اولین بارو و دروازه های قدیم مشهد

شهر مشهد در ابتدای دهه 1300 ش دارای برج و بارو و دروازه بود. که برای ورود و خروج مردم و بارو بنه و دواب بارکش و اسب و استر و گاری یا کالسگه آنان در دروازه شهر عوارض می‌گرفتند.... اولین بارو و دروازه ‌های قدیم مشهد شهر مشهد در ابتدای دهه 1300 ش دارای برج و بارو و دروازه بود. که برای ورود و خروج مردم و بارو بنه و دواب بارکش و اسب و استر و گاری یا کالسگه آنان در دروازه شهر عوارض می‌گرفتند.دروازه‌های مشهد عبارت بودند از دروازه نوغان در انتهای راسته نوغان نزدیک به باغات دریادل دروازه بالا خیابان در حدود کوچه سرآسیاب نزدیک به دروازه قوچان ، دروازه سراب در خیابان سعدی ،‌دروازه ارک بین فلکه ده دی و بیمارستان سینا ، دروازه عیدگاه در اواسط کوچه عیدگاه و دروازه پایین خیابان نزدیک به پنج راه و دروازه میرعلی در انتهای کوچه گنبدخشتی در محل کوچه جوادیه محدوده شهری نیز در همین مسیر قرار داشت ولی بافت مسکونی و جمعیتی شهر بسیار کوچک‌تر از این بود زیرا کمی مانده به باروی شهر کاروانسراها باغات میوه و مزارع تربار شهر بود و مشهد غیر از بالاخیابان و پایین خیابان هیچ خیابان دیگری نداشت .

بنای دیوار مشهد خراسان به دست امیر علی کاکویه

در سال 505 هجری قمری، امیر علی کاکویه اقدام به بنای دیوار شهر مشهد در خراسان کرد. این رویداد تاریخی که در دوران حکومت او رخ داد، نقش مهمی در تحکیم و امنیت این شهر ایفا کرد. مشهد که به عنوان یکی از مهم ‌ترین شهرهای خراسان شناخته می‌شد، با این اقدام به مکانی امن‌ تر و مستحکم‌ تر تبدیل شد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) خراسان در آن دوران به دلیل موقعیت جغرافیایی و اهمیت مذهبی، همواره مورد توجه حکومت‌های مختلف بود. مشهد به عنوان مرکز زیارتی شیعیان و محل دفن امام رضا، از جایگاه ویژه ‌ای برخوردار بود. امیر علی کاکویه که از حاکمان محلی خراسان بود، با درک این اهمیت، اقدام به ساخت دیوار شهر کرد تا از آن در برابر حملات احتمالی محافظت کند. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) . ساخت دیوار مشهد به مباشرت امیر علی کاکویه انجام شد. این دیوار نه تنها به عنوان یک سازه دفاعی، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و اقتدار او نیز شناخته می‌شد. با تکمیل این پروژه، شهر مشهد به یکی از مستحکم ‌ترین شهرهای منطقه تبدیل شد و امنیت ساکنان آن تا حد زیادی افزایش یافت. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) . بنای دیوار مشهد نه تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به عنوان یکی از اقدامات مهم امیر علی کاکویه در تاریخ خراسان ثبت شد. این دیوار به عنوان بخشی از میراث تاریخی مشهد، تا سال‌ها پس از آن نیز مورد استفاده قرار گرفت و نقش مهمی در حفظ و نگهداری شهر ایفا کرد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97) بنای دیوار مشهد به دست امیر علی کاکویه در سال 505 هجری قمری، یکی از رویدادهای مهم تاریخی در خراسان بود. این اقدام نه تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به عنوان نمادی از قدرت و اقتدار او نیز شناخته شد. این دیوار به عنوان بخشی از میراث تاریخی مشهد، تا سال‌ها پس از آن نیز مورد استفاده قرار گرفت و نقش مهمی در حفظ و نگهداری شهر ایفا کرد. )ترجمه تقویم التواریخ، جلد 1، صفحه 97)

ساخت دیوار دفاعی مشهد توسط عضدالدین فرامرز بن علی در سال ۵۱۵ قمری

در سال ۵۱۵ هجری قمری، عضدالدین فرامرز بن علی، حاکم وقت مشهد، دستور ساخت دیواری مستحکم و دفاعی را در اطراف شهر مشهد صادر کرد. این اقدام با هدف محافظت از شهر و ساکنان آن در برابر تهدیدات خارجی و حملات احتمالی انجام شد. مشهد در آن دوران به ‌عنوان یکی از شهرهای مهم مذهبی و سیاسی ایران شناخته می‌شد و وجود چنین دیواری امنیت شهر را افزایش می‌داد. این دیوار نه ‌تنها به‌عنوان یک سازه دفاعی، بلکه به‌عنوان نمادی از قدرت و اقتدار حاکمیت عضدالدین فرامرز نیز محسوب می‌شد. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523) . دیوار ساخته‌ شده توسط عضدالدین فرامرز بن علی از استحکام بالایی برخوردار بود و به‌گونه‌ای طراحی شده بود که بتواند در برابر حملات دشمنان مقاومت کند. این دیوار به‌عنوان یک مانع دفاعی، شهر را از هرگونه تهاجم احتمالی محافظت می‌کرد. ساخت چنین دیواری در آن زمان نشان‌ دهنده توجه حاکمان به امنیت شهروندان و اهمیت استراتژیک مشهد بود. این اقدام همچنین باعث افزایش اعتماد مردم به حاکمیت و تقویت جایگاه سیاسی عضدالدین فرامرز شد. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523) . ساخت دیوار دفاعی مشهد نه ‌تنها امنیت شهر را افزایش داد، بلکه به رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی آن نیز کمک کرد. با وجود این دیوار، تجار و بازرگانان با اطمینان بیشتری به فعالیت‌های اقتصادی خود ادامه دادند و این امر باعث رونق تجارت در منطقه شد. علاوه بر این، مشهد به‌عنوان یک شهر مذهبی، با وجود این دیوار، به مکانی امن‌تر برای زائران تبدیل شد و این موضوع بر اهمیت مذهبی و فرهنگی شهر افزود. این اقدام عضدالدین فرامرز بن علی به‌ عنوان یکی از اقدامات مهم در تاریخ مشهد ثبت شده است. (الكامل في التاريخ‏ جلد : 10 صفحه : 523)

مروری بر تاریخچه «بالاخیابان» و «پایین‌ خیابان» که نخستین خیابان مشهد است

نخستین خیابان مشهد

محلات قدیم مشهد با بوی ادویه ‌های زیر بازارچه، هرم آفتاب پهن ‌شده روی صدای «حی‌علی‌صلاه» ظهر، اشک حلقه‌ زده در تماشای حرم و لخ‌لخ دمپایی زائرانی که راه سمت خانه دوست پیش گرفته‌ اند، محلات قدیم مشهد با سایه ‌سار درخت‌های توتش که هر خُلق گرفته ‌ای را شیرین و عطرِ سرخی پیچ انار‌های لم‌ داده روی لبه دیوارهایش، دِماغ جان را تازه می‌‎کند، محلات قدیم مشهد با خانه ‌ها، مغازه‌ ها، مردها، زن‌ها و بچه ‌هایش همه و همه حلقه نگین انگشتری حضرت رضا (ع) هستند، زیرا به یمن حضور او، مشهد شهر قلب‌های مسلمان شده است. حالا این را که مشهد با کوچه ‌های خاکی و خانه‌ های کاهگلی ‌اش، کی رنگ‌وروی شهر به خود گرفته است، باید در تاریخ نخستین خیابان‌کشیِ آن جست ‌وجو کرد. طبق منابع تاریخی، طول عمر این خیابان به عهد شاه ‌عباس صفوی می‌رسد. درواقع یکی از اقدامات عمرانی صفویان در دوران زمامداری‌شان، خیابان‌کشی در مشهد بوده است که بعد‌ها آن خیابان به دو قسمت «پایین‌خیابان» و «بالاخیابان» معروف می‌شود. جالب است بدانید که تا زمان شاه‌ عباس اول صفوی در همه ایران، تنها دو خیابان ساخته شده بود که یکی در هرات و دیگری در قزوین قرار داشت. خیابان «هرات» که دست ‌کم از هزار سال پیش از آن به نام «دشت خدایان» معروف بود، در زمان تیموریان تبدیل به محله خیابان شد و پس از آن هم شاه ‌تهماسب صفوی در قزوین خیابانی احداث کرد، اما هم‌زمان با انتقال مرکز حکومت صفویه از قزوین به اصفهان و احداث میدان چهارباغ در آن شهر توسط شاه ‌عباس، وی سومین خیابان ایران را هم به طول تقریبی سه کیلومتر از شمال‌غرب مشهد به جنوب‌ شرق آن احداث می‌کند. بعد‌ها و در سده یازدهم هجری قسمت علیای این خیابان که حدود دو کیلومتر طول دارد و در شمال‌غرب واقع است، به «بالاخیابان» و قسمت سفلای آن که در جنوب ‌شرق قرار دارد، به «پایین ‌خیابان» مشهور می‌شود. درواقع این خیابان سراسری، شهر را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت و همچنین بخش جنوبی یا رو به حضرت تقسیم می‌کرد که بخش نخست (پایین‌ خیابان) شامل محلات قبر میر، نوغان، قتلگاه و تپل‌ محله می‌شد و قسمت دوم (بالاخیابان) محلات باغ‌ عنبر، سراب، چهارباغ، سرشور، عیدگاه و جدید‌ها را دربر می‌گرفت. خلاصه ‌اش اینکه آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان‌کشی‌های جدید، بر محور و امتداد همین خیابان بوده است.

بافت جغرافیایی محله پایین ‌خیابان

طول این محله حدود یک کیلومتر است که از حرم مطهر تا دروازه پایین ‌خیابان امتداد دارد. در گذشته محله پایین ‌خیابان که دارای بیشترین واحد مسکونی و کمترین تعداد باغ بوده، فقیرترین محله شهر محسوب می‌شده است. قرار داشتن این محله در قسمت شرق و پایین ‌دست شهر، سبب می‌شده است که آب خیابان و آب‌های فصلی و فاضلاب شهر در نهایت کثیفی به این محله برسد. علاوه‌بر این قرار داشتن پایین ‌خیابان در حد فاصل محله سوداگر و جهودنشین عیدگاه و محله قدیمی و روستایی‌ طبع نوغان و همچنین واقع بودن این محله بر سرِ شاهراه‌ های تجاری و سیاسی و نظامی سرخس و مرو و هرات (محل حملات ترکمان‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها) این محله را تبدیل به محله‌ ای پرمخاطره و آسیب ‌پذیر کرده بود.

مشاغل مردم محله پایین‌ خیابان

بر طبق آنچه شاهزاده زین ‌العابدین ‌میرزای قاجار در کتاب نفوس ارض‌ اقدس نوشته، جمعیت عموم محله پایین‌ خیابان را پیشه‌ وران خرده‌ پا و صاحبان مشاغل فقیرانه تشکیل می‌داده است. در آماری که او گرفته است، اعیان و دولتمردان کمتر در این محله سکونت داشته ‌اند و شغل مردم این محله نیز باجگیر، بقال، حمال، خرکار، خرده ‌فروش، درویش، دستفروش، دلال، زارع، ساربان، سبزی‌ کار، سقا، شالباف، علاف، قصاب، کاه ‌فروش، کهنه ‌دوز، کلاه ‌دوز، مقنی، نعل ‌بند، هیمه ‌کش و کارکنان و نوکران دولت و آستان قدس، ثبت شده است.

بافت جمعیتی محله پایین‌خیابان

محله کوچک غیرشمار‌ها یا (غریب ‌زاده‌ها) در همین محله و محله نوغان (ظاهرا در کوچه سیاه ‌آب یا سیاوون) واقع بوده است. درنتیجه ۲۳ خانوار از ۳۵ خانوار غریب ‌زاده شهر در پایین‌ خیابان می ‌زیسته‌ اند که بیشترشان خراط و مطرب بوده‌ اند. همچنین وجود اراضی وسیع و حاصل خیز و موقوفه آب خیابان مشهد (متعلق به آستان قدس) در بیرون دروازه پایین ‌خیابان، سبب شده بود که تعداد زارعان این محله نیز درخورتوجه باشد و داروغه مزارع آستان قدس به‌ همراه یک داروغه دیگر در همین محله ساکن شوند. بیشترین کارخانه ‌های شعربافی و کاروان‌سرا‌ها و تیمچه ‌های شهر نیز در این محله قرار داشته است. طبق نخستین سرشماری مشهد در سال ۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۱۲۵۷خانوار ذکر شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال، ۲ مدرسه، ۱۴مسجد، ۱۴تکیه، ۵کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۵حمام، ۱۰ آب‌انبار، ۱۲کارخانه و ۲۱باغ بوده است.

بافت جمعیتی محله پایین‌ خیابان

بالاخیابان با اینکه ظاهرا بیشترین وسعت را درمیان محلات شهر داشته و در بلند آب و بالادست هم واقع بوده، تعداد منازل و جمعیت اهالی آن کمتر از دیگر محلات بوده است؛ چراکه آب خیابان و بیشترین قنات‌ های مشهد از این محله وارد شهر می‌شده که باغ ‌ها و باغچه‌ های اعیان ‌نشین‌ها را آبیاری می‌کرده است. باغ‌های هشت ‌آباد، عنبر، سنگی، منبع و باغ‌ های سرده، سعد آباد و نکاح که در بالاخیابان یا در جوار آن قرار داشته ‌اند، برای مردم مشهد آشنا هستند. این بافت اعیان ‌نشین سبب شده است در کتاب نفوس ارض‌اقدس، نام نقیب ‌سادات رضوی، داروغه آب خیابان، شیخ ‌الرئیس (رئیس دارالشفای آستان قدس) و تعداد دیگری از صاحب‌ منصبان بلندپایه در فهرست ساکنان آن دیده شود. طبق سرشماری صورت‌ گرفته در سال۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۲۴۷۲خانوار برآورد شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال به این شرح است: ۲ مدرسه، ۳۸مسجد، ۱۲تکیه، ۱۷کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۰حمام، ۱۵آب‌انبار، ۵۹کارخانه و ۳۷باغ.

مزار پیر پالان ‌دوز

این مقبره متعلق به محمدعارف عباسی، از عرفای بزرگ قرن دهم هجری و قطب سلسله ذهبیه است. بنای این مزار، چهارضلعی است و دارای گنبدی پیازی‌شکل و یک ایوان آجری زیباست. در داخل بقعه بر سقف‌ها بقایای نقاشی‌هایی از دوران صفویه وجود دارد. همچنین بنا با کاشی‌های ساده فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است و تاریخ ساخت آن به سال۹۸۵ (ه. ق) پهلو می‌زند.

مدرسه عباسقلی‌خان

مدرسه عباسقلی‌خان یکی از مدارس بزرگ مشهد است که در زمان زمامداری صفویان ساخته شده است. بانی اصلی این بنا فردی به نام عباسقلی‌خان شاملو بوده که حاکم هرات بوده است. بر روی کتیبه ‌ای که در سردر مدرسه وجود دارد، نام عباسقلی‌خان ذکر شده است و تاریخ ساخت بنا را نیز سال ۱۰۷۷ هجری ‌قمری ذکر کرده ‌اند. این مدرسه، یکی از شاهکار‌های معماری در ایران محسوب می‌شود.

مصلای پایین‌خیابان

این بنا در گذشته در بیرون از حصار شهر واقع بود و نظر کاروانیان را به سوی خود جلب می‌کرد. مصلای پایین‌ خیابان در سال ۱۰۸۷ قمری، اوایل عهد صفوی مقارن با زمامداری شاه‌ سلیمان صفوی، به سعی و اهتمام حاج‌ملک و معماری حاجی‌شجاعه، بنای اصفهانی، به امر نواب عالی ‌مقام (ابوصالح)، از نقبای سادات رضوی مشهد (بانی مدرسه نواب) بنیان شده و در تاریخ ۱۵دی۱۳۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۱۴۱ به ثبت رسیده است.

شکل‌گیری محلات اطراف نخستین خیابان

به ‌مرور هسته‌ های جمعیتی در اطراف این خیابان‌ها سکنا می‌گزینند و محلات را تشکیل می‌دهند؛ درواقع در مراحل اولیه شکل‌ گیری شهر، به ‌تدریج مسیر سه کانون اصلی سناباد، نوغان و مجموعه حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل می‌شوند؛ به‌ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه‌ بر راه زیارتی، کانال آبیاری اراضی اطراف نیز بوده است. هم ‌زمان با رشد تدریجی شهر، مسیر راه ‌های کاروانی منتهی به حرم به‌ ویژه مسیر دروازه ‌قوچان در شمال ‌غرب و پایین‌ خیابان در شرق نیز اشغال می‌شو‌د و محلاتی ازقبیل سراب، چهارباغ و... به وجود می ‌آیند. درنتیجه ظرفیت کانون‌های نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی، کاهش می‌یابد و رشد فیزیکی شهر تحت‌ تاثیر کانون مذهبی و راه ‌های کاروان‌رو قرار می‌گیرد و این محور‌های ارتباطی هم‌زمان نقش‌های اقتصادی را نیز ایفا می‌کنند.

وجه ‌تسمیه بالاخیابان و پایین‌خیابان

محله پایین ‌خیابان که شامل دو حاشیه بخش سفلای خیابان مشهد است، میان محلات عیدگاه و نوغان قرار دارد، لذا عمر و قدمت آن کمتر از محله عیدگاه نیست، اما تا پیش از احداث خیابان توسط شاه ‌عباس صفوی، محله مزبور قطعا به این نام خوانده‌ نمی‌شده است.
طبق منابع تاریخی، شاه‌ عباس در آغاز و پایان این خیابان دو دروازه جدید به نام‌های «بالاخیابان» و «پایین ‌خیابان» نیز احداث می‌کند و پس از آن بوده است که حدود دروازه پایین تا حرم به «پایین‌ خیابان» و از دروازه بالا تا حرم به «بالاخیابان» معروف می‌شود.

بافت جغرافیایی محله بالاخیابان

محله بالاخیابان که شامل دو حاشیه قسمت علیای خیابان مشهد بوده، در شمال‌غرب شهر و میان دو محله قدیمی سراب و نوغان قرار داشته است. درنتیجه قدمت آن به صدهاسال پیش می‌رسد، اما مانند محله پایین ‌خیابان از آغاز سده ۱۱ هجری به این نام خوانده شده است. طول این محله یا قسمت علیای این خیابان، تقریبا دو کیلومتر بوده و از دروازه بالاخیابان (دروازه‌ قوچان سابق و میدان توحید فعلی) تا حرم مطهر امتداد داشته است. این محله گرچه از وسعت زیادی برخوردار بوده، چون آب شهر در این بخش قرار داشته، بیشتر مساحت آن را باغ‌ ها و باغچه‌ ها دربر می‌ گرفته است. وجود این باغ‌ ها سبب شده بود فضای مسکونی و درنتیجه جمعیت این محله، کم باشد.

مشاغل مردم محله بالاخیابان

ازآنجاکه روستا‌های فراوانی حدفاصل دروازه بالاخیابان تا چناران واقع بوده ‌اند، بیشترین آذوقه، علف، هیزم، هیمه، سبزی و میوه شهر از طریق دروازه بالاخیابان وارد شهر می‌شده است و در بافت مشاغل مردم این محله، می‌توان علاوه‌ بر طبقه مرفهان و صاحب ‌منصبان، مشاغلی، چون گاودار، مقنی، هیزم‌ شکن، علف‌ کش، عمله، باغدار، باغبان، باغ‌تره ‌کار، چوپان، دشتبان، زارع، زغال ‌فروش، میراب، سبزی‌کار و سالار را هم دید. طبق منابع تاریخی، کاروان‌سرا‌ها و کارخانه ‌های شعربافی این محله، کم و باغ ‌ها و آب ‌انبار‌های آن زیاد بوده است. در قرن حاضر نیز بیشتر علافی‌ها، تره ‌بارفروشی‌ها و میادین بار شهر مشهد در این محله و در جوار آن بوده‌است.

باغ و نهر نادری

باغ نادری نیاز به معرفی ندارد اما، معروف ‌ترین نهر مشهد که هنوز هم خنکای خیالش، خاطر موسپیدکرده ‌های شهر را‌تر می‌کند، نهر نادری بوده که از این خیابان می‌گذشته است. این نهر از کوچه «باغ‌ عنبر» به سمت غرب، در امتداد بالاخیابان تا دروازه ‌قوچان فعلی، عبور می‌کرد و در اطراف آن کاروان‌سرا‌های بزرگ، محل نگهداری دواب اسب و شتر، کارگاه‌های دباغی و صباغی (آشگری و رنگرزی)، انبار‌های غله و بوجاری قرار داشت. طبق اسناد تاریخی، با روی کار آمدن صفویه، به ‌دلیل توجه آنان به شهر مشهد، افزایش جمعیت این شهر و تشدید بحرانِ کمی آب، به دستور شاه ‌عباس کار انتقال آب از چشمه ‌گیلاس به مشهد که با کار علی‌شیر آغاز شده بود، تکمیل شد. وی پس از خرید آب از صاحبان اصلی، آن را در ۱۰۲۳ هجری‌ قمری وقف آستان قدس رضوی کرد. او خیابان مشهد (بالا و پایین‌ خیابان) را از شرق به غرب احداث کرد. بعد از آن هم نهری با نام «نهر شاهی» در آن جاری ساخت و دستور داد در دو طرف جوی، درخت ‌کاری کنند. طبق وقف‌نامه، تمامی آب چشمه‌گیلاس باید به صحن آستانه متبرکه آورده شود تا عامه مسلمین از آن بهره برند. دیگر آنکه احدی حق احداث نهر جدید چه در بالا و چه در پایین آستانه را ندارد که آب را به زراعت، باغات، خانه‌ها، برکه‌ ها و حمام‌ های خود ببرد و فقط مردم اجازه دارند به قدر احتیاج از این آب استفاده کنند. حتی اجازه داده نشده است املاک آستانه که در مسیر این نهر قرار دارند، از این آب استفاده کنند. در این وقف‌نامه تأکید شده است: «پس از آنکه آب از شهر خارج شد، صرف زراعت املاک آستانه و آشپزخانه حضرت بشود.»، لذا چنین شد که نهر شاهی با گذشتن از میان خیابان به حرم می‌رسید. این نهر در دوره نادرشاه تغییراتی کرد، اما بعد‌ها با افزایش جمعیت شهر، به محل شست‌وشوی ظروف و رخت‌های چرک، تبدیل و آب آن رفته ‌رفته کثیف شد، تاآنجاکه محل انواع امراض و بیماری‌های پوستی گردید؛ به همین سبب از سال ۱۳۰۰ که موضوع پوشاندن نهر مطرح شد، اتفاقی نیفتاد تا اینکه در سال ۱۳۴۴ شمسی مرحوم شهرستانی، شهردار وقت مشهد، با موافقت تیمسار سپهبد، نادر باتمان‌قلیچ، نایب ‌التولیه آستان قدس رضوی که استاندار خراسان هم بود، تمام درخت‌های کهن چنار و... را که از زمان صفویه تا آن زمان در طول چهار کیلومتر خیابان علیا و سفلی بود، قطع کردند و روی نهر را با بتون ‌آرمه پوشاندند. این‌گونه شد که این نهر از نظر‌ها محو شد تا این روز‌ها محل انتقال آب‌های خاکستری و سطحی مشهد باشد.

مسجد کرامت

یکی از مساجد قدیمی و معروف شهر مشهد است که در چهارراه شهدا (چهارراه نادری) واقع شده‌است. این مسجد بزرگ از گذشته به‌دلیل قرابت با حرم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع)، محل رفت‌وآمد جمع کثیری از زوار بوده است. مسجد کرامت در دوران انقلاب، مرکز و ستاد عملیاتی راهپیمایی‌ها بود. در واقعه ۱۰دی۱۳۵۷ نیرو‌های نظامی شاه به مسجد و مردم اطراف حمله کردند که این واقعه به کشته و زخمی شدن عده ‌ای از معترضان انجامید.