻮد،   ‫ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺘﻌﺮض اﻣﻮال ﺧﺼﻮﺻﻲ او ﻧﺸﻮﻧﺪ. (اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  2 9 3 )

[17] اﻳﺸﺎن در ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ:  »ذﻟﻴﻞ و ﺳﺘﻢﻛﺸﻴﺪه ﻧﺰد ﻣﻦ ﻋﺰﻳﺰ و ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺣﻖ ‫او را از ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺴﺘﺎﻧﻢ و ﻗﻮی و ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣـﻖ (ﻣﻈﻠـﻮم) را از او  ‫ﺑﮕﻴﺮم. «(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  9 7 3 1:  خ 7 3 / 0 9 ).  و در ﺳﺨﻨﻲ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ:  »آﮔﺎه ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻣـﻦ ﺑـﺎ دو ‫ﻛﺲ ﻣﻲﺟﻨﮕﻢ:  ﻳﻜﻲ آن ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮای او ﻧﻴﺴﺖ (ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ) و ﻳﻜﻲ آن ﻛـﻪ  ‫روﮔﺮداﻧﺪ از ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ (ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﻌﺖﺷﻜﻨﺎن ). «(ﻫﻤﺎن:  خ 3 7 1 / 8 2 3 ).

[18] درﺑﺎرة ﻣﺪارای اوﻟﻴﺔ ﺣﻀﺮت (ع) ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ،  ← ﻃﺒـﺮی،  2 6 3 1:  6 / 2 0 5 2 -0 0 5 2؛  اﺑـﻦﻗﺘﻴﺒـﻪ ‫دﻳﻨﻮری،  0 8 3 1:  3 8؛  اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛـﻮﻓﻲ،  0 8 3 1:  2 0 4 -9 9 3 و 4 6 4 -0 6 4؛  ﻣﻬـﻮری،  1 8 3 1:  0 5 2 - ‫5 2 2؛  داﻋﻲﻧﮋاد،  1 8 3 1:  6 6 2 -4 5 2. 

[19] ﻣﻦ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ دوﺳﺖ ﻧﺪارﻳﺪ،  ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ.

[20] ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ،  ﻧﺎﻣﺔ 0 5:  »ﺣﻖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻮرد »ﺣﻖ «،  ﺗﻤﺎﻣﺘﺎن را ﺑﻪ ﻳـﻚ ﭼﺸـﻢ ‫ﺑﻨﮕﺮم. «،  ﻧﺎﻣﺔ 3 5:  »اﻣﺎ اخ ﻟﻚ ﻓﻲاﻟﺪﻳﻦ او ﻧﻈﻴﺮٌ ﻟـﻚ ﻓـﻲاﻟﺨﻠـﻖ. «،  »و اﻟـﺰمِاﻟﺤـﻖ ﻣـﻦ ﻟﺰِﻣـﻪ ‫ﻣﻦاﻟﻘﺮﻳﺐ واﻟﺒﻌﻴﺪ.  « (ﺣﻖ را درﻣﻮرد ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ،  دور ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻚ،  اﺟﺮا ﻛﻦ!)،  ﻧﺎﻣﺔ ‫: 9 5 » ﻓﻠﻴﻜﻦ اﻣﺮاﻟﻨّﺎسِ ﻋﻨﺪک ﻓﻲاﻟﺤﻖ ﺳﻮاء. «،  ﻧﺎﻣﺔ0 7:  »داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓـﺖ ﻣـﺎ،  ‫ ‫  ‫ ﻣﺮدمـ درﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻖ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؛  از اﻳﻦرو ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ«،  و ﺧﻄﺒﺔ6 1 2:  »ﻓﺎﻧﻤﺎ اﻧـﺎ و ‫اﻧﺘﻢ ﻋﺒﻴﺪ ﻣﻤﻠﻮﻛﻮن ﻟﺮب ‪ﻻربِّ ﻏﻴﺮه. «.

[21] ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑﺎرة ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎ و دﺳـﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫـﺎی

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ← ﺛﻮاﻗﺐ،  1 8 3 1:  4 8 - 9 4؛  و ﺑﺮای ﺷﻴﻮة اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴـﺮوی

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ،  ← ﻣﺰﻳﻨﺎﻧﻲ،  1 8 3 1:  7 4 - 3 1.  

[22] ﺑﺮای ﺑﺤﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره،  ← رﺣﻤﺎﻧﻲ،  1 8 3 1:  2 1 1 - 5 8؛  و ﺑﺮای آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺮاﻳﻨـﺪ ﻧﻈـﺎرت و ‫ﺑﺎزرﺳﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﻠﻮی،  ← اﻟﻬﺎﻣﻲﻧﻴﺎ،  1 8 3 1:  9 3 1 - 3 1 1.

[23]  ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑـﺎرة ﻛﺎرآﻣـﺪی،  ← اﺧـﻮان ﻛـﺎﻇﻤﻲ،  1 8 3 1 ج:  1 7 1 - 1 4 1 و دری ‫ﻧﺠﻒآﺑﺎدی،  1 8 3 1 ب:  1 3 3.

[24] ﺑﺮای ﻣﺒﺤﺜﻲ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ درﺑﺎرة ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺎرﮔﺰاران و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎ و دﺳـﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫـﺎی ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ (ع)،  ← ﺛﻮاﻗﺐ،  1 8 3 1:  4 8 - 9 4؛  و ﺑﺮای ﺷﻴﻮة اﻣﺎم ﻋﻠﻲ (ع) در ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻴـﺮوی ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ،  ← ﻣﺰﻳﻨﺎﻧﻲ،  1 8 3 1:  7 4 - 3 1.