چله شو دور یک «می‌زد» یلدایی
در بین اقوام طبری بجای سفره یک «می‌زد» که معمولاً روی یک کرسی که پر است از هندوانه، انار، مرکبات و مغزها و آجیل چیده می‌شود. گذاشتن سبزه روی می‌زد یک رسم دیگر در میان آداب و رسوم شب چله در مازندران است.
اعتقادات طبری‌ها در مورد هندوانه شب چله
آملی‌ها معتقدند اگر در شب چله هندوانه بخورند در طول سال دچار سکته قلبی و خفقان نمی‌شوند. اهالی تنکابن هم معتقدند خوردنی‌های شب چله چهل عدد است و مهم‌ترین آن هم هندوانه است.
فال گردو از آداب رسوم شب چله در مازندران
مردم مازندران علاوه بر فال حافظ، یک فال جالب با گردو نیز در شب چله می‌گیرند. یکی دیگر از شیوه‌های جالب فال گرفتن در مازندران «فالگوش ایستادن» است.[۳۱]
آیین‌های رایج چله در همدان
همدانی‌ها فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. در گلپایگان قدیم هم شب یلدا این رسم بود. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک‌پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب‌وهوای آن منطقه است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز نیز خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در این شهرستانهاست. همچنین درآجین میوه و تنقلات برای دختری که نامزد شده از طرف خانواده داماد برده می‌شود و این از رسوم قدیم به جامانده است.
شب چله در سرپل ذهاب
شب چله در حوزه ایران بزرگ
در خراسان بزرگ تا کشمیر شب چله بزرگ مورد تکریم بوده است. به‌خصوص در افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال هند و کشمیر به شب یلدا شب چله کلان (تلفظ به انگلیسیchillai kalan) می‌گویند. به‌خصوص در میان تاجیکان شب چله کلان (بزرگ) با آیین‌هایی همراه است. این آیین‌ها شباهت زیادی به آیین‌های شب چله ایرانی دارد.
در مزار شریف، همه ساله با نزدیک شدن به آخرین و طولانی‌ترین شب از فصل پاییز که چله بزرگ نام دارد، مردم فرهنگ دوست ولایت بلخ در شمال افغانستان با آداب و رسوم خاص خود به استقبال این شب می‌روند.[۳۲]
در دیگر کشورها
ژاپن
چیدن سفره یلدا توسط ایرانیان ژاپن
در سفر سال ۱۳۹۸ ریاست جمهوری ایران در مراسم شام شب یلدا که به افتخار سفر رئیس‌جمهوری و هیئت همراه ترتیب یافته بود میز شام به‌صورت میز یلدایی چیدمان شده و شینزو آبه نخست‌وزیر ژاپن ضمن تبریک یلدا به مردم ایران به هیئت ایرانی یادآوری کرد که سنتهای ایرانی مورد احترام است و در ژاپن قبلاً برنامه‌ای شبیه به یلدا وجود داشته است. به شب یلدا توجی می‌گفتند و مردم در این شب در وان حمام بنام اونسون میوه یوزو (شبیه به نارنج) yuzu که نوعی لیمو ترش یا نارنج است می‌ریزند و ساعتها در آب می‌مانند این میوه بوی و رایحه خوشبوی به آب می‌دهد و معتقدند حمام کردن در شب بزرگ‌سال انسان را از بیماری به‌ویژه سرماخوردگی مصون می‌کند. این رسم امروزه به دلیل تغییر الگوی زندگی کم رنگ شده ولی هنوز در اکثر مناطق ژاپن طرفدارانی دارد.[۳۳] وزیر امور خارجه ایران در پیامی در توئیتر از ژاپنی‌ها به دلیل جشن گرفتن یلدا در دیدار رئیس‌جمهور ایران و نخست‌وزیر ژاپن سپاسگذاری کرد. در شب یلدای سال ۱۳۹۹ اکثر سفرای مقیم ایران شب یلدا را طی پیام توئیتری یا اینستاگرام و در سایتهای سفارتخانه به ایرانیان تبریک گفتند.[۳۴]
شباهت یلدا با جشن‌های دیگر اقوام
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده است. در روم باستان و هم‌زمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.[۳۵]
محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن‌های پیش از مسیحیت به‌خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته است و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.[۳۶] هنگام توسعهٔ آیین‌های رازوری در اروپا و سرزمین‌های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می‌یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌شد.[۳۷]
فرانتس کومون، باستان‌شناس بلژیکی و بنیان‌گذار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر او مفاهیم آیین میتراییسم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا (مهر) می‌دانند اما این ایده از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار گرفته است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله‌برانگیز در زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل شده است.[۳۸][۳۹] جشن تولد میترا تنها آئینی نیست که به مسیحیت راه پیدا کرده است. میان سنتهای مسیحیان و آئین میتراییسم شباهت‌های زیادی وجود دارد. امروزه تمام مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می‌گیرند هنوز هم در روز جشن شومینه و شمع‌هایشان را روشن نگاه می‌دارند، درخت کریسمس را با چراغ‌های کوچک نورانی تزئین می‌کنند، شب زنده داری می‌کنند و غذاهای مخصوص و ویژه می‌خورند؛ به دید و بازدید یکدیگر می‌روند و این مناسبت را در کنار دوستان و اقوامشان جشن می‌گیرند؛ درست نظیر همان سنتی که ایرانیان باستان در شب یلدا برگزار می‌کردند. کریسمس و یلدا تنها نمونه‌ای از بسیاری از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستان‌ها و افسانه‌های مشترکی هستند که مردم ملل مختلف و مذاهب مختلف را به هم پیوند می‌زنند.[۲۴]
ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو
جمهوری آذربایجان در پی آن بود تا یلدا که یکی از آئین‌های باستانی و ملی ایران با قدمتی ۸ هزار ساله است را با نام خود ثبت کند.[۴۰]
وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان از ثبت شب یلدا/چله به گونه مشترک میان افغانستان و ایران در فهرست میراث‌های ناملموس فرهنگی جهان از سوی یونسکو خبر داد.[۴۱]
در روز ۹ آذر ۱۴۰۱ در جریان سومین روز از هفدهمین نشست «کمیتهٔ بین‌الدولی یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» در شهر رباط مراکش مراسم یلدا/چله به عنوان میراث مشترک دو کشور ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید.[۴۲]
یلدا در پیام مقامات سیاسی خارجی
مایکل پمپئو وزیر خارجه پیشین آمریکا روز ۳۰ آذر ۹۷ با انتشار یادداشت توئیتری شب یلدا را بر مردم ایران تبریک گفت و شعر نظامی گنجوی را به انگلیسی به این مناسبت منتشر کرد. «نظامی شاعر فارسی گفته است: در ناامیدی بسی امید است، پایان شب سیه سفید است.»[۴۳]
حواشی
تغییر نام شب یلدا
بر اساس تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی از سال ۱۴۰۳ شب یلدا با نام جدید «روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» در تقویم رسمی کشور ثبت می‌شود. این تصمیم با واکنش‌های گسترده‌ای از سوی مردم مواجه شد که نشان می‌داد مردم ایران به این تغییر نام اهمیتی نمی‌دهند و به همان نام قدیمی و اصلی «شب یلدا» علاقه زیادی دارند.[۴۴][۴۵][۴۶]
پویش یلدای مهربانی
در آستانه شب یلدای ۱۴۰۲ حبیب‌الله آسوده، معاون توسعه مشارکت‌های مردمی کمیته امداد امام خمینی از پویشی تحت عنوان «یلدای مهربانی» خبر داد و ادعا کرد که هدف این پویش جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای خرید میوه و دادن آن به نیازمندان است. این اقدام با واکنش گسترده کاربران فضای مجازی همراه شد که از آن به عنوان «پویش یلدای گدایی» یاد کردند و آنرا در راستای نابود کردن تلاش و کوشش در جامعه ایران و ارتقاء فرهنگ فقیر پروری در ایران بسیار مؤثر دانستند.[۴۷][۴۸]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: یلدا شب چله
