حوزه علمیه بغداد

تأسیس حوزه علمیه بغداد به زمان امام کاظم(ع) برمی‌گردد. حوزه علمیه بغداد با ظهور عالمانی چون ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در عصر آل بویه مرجعیت علمی شیعه را عهده‌دار شد. اما با ورود طغرل سلجوقی به بغداد در ۴۴۷ق، حوزه بغداد از رونق افتاد. و مرجعیت علمی شیعه به نجف منتقل شد.

حوزه علمیه بغداد مقارن با تأسیس شهر بغداد در عراق و با شروع امامتِ امام موسی کاظم(ع) پایه گذاری شد. در بیش از صد سالی که خلفای عباسی تحت سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه دیگر قدرت چندانی نداشتند با ظهور عالمان تأثیرگذاری مثل ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه بغداد به اوج شکوفایی خود رسید.

فقه، اصول فقه، علم حدیث، کلام و حکمت، تفسیر قرآن، تاریخ، تراجم و رجال از دانش‌های رایج در حوزه علمی بغداد بود. حوزه بغداد که به ویژه در عصر آل بویه، با مرجعیت علمی شیخ طوسی به اوج شکوفایی رسیده بود، با ورود طغرل سلجوقی به بغداد، با دعوت خلیفه عباسی در ۴۴۷ هجری قمری از رونق افتاد.

در زمان امامان شیعه

نُضج گرفتن حوزه شیعی در بغداد چندان متأخرتر از تاریخ ساخت و افتتاح این شهر نبوده است. تقارن تاریخ بنای بغداد (سال ۱۴۸ق) با شروع امامتِ امام موسی کاظم(ع)، از قدمت بنیان‌ها و ریشه‌های علمی و معنوی حوزه بغداد نشان دارد. امام موسی کاظم(ع) در زمان خلافت هارون الرشید، از مدینه به بغداد آورده شد و در این شهر زندانی گردید و سپس در همین شهر از دنیا رفت و در مقابر قریش (امروزه شهر کاظمین) به خاک سپرده شد. در واقع از همان آغاز، شماری از شیعیان در این شهر اقامت گزیدند.

این پیوند در سالهای بعد نیز، با توجه به حضور امام جواد(ع) در بغداد از ۲۱۵ تا هنگام وفات (سال ۲۲۰ق) و انتقال اجباری امام علی بن محمد الهادی(ع) به سامرا، در ۱۲۴ کیلومتری شمال بغداد، و سپس اقامت امام حسن عسکری(ع) در همین شهر و فعالیت همه نوّاب اربعه امام دوازدهم(عج) در بغداد همچنان قابل ملاحظه است.

این سخن البته به معنای اطلاع دقیق ما از تاریخ مشخص تأسیس مراکز تدریس و معارف شیعی در بغداد نیست. گرچه با بررسی زندگینامه شماری از عالمان شیعی چنین به نظر می‌آید که شیعیان از اواخر قرن دوم هجری قمری در بغداد در کار تعلیم و تعلم علوم اسلامی بوده‌اند.

خاندان یقطینی

یکی از قدیم‌ترین خاندان‌های شیعی، که از اواخر قرن دوم به این سو در بغداد فعالیتهای علمی داشته، خاندان یقطین است.

• علی بن یقطین بغدادی (متوفی ۱۸۲) که از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و امام موسی کاظم(ع) بوده، به ویژه از امام کاظم(ع) احادیث بسیار نقل کرده است. وی کتاب ما سُئِل عنه الصادق من امور الملاحم و کتاب مناظرته للشاک بحضرة جعفر را نوشته است.^[۱]
• از همین خاندان، محمدبن عیسی بن عُبَید از اصحاب امام محمدتقی(ع) و از راویان برجسته حدیث بود. وی کتابهای بسیاری تألیف کرد، از جمله: کتاب الامامة، کتاب المعرفة، کتاب الوصایا، کتاب الفَیءِ و الخمس و کتاب الرّجال.^[۲]
• از میان وابستگان خاندان یقطین نیز عالم، فقیه، محدّث و مفسر بزرگ، یونس بن عبدالرحمان (قبل از ۱۲۵۲۰۸)، ظهور کرد. وی که از موالی علی بن یقطین بود، از امام موسی کاظم(ع) و امام علی بن موسی الرضا(ع) احادیث بسیار نقل کرده است. یونس از بزرگانی است که علمای شیعه بر دانش و صدق گفتار او اتفاق نظر دارند و امام رضا(ع) شیعیان را به مراجعه علمی به او توصیه می‌کرده است. وی بیش از سی کتاب نوشته، از جمله: جامع الآثار، کتاب الشرایع، کتاب العلل الکبیر، کتاب الصیام و اختلاف الحدیث.^[۳] از مهمترین رویدادهای زندگی یونس، مقابله با واقفیه، پس از شهادت امام کاظم(ع) و دفاع از امامت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) بود.^[۴]

محمد بن ابی عمیر

محمد بن ابی عمیر (متوفی ۲۱۷ق) از اصحاب امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) نیز در بغداد به دنیا آمد و در همان شهر زیست و با جدیت و پیگیری شمار زیادی از آثار اصحاب امامیه را روایت کرد. وی در نظر پیروان همه مذاهب اسلامی محترم بود. او در دوره خلافت رشید دستگیر شد و برای آشکار کردن نام و نشانی شیعیان، هزار تازیانه به او زدند ولی با مقاومت سرسختانه او مواجه شدند. خواهرش در هنگام حبس چهارساله او، کتابهایش را در زمین پنهان کرد که این موجب از میان رفتن آنها شد. وی سپس از حفظ حدیث می‌گفت، ولی وثاقت او موجب شد که به روایات مُرسَلِ وی اعتماد کنند.^[۵] وی بیش از ۹۴ کتاب نوشت، از جمله اختلاف الحدیث، و الاحتجاج فی الامامة.^[۶]

همام بن سهیل و فرزندش

هَمّام بن سُهیل و فرزندش محمد بن هَمّام اِسکافی و دیگر وابستگان این خانواده ایرانی تبار بغداد، از راویان حدیث بودند. همام در بین علمای امامی منزلت ویژه‌ای داشت و با امام حسن عسکری(ع) مکاتبه می‌کرد. فرزندش محمد اسکافی (متوفی ۳۳۶ق) نیز از محدّثان بزرگ شیعه بود. کتاب الانوار فی تاریخ الائمة از اوست.^[۷]

در زمان آل بویه

در بیش از صد سالی که خلفای عباسی تحت سلطه حاکمان شیعه مذهب آل بویه دیگر قدرت چندانی نداشتند. در این دوره با ظهور عالمان تأثیرگذاری مثل ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی حوزه بغداد به اوج شکوفایی خود رسید. ظهور این دانشمندان برجسته و پرورش شاگردان فراوان شایسته به دست آنها در حوزه بغداد، خود از مقتضیات زمانه این دانشمندان بوده است.

خصوصیات تاسیس حوزه بغداد

• حوزه بغداد، برخلاف حوزه قم، در محیط تقریباً یک دست شیعه نشین پانگرفت. در بغداد به ویژه در قرن چهارم در کنار شیعیان، مسلمانان پرشمار سنّی، از مذاهب مختلف زندگی می‌کردند. اینان برخلاف شیعیان، بسیار زود به گرایشهای اجتهادی توجه نشان دادند.
• اختلافات گسترده کلامی میان پیروان مذاهب مختلف اسلامی و نیز میان شیعیان بسیار نظرگیر بود. در این فضای فکری، مکتب صرفاً حدیثی آن روز قم و ری نمی‌توانست با مکتب فقهی شکل پذیرفته اهل سنّت در بغداد، هماوردی کند؛ چنانکه مقابله با گرایشهای کلامی متعدد که بسیاری از آنها خود متأثر از سیطره فلسفه و منطق یونانی بر روح فکری حاکم بر بغداد بود، کار را بر شیعیان دشوار کرده بود.