ویژه نامه حضرت فاطمه ام البنین علیهاالسلام

فاطمه کلابیه معروف به «ام‌البنین»، همسر امام علی (علیه السلام) است. فرزندان او عباس، عبداللّه، جعفر و عثمان (علیهم السلام) هستند که هر چهار نفر در کربلا در رکاب امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسیدند. آرامگاه وی در قبرستان بقیع در مدینه است. ام‌البنین با نام فاطمه‌ بنت‌ حزام (۶۴ یا ۷۰ق)، یکی از همسران امام علی (علیه‌السّلام) و مادر حضرت عباس (علیه‌السّلام) است. ام‌البنین را زنی شاعر و فصیح و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند. اُمّ البنین، همسر امام علی(ع) و از دفن شدگان در بقیع، از قبیله بنی‌عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است. فاطمه دختر حزام/ حرام [۱] . [۲]  . بن خالد بن ربیعه، از تیره بنی کلاب بن ربیعه از قبیله بنی عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است.[۳]  . [۴]  . [۵]  . برخی صحابه‌نگاران از حزام با تعبیر «له ادراک» یاد کرده‌اند؛ یعنی دوران پیامبر را درک کرده، اما صحابی نبوده است. [۶]  . مادر‌ ام‌البنین، ثمامه (لیلی[۷]  دختر سهیل بن عامر بن مالک) نیز به تیره بنی کلاب نسب می‌برد.[۸]  .[۹]  . [۱۰]  . [۱۱]  . عاتکه یکی از جده‌های‌ ام‌البنین را دختر عبدشمس بن عبدمناف خوانده‌اند. [۱۲]  . [۱۳]  عموی او، لبید بن ربیعه، از شاعران مشهور عرب است.[۱۴]  . [۱۵]  . هنگام ولادت وی مشخص نیست. برخی تولد او را حدود سال پنجم ق. دانسته‌اند.[۱۶]  .[۱۷]  . [۱۸] ‌ام‌البنین را زنی شاعر و فصیح[۱۹]  . [۲۰]  و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند.[۲۱]  . [۲۲]  از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی (علیه‌السّلام) خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به همسری امام علی (علیه‌السّلام) درآمد. با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال ۲۶ق.[۲۳]  و وجود گزارش‌هایی درباره ازدواج حضرت علی با امامه، خواهر‌زاده حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بر پایه وصیت ایشان،[۲۴]  . [۲۵]  به‌نظر می‌رسد ازدواج‌ ام‌البنین حدود سال ۲۵ق. رخ داده باشد. نیز گزارش‌هایی از ازدواج او به‌عنوان دومین همسر امام علی (علیه‌السّلام) در دست است.[۲۶]  . [۲۷]  . حضرت علی (علیه‌السّلام) با معرفی برادرش عقیل که عالم به انساب عرب بود، وی را که خاندانش در شجاعت معروف بودند، به همسری انتخاب کرد. فاطمه‌ بنت‌ حزام به‌جهت داشتن چهار فرزند پسر، به‌نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان، ام‌البنین لقب گرفت و نسل امام علی (علیه‌السّلام) از همسرش‌ ام‌البنین تنها از طریق عبیدالله بن عباس استمرار یافت. ‌ام‌البنین را زنی شاعر و فصیح[۱۹]  . [۲۰]  و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند. [۲۱]  . [۲۲]  از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی (علیه‌السّلام) خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به همسری امام علی (علیه‌السّلام) درآمد. با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال ۲۶ق.[۲۳]  و وجود گزارش‌هایی درباره ازدواج حضرت علی با امامه، خواهر‌زاده حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) بر پایه وصیت ایشان،[۲۴] .  [۲۵]  به‌نظر می‌رسد ازدواج‌ ام‌البنین حدود سال ۲۵ق. رخ داده باشد. نیز گزارش‌هایی از ازدواج او به‌عنوان دومین همسر امام علی (علیه‌السّلام) در دست است.[۲۶]  . [۲۷]  به هر روی، امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از برادرش عقیل که به نسب عرب آشنا بود، خواست تا زنی از خاندانی اصیل و شجاع را برای او خواستگاری کند تا از او دارای فرزندانی شجاع شود. عقیل با اعتقاد به شجاعت پدران‌ ام‌البنین، او را برای ازدواج با ایشان پیشنهاد کرد. ثمره ازدواج‌ ام‌البنین با علی (علیه‌السّلام)، فرزندانی به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود.[۴۱]  . [۴۲]  . [۴۳]  شماری دیگر، ابوبکر را نیز بر فرزندان او افزوده[۴۴]  . [۴۵]  . [۴۶]  و شماری از عثمان یاد نکرده‌اند.[۴۷]  . [۴۸]  . [۴۹]  . به سبب داشتن این پسران، فاطمه به‌ ام‌البنین (مادر پسران) شهرت یافت. منابع بیش از این به زندگی او در مدینه و هجرتش به کوفه در دوران خلافت امیرمؤمنان (۳۵-۴۰ق.) و نیز به ازدواج او پس از شهادت امام علی (علیه‌السّلام) اشاره نکرده‌اند. این شاید از این‌رو است که وی دیگر ازدواج نکرد و حتی آن‌گاه که برخی همسران امام علی (علیه‌السّلام) برای مشورت درباره ازدواجشان نزد‌ ام‌البنین آمدند، به آنان سفارش کرد که سزاوار نیست پس از علی، با مردی دیگر پیمان همسری ببندند و آنان نیز به سفارش وی عمل کردند. [۵۰] . ام‌البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت رسیدند و به گزارش منابع تاریخی، ‌ام‌البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین (علیه‌السّلام) بیش از پسرانش نگران بود. ام‌البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت رسیدند. عثمان با کنیه ابوعمرو در ۲۱ سالگی، جعفر با کنیه ابوعبدالله در ۲۹سالگی[۵۱]  . [۵۲]  . [۵۳]  . [۵۴]  و عبدالله (اکبر)[۵۵]  با کنیه ابومحمد در ۲۵ سالگی به شهادت رسیدند.[۵۶]  . [۵۷]  . [۵۸]  . [۵۹]  عباس که از او با لقب عباس الاکبر و با کنیه ابوالفضل یاد شده است،[۶۰]  . [۶۱]  . [۶۲]  از دیگر برادران تنی خود بزرگ‌تر و واپسین شهید از آنان است.[۶۳]  . [۶۴]  در شب تاسوعا عبدالله بن ابی المحل بن حزام، برادرزاده‌ ام‌البنین، و نیز شمر بن ذی الجوشن کلابی، از قبیله ‌ام‌البنین، امان نامه‌ای را از عبیدالله بن زیاد برای فرزندان‌ ام‌البنین در کربلا آوردند؛ اما با واکنش تند ایشان رو به رو شدند.[۶۵]  . [۶۶]  . [۶۷] محبت خالصانه‌ ام‌البنین به اهل‌بیت و نیز شهادت فرزندانش در رکاب سیدالشهدا (علیه‌السّلام) موجب شده تا شیعیان برای او جایگاهی والا و ارزشی ویژه قائل باشند و از او نزد خدا شفاعت طلبند. به گزارش شماری از منابع، ‌ام‌البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین (علیه‌السّلام) بیش از پسرانش نگران بود. او از حال امام جویا شد و گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم.[۶۸]  . [۶۹]  . [۷۰]  این سخن او را دلیل اخلاص کامل او به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به‌ویژه امام حسین (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. از آن پس وی در خانه‌اش با حضور زنان بنی‌هاشم مجلس سوگواری برپا می‌کرد.[۷۱]  او هر روز با نوه‌اش عبیدالله، فرزند عباس، به بقیع می‌رفت و سروده‌هایی را که خود در رثای عباس سروده بود، می‌خواند و دردمندانه می‌گریست. وی در این سروده‌ها، مردم را از‌ ام‌البنین خواندن خود نهی می‌کرد؛ زیرا چهار پسرش را که همچون شیر بیشه بودند، از دست داده بود و دیگر پسری نداشت که به نام آنان «مادر پسران» خوانده شود. نیز در سروده‌های دیگر، از شاهدان نبرد پسرانش می‌پرسد: چگونه گرز آهنین بر سر عباس فرود آمد؟ و خود پاسخ می‌دهد: اگر عباس دست داشت و شمشیرش در دستانش بود، کسی به او نزدیک نمی‌شد.[۷۲]  . [۷۳]  . [۷۴]  مردم نزد او گرد می‌آمدند و با وی در گریستن هم‌نوا می‌شدند. گفته‌اند که حتی مروان بن حکم اموی، از دشمنان اهل‌بیت، نیز با شنیدن سروده‌های جانسوز او می‌گریست.[۷۵]  . [۷۶]  . [۷۷]  . مورخان می نویسند: پس از واقعه کربلا، بشیر در مدینه ام البنین را ملاقات می کند تا خبر شهادت فرزندانش را به او بدهد. ام البنین پس از دیدن وی می گوید: از امام حسین علیه السلام مرا خبر بده. بشیر می گوید: عباس را کشتند. ام البنین بازمی گوید: از حسین علیه السلام مرا خبر بده و به همین ترتیب خبر شهادت هر چهار فرزند بزرگوارش را به او می دهد. ام البنین با صبر و بصیرتی بی نظیر می گوید: «یا بشیر اخبرنی عن ابی عبداللّه الحسین علیه السلام؛ اولادی و من تحت الخضراء کلهم فداءٌ لابی عبداللّه الحسین علیه السلام؛ ای بشیر خبر از (امام من) ابا عبداللّه الحسین بده فرزندان من و همه آن چه زیر این آسمان مینایی است فدای ابا عبدالله علیه السلام باد». و آن‌گاه که بشیر خبر شهادت مولا و امام او، حسین بن علی علیه السلام را می دهد، آهی کشیده و با دنیایی از غم و اندوه می گوید: آه که بندهای(رگ‌های) قلبم را پاره‌پاره کردی.[۵] هنگام درگذشت وی را ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق. گزارش کرده‌اند. نسل امام علی (علیه‌السّلام) از همسرش‌ ام‌البنین تنها از طریق عبیدالله بن عباس استمرار یافت: [۸۱]  . [۸۲]  . [۸۳]  . ۱. عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال ۲۰۴ق. به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.[۸۴]  . [۸۵] . ۲. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن‌ هاشمیه می‌گفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.[۸۶] . [۸۷]  . ۳. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.[۸۸] . [۸۹] . [۹۰]  . ۴. عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.[۹۱] . [۹۲]  . در ایران، شماری از تبار حضرت عباس دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان می‌روند. امامزاده سید (شاه سید علی) در قم از آن جمله است که نسب او را این‌گونه گزارش کرده‌اند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیرالمؤمنین.[۹۳]  . [۹۴]  . البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکنده‌اند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده‌اند؛ از جمله ابویعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش می‌روند.[۹۵]  . [۹۶]  . [۹۷]  . [۹۸]