در دوره افشاریه
این گرایش و توجه بعدها در دوره افشاریه نیز ادامه پیدا کرد و میرزا مهدی خان استرآبادی انجیل را با همکاری میر محمد معصوم و فرزندش میر عبدالغنی حسینی خاتون آبادی با نام انجیل نادرشاهی (تهران ۱۳۸۸ش) ترجمه کرد. از آن مهمتر، حاج آقا نوراللّه اصفهانی، مرکزی را به نام صفاخانه تأسیس کرد که هدف اصلی آن برگزاری جلسات گفتگو بین اسلام و مسیحیت بود. این مرکز مجله‌ای نیز با عنوان الاسلام منتشر می‌ساخت.
ظهور شیخیه، بابیت و بهائیت
ظهور شیخ احمد احسایی و شکل گیری جریان شیخیه و متعاقب آن، بابیت و بهائیت، نیز واکنشهایی را در حوزه اصفهان موجب شد. در این قضایا نقش محمد باقر نجفی و شیخ محمدتقی، معروف به آقا نجفی، بسیار اساسی و تأثیرگذار بود.[۸۹]
ترجمه متون به فارسی
از دیگر ویژگیهای حوزه اصفهان در دوره صفوی توجه بسیار زیاد به ترجمه متون عربی به فارسی بود. این اقدام که معمولا به دستور شاهان صفوی برای آشنایی عموم مردم و فارسی زبانان با علوم دینی صورت می‌گرفت از متون اولیه حدیثی شروع شد و‌گاه متون کلامی و فلسفی و فقهی را نیز دربرمی گرفت. شاخص‌ترین شخصیت این جریان محمدباقر مجلسی بود که هم در ترجمه متون عربی و هم در نگارش آثار فارسی اهتمامی جدی داشت.[۹۰] شاه عباس دوم از ملاخلیل قزوینی خواست بر کتاب کافی کلینی شرحی به فارسی بنویسد و از محمدتقی مجلسی نیز خواست شرحی فارسی بر کتاب من لایحضره الفقیه بنویسد و او لوامع صاحبقرانی را نوشت.[۹۱] اما یکی از مشهورترین مترجمان این دوره علی بن حسن زواره ای (متوفی ۹۷۰) مفسر و مترجم مشهور دوره صفوی است که کتابهای بسیار زیادی چون تفسیر امام حسن عسکری (ع) و الاحتجاج طبرسی را به فارسی ترجمه کرد.[۹۲]
مخالفت با تصوف
یکی از ویژگیهای حوزه اصفهان به ویژه در دهه‌های پایانی حکومت صفویه مخالفت علما و فقها با تصوف و صوفیان بوده است. صدرالدین شیرازی رساله‌ای به نام کسر اصنام الجاهلیه فی الرد علی الصوفیه نوشت. همچنین شیخ علی عاملی السهام المارقه فی ردّ الصوفیه، سید محمد میرلوحی از شاگردان بهاءالدین عاملی رساله أعلام المحبین و ملا اسماعیل خواجویی الرد علی الصوفیه را نوشتند.[۹۳] محمدباقر مجلسی نیز در کتاب عین الحیوه به نقد نظری تصوف پرداخت و گرایش پدرش به تصوف را رد کرد.[۹۴]
تحصیل زنان
در حوزه اصفهان زنان نیز به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‌اند.[۹۵] در خاندان مجلسی چند زن عالم و فاضل بوده که معروف‌ترین آنها:
- آمنه بیگم دختر محمدتقی مجلسی و همسر ملا محمد صالح مازندرانی است[۹۶]
- حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی،
- در دوران اخیر بانوی مجتهده نصرت امین اصفهانی (متوفی ۱۳۶۲ش) از بانوان فاضل و عالم اصفهان بود که علوم مختلف دینی برای زنان اصفهان تدریس می‌کرد.
برخی از زنان کتابهای علمی نیز نوشته‌اند.[۹۷] در دوران اخیر مدارس علمیه نیز برای بانوان در اصفهان تأسیس شده و در برخی از آنها دروس حوزوی تا سطوح عالی تدریس می‌شود.[۹۸]
مدارس
یکی از ویژگیهای حوزه علمیه اصفهان به خصوص در دوره صفویه، رونق مدرسه سازی بود. بیشتر این مدارس را حاکمان و وابستگان آنها می‌ساختند. برخی از آن مدارس موجود و برخی به تدریج از بین رفته است:
| نام مدرسه | توضیحات |
|---|---|
| مدرسه امامزاده اسماعیل | از مدارس کهن اصفهان که محمد ابراهیم بیک یوزباشی در دوره شاه سلطان حسین صفوی و به دستور وی در ۱۱۱۵ق آن را تعمیر و تزیین کرد و از اینرو به مدرسه ابراهیم بیک نیز معروف است. این مدرسه در دوران پهلوی محل سکونت مساکین و آوارگان قحطی و خشکسالی شده بود تا آنکه در ۱۴۰۰ق با نظارت محمد فقیه احمد آبادی تعمیر شد و طلاب در حجره‌های آن ساکن شدند[۹۹] به گفته موحد ابطحی[۱۰۰] آیت اللّه سیدابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) مدتی در این مدرسه سکونت داشته است. |
| مدرسه جلالیه یا احمدآباد | از مدارس دوره شاه سلطان حسین صفوی است که در ۱۱۱۴ق به وسیله جلال الدین محمد حکیم بنا شده است.[۱۰۱] |
| مدرسه الماسیه | در ۱۱۰۴ در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به دست حاج الماس از غلامان خاص شاه ساخته شد. در ۱۳۵۵ اداره اوقاف اصفهان آن را تخریب کرد ولی پس از شهریور ۱۳۲۰ آیت اللّه مهدی نجفی زمین مدرسه را در اختیار گرفت و در همان مکان مدرسه‌ای بنا کرد که تاکنون پابرجاست.[۱۰۲] |
| مدرسه ثقه الاسلام | محمد علی اصفهانی ثقه الاسلام نیز در ۱۳۱۶ و ۱۳۱۷ در جنوب مسجد ساروتَقی خان مدرسه ثقه الاسلام را ساخت.[۱۰۳] |
| مدرسه شفیعیه | در ۱۰۹۹ در عهد شاه سلیمان صفوی به همت محمدشفیع میرزا حسینی ساخته شد.[۱۰۴] |
| مدرسه شیخ الاسلام | از مدارس این دوره است که محمد باقر سبزواری در آن تحصیل می‌کرده است.[۱۰۵] |
| مدرسه ملاعبداللّه | شاه عباس اول صفوی برای ملا عبداللّه تستری ساخت.[۱۰۶] |
| مدرسه کوچک نیم آورد | چهار حجره داشته ولی طلاب زیادی در آن مشغول تحصیل بودند. سید نعمت الله جزایری در ابتدای ورود به اصفهان مدتی در این مدرسه سکونت داشته است.[۱۰۷] |
| مدرسه مریم بیگم | بانی آن مریم بیگم دختر شاه صفی بود در ۱۱۱۵ بنا گردید.[۱۰۸] |
| مدرسه شاهزاده‌ها | آن را شهربانو خانم دختر شاه سلطان حسین صفوی ساخت. از مدرّسان معروف آن ملا عبدالجواد حکیم بوده است.[۱۰۹] |
| مدرسه جده بزرگ و جده کوچک | در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. تولیت و ریاست تدریس در این مدرسه ابتدا برعهده آقا حسین خوانساری بود.[۱۱۰] |
| مدرسه فاطمیه | در ۱۰۶۷ دایر بوده و طلبه داشته است.[۱۱۱] |
| مدرسه کلباسی یا قرقچای بیک | بانی آن محمد ابراهیم کلباسی بود، در ۱۳۵۷ تبدیل به خانه شد.[۱۱۲] |
| مدرسه میرزا تقی | به کوشش میرزا تقی بن محمد باقر دولت آبادی در زمان شاه عباس دوم در ۱۰۷۱ برای سید نعمت الله جزایری ساخته شد و جزایری چند سال در آن سکونت و به تحصیل اشتغال داشت. باتوجه به کتیبه سردر مدرسه نام آن ظاهرآ مدرسه طیبه خالصیه بوده است. این مدرسه را مدرسه حوابیگم نیز خوانده‌اند.[۱۱۳] |
| مدرسه مبارکیه | به نام آقا مبارک از خواجگان شاه سلیمان صفوی بود. اردبیلی در ۱۱۰۰ کتاب جامع الرواه را در این مدرسه به پایان رساند و در جلسه‌ای به دعوت شاه سلیمان، عالمان بزرگ آن روزگار از جمله محمدباقر مجلسی، آقا جمال خوانساری و دیگران در آن مدرسه با نوشتن کلمه‌ای از خطبه و مقدمه کتاب، نسخه برداری آن نسخه را افتتاح کردند و سپس کاتب، کتابت آن را در همان سال به پایان رساند و مجلسی آن نسخه را از طرف شاه سلیمان صفوی وقف کرد.[۱۱۴] |
| مدرسه خواجه مَلِک مستوفی | در دوره صفویه دایر بوده و عالمانی چون آقا حسین خوانساری در آنجا تحصیل علم کرده‌اند. نام این مدرسه خواجه ملک بوده و تاریخچه آن به پیش از صفویه می‌رسد. خواجه ملک در زمان شاه اسماعیل صفوی (حکومت: ۹۰۷ـ۹۳۰) آن را بازسازی کرد و بدین جهت به نام او شهرت یافت. اما چون در دوره شاه عباس، شیخ لطف اللّه میسی مدتها در آن مدرسه تدریس می‌کرد، به مدرسه شیخ لطف اللّه نیز معروف شده است.[۱۱۵] |
| مدرسه اسماعیلیه | این مدرسه را محمد اسماعیل خاتون آبادی (متوفی ۱۱۱۶) بنا کرد. این مدرسه سال‌های زیادی متروکه بود ولی اکنون دایر است و در بیشتر حجره‌های آن طلاب سکونت دارند.[۱۱۶] |
| مدرسه دارالعلم | مدرسه‌ای است که نسخه‌ای از تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره تألیف سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی به خط ناصربن محمد نجفی در ۱۰۶۵ در آنجا نوشته شده است.[۱۱۷] |
| مدرسه شاه یا مدرسه مسجد جامع عباسی | به گفته اصفهانی[۱۱۸] ده حجره داشته و پانزده طلبه در آن ساکن بوده‌اند، از مهمترین پایگاه‌های علمی و آموزشی شیعه بود و علمای زیادی در آن به تعلیم و تعلم پرداختند. سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، صاحب عروة الوثقی، در ابتدای تحصیل از طلاب این مدرسه بوده و در محضر محمد باقر خوانساری، صاحب روضات، و محمد باقر مسجد شاهی و جمعی دیگر شاگردی کرده است.[۱۱۹] |
| مدرسه شیخ بهائی | مجاور مسجد جامع بود و شیخ بهاءالدین عاملی آنجا تدریس می‌کرده و محمد تقی مجلسی، شیخ بهائی را در آن مدرسه در حال مقابله صحیفه سجادیه ملاقات کرده است.[۱۲۰] |
| مدرسه میرزا عبداللّه افندی | این مدرسه محل تدریس میرزاعبداللّه افندی صاحب ریاض العلماء بوده است.[۱۲۱] |
در دوران جدید
اگرچه در قرن اخیر با تأسیس حوزه علمیه قم از اهمیت حوزه اصفهان کاسته شد، اما همچنان مدارس علمیه در این شهر پابرجاست و طلاب به فراگیری علم مشغول‌اند. برخی از مدارس علمیه که در سال‌های اخیر در اصفهان تأسیس شده یا از گذشته باقی مانده، هم اکنون دایر است از جمله:
| مدرسه | توضیحات |
|---|---|
| مدرسه چهارباغ (سلطانی) | از آثار شاه سلطان حسین صفوی است و اکنون مدرسه امام صادق(ع) نام دارد و طلبه نشین است. این مدرسه با ۹۶ حجره بزرگترین مدرسه اصفهان بوده است.[۱۲۲] |
| مسجد و مدرسه سید | مسجد و مدرسه سید را نیز سید محمد باقر شفتی مشهور به حجت الاسلام بنا کرد و بدین جهت به مدرسه سید معروف است. اتمام ساخت و آماده سازی این مدرسه در حیات سیدمحمدباقر ممکن نشد و فرزند و نواده‌اش آن را تکمیل کردند.[۱۲۳] |
| مدرسه بزرگ صدر | محمد حسین خان صدراعظم اصفهانی در ابتدای قرن سیزدهم آن را تأسیس کرد، نقشه‌ای مشابه مدرسه چهارباغ یا مدرسه سلطانی دارد.[۱۲۴] این مدرسه به گفته جناب اصفهانی[۱۲۵] ۶۲ حجره و ۶۰ طلبه داشته است. مجتهدان و عالمان بزرگی چون شیخ عبدالحسین محلاتی (متوفی ۱۳۲۳)، جهانگیر خان قشقائی (متوفی ۱۳۲۸)، آخوند ملا محمد کاشانی (متوفی ۱۳۳۳)، سید ابوالقاسم دهکردی (متوفی ۱۳۵۳)، محمد حسین فشارکی (متوفی ۱۳۵۳)، شیخ علی یزدی (متوفی ۱۳۵۳)، محمد حکیم خراسانی (متوفی ۱۳۵۵)، آقا حسین طباطبائی بروجردی و بسیاری دیگر در این مدرسه تحصیل یا تدریس کرده‌اند.[۱۲۶] |
| مدرسه صدر چهارباغ خواجو | از آثار محمد حسین خان صدراعظم اصفهانی است.[۱۲۷] |
| مدرسه عربان | عربها در آن تحصیل می‌کردند، رو به ویرانی بود، اما پس از شهریور ۱۳۲۰ سید محمدرضا خراسانی آن را تعمیر کرد و اکنون به مدرسه آیت اللّه خادمی معروف است.[۱۲۸] |
| مدرسه کاسه گران | به همت امیر محمد مهدی حسنی حسینی مشهور به حکیم الملک اردستانی در ۱۱۰۵ به اتمام رسید، هم اکنون پابرجا و طلبه نشین است.[۱۲۹] |
| مدرسه ناصری | مدرسه ناصری در دوره ناصرالدین شاه قاجار تعمیراتی صورت گرفت.[۱۳۰] |
| مدرسه نوریه | مدرسه نوریه نیز از مدارس اوایل عهد صفوی است و به گفته جناب اصفهانی[۱۳۱] ۲۲ حجره داشت و ۲۲ طلبه در آن سکونت داشتند. بنای این مدرسه از نورالدین محمدجابر انصاری اصفهانی بود. وقفنامه آن را سپنتا آورده و در حاشیه آن خط و مهر محمدتقی مجلسی دیده می‌شود.[۱۳۲] |
| مدرسه مریم بیگم | بانی آن مریم بیگم دختر شاه صفی بود در ۱۱۱۵ بنا گردید.[۱۳۳] |
| مدرسه الغدیر | مدرسه الغدیر، مدرسه امیرالمؤمنین علی(ع)، مدرسه باقرالعلوم، مدرسه صدر پاقلعه یا سیدالعراقین، مدرسه جوادیه، مدرسه رکن الملک[۱۳۴] مدرسه محمودیه، مدرسه مسجد رحیم خان و مدرسه میرزامهدی نیز از دیگر مدارس اصفهان است. |
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: حوزه علمیه قم ، مشهد ، اصفهان ، تهران ، ری ،نجف...
