آیین‌های رایج چله در آذربایجان (شرقی و غربی)
در آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانهٔ تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می‌کنند و به خانهٔ عروس می‌برند.
آیین‌های رایج چله در اردبیل
در اردبیل رسم است که خانواده‌ها شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب با هم شب‌نشینی می‌کنند. هندوانه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی پلو و… از جمله خوراکی‌هایی هستند که در استان اردبیل مرسومند. در شب یلدا برای تازه‌عروس هندوانه تزئین می‌کنند و به همراه هدایای دیگر از طرف خانواده داماد فرستاده می‌شود.
آیین‌های رایج چله در اصفهان
شب یلدا (شب چله) در شهرستان دهاقان اصفهان: مانند دیگر مناطق ایران، فامیل و بستگان به خانهٔ پدربزرگ‌ها یا مادربزرگ‌ها می‌روند و دور هم پای کرسی جمع می‌شوند. صاحب‌خانه نیز با آجیل و میوه از مهمان‌ها پذیرایی می‌کند و آنها تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح می‌نشینند، شاهنامه می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند. بزرگترها داستان یا خاطره نقل می‌کنند. تازه‌دامادها با هدیه یا خوانچه به خانه عروس می‌روند. آجیل شب یلدا، کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو یا برگه گلابی، جوزقند و انجیر و خرما است. میوه شب یلدا هم انار، هندوانه، سیب، گلابی انباری (سیبری) است. همچنین نوشیدنی شب یلدا به‌طور معمول چای و شربت و چنانچه برف باشد مخلوط برف و شیره انگور هستند. غذای شب چله (یلدا) چنانچه مقدور باشد، پلو ماهی و در غیر این صورت یکی از غذاهای محلی: مانند کوفته، گندی، دلمه، چرب و شیرین یا غیره است.
آیین‌های رایج چله در بوشهر
مردم استان بوشهر نیز همچون دیگر ایرانی‌ها، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند. هندوانه در شب یلدا در بوشهر کاربرد زیادی دارد.
آیین‌های رایج چله در چهارمحال و بختیاری
اولین شب زمستان در بین بختیاری‌ها با نام شب چله معروف شده است. شب چله، دور هم‌نشینی و جشن شبانه همراه بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید در اولین روز زمستان است. لازمه آن جمع شدن تمام فامیل و خانواده در منزل بزرگترها و ریش سفیدان به عنوان نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز، نشستن در زیر کرسی و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری دراز مدت همچون هندوانه، انار، انگورهای بسته با نخ به سقف خانه‌های چوبی، کشمش، بادام، گردو، سنجد، گندم برشته، شاهدانه و کشک و تنقلاتی است که مادر بزرگ‌ها از تابستان فراهم کرده و بر روی سفره شب چله و بیشتر بر روی کرسی چوبی قرار می‌دهند.
گرفتن فال حافظ یکی از رسوم شب چله است که بزرگ‌تر فامیل برای تک تک افراد خانواده انجام می‌دهد و با قرائت و تعبیر این فال، سبب شادی آنها می‌شود. کسانی که شاهنامه، مثنوی و دیوان حافظ را از حفظ هستند یا توان شاهنامه خوانی، مثنوی خوانی و حافظ خوانی دارند، آن را برای دیگران می‌خوانند.
پختن نانی قطور به نام گرده که در میان آن مهره‌ای آبی قرار می‌دهند از دیگر آیین‌هاست، سپس این نان را بین افراد خانواده تقسیم کرده و فردی که مهره آبی در تکه نانش به عنوان فرد خوش‌شانس معرفی می‌کنند.
یکی دیگر از رسم‌های جالب چهارمحال و بختیاری در شب یلدا، آب‌پز کردن کدوتنبل است. بختیاری‌ها در این شب کدو تنبل‌های بزرگی که نماد خورشید را برای آنها دارد، آب‌پز می‌کنند و می‌خورند.
همچنین در استان چهار محال و بختیاری در شب یلدا آش‌کشک درست می‌کنند، یکی از مواد تشکیل دهنده این آش، همان کدو تنبل آب‌پز شده است؛ بدین صورت که بعد از آب‌پز کردن کدو تنبل، آن را ریز کرده و در داخل آش‌کشک می‌ریزند.
برپا کردن کرسی با آتش زغال و چوب افرا، پختن آش‌کشک و بو دادن گندم و برنج و شاهدانه که این کار را بیشتر زنان خانه برعهده دارند؛ از جمله ایین‌های شب یلدار در این استان است …
در حال حاضر «شب چله» در استان چهارمحال و بختیاری، بدون کرسی‌های چوبی قدیم برگزار می‌شود و بسیاری از این آیین‌ها، رو به فراموشی رفته است.
این مراسم و سنتهای زیبا که بخش زیادی از آن با تغییر سبک زندگی، رو به تغییر گذاشته است، علاوه بر ایجاد صفا و صمیمیت و انجام سنت حسنه صله ارحام، سبب رفع کدورت‌ها و دلخوری‌های فامیلی و خانوادگی از یکدیگر نیز می‌شود.
بختیاری‌ها در قدیم برای برپایی شب چله، بخشی از محصولات خود مانند بادام و گندم را بو داده و در شب یلدا می‌خوردند و بخشی از این محصولات تفت داده شده هم به عنوان هدیه به تازه عروس و داماد تقدیم می‌شد.
علاوه بر این هدایا، شامی که معمولاً برنج با مرغ است را به همراه شیرینی و میوه برای نو عروس و داماد آماده می‌کنند.
بختیاری‌ها اعتقاد دارند خوردن ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جو در شب یلدا موجب فراوانی نعمت تا پایان سال می‌شود و سبب می‌شود که وجود این نعمت‌ها تا سال بعد را تضمین کند.
از دیگر سنتهای شب یلدا در استان چهار محال و بختیاری قرائت قرآن و بیداری تا سحرگاه و نیایش برای سلامتی حاضران و آرزوی این است که این شب آغازگر زمستانی پر برف و باران برای رونق مزارع و کشتزارها و پربار شدن تابستان باشد.[۲۵]
آیین‌های رایج چله در خراسان
در ادبیات خراسان واژهٔ یلدا به ندرت به‌کار برده شده است بلکه در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد شب چله یا چله نشینی بکار رفته. در این شب طولانی آیین‌ها و مراسم‌های ویژه وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است به آن شب چراغانی چله یا شب چراغ نیز می‌گفته‌اند. در قدیم از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می‌برده است و به دلیل فراوانی چراغ‌ها عبارت چهل چراغ که نشانه کثرت است نیز بکار می‌بردند. انار و هندوانه در اکثر مناطق رایج بوده است اما در خراسان علاوه بر انار و خربزه بیشتر لبو یا چغندر پخته، شلغم پخته و پختیک (لبوی خشک شده)، برگه‌های خشک شده زردآلو و هلو … و شربت و شیرینی «کف» کفبیخ مرسوم بوده است.[۲۶][۲۷] کفبیخ یا بیخ زنی در شب چله در زیبد.
شیرینی سنتی کفبیخ در خراسان
تهیهٔ شیرینی کفبیخ یکی از آیین‌های ضروری و فرح بخش شب چله در منطقه جغرافیایی قهستان و خراسان قدیم است. کفبیخ یک نوع شیرینی یا شربت سنتی است. یکی از آیین‌های ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» کفبیخ است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را برای ساعت‌ها هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود که تا حدودی مانند گز اصفهان می‌شود. در این میان گروهی از جوانان در مراحل نخست کف زنی و قبل از شیرین کردن کفها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان بیافزایند. با آماده شدن کفها و در پایان با مخلوط کردن مقداری زعفران پودر شده یا شکر یا شیره انگور این شیرینی ویژه آماده خوردن می‌شود اما ممکن است بعضی آن را مغز گردو و پسته آسیاب شده نیز تکمیل نمایند اما در هر شرایطی از اضافه کردن هر گونه مواد چرب باید خودداری کرد زیرا کفها را آب می‌کند. یکی از سنتهای مهم برگزاری مراسم عروسی در ایام جشن‌های چله بوده است که سه روز طول می‌کشیده است مراسم سرحمومی در شب چله از آن جمله بوده است. سرحمومی مراسمی است که داماد در حمام عمومی مردانه و عروس در حمام زنانه طی مراسم با شکوهی به حمام می‌بردند و با رقص و پایکوبی و چوب بازی مراسم حنا بندان بعد از شستن و کیسه کشی داماد انجام می‌دادند و در مراسم حنا بندان آواز امشب حنا می‌بندیم… بر دست و پا می‌بندیم … را به صورت گروهی می‌خواندند؛ و در پایان لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها می‌پوشانند که این مراسم گاهی تا سحر طول می‌کشید و مقدمه مراسم عروسی است که در بعد از ظهر روز بعد برگزار می. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع می‌شدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع می‌شدندو شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی درمی‌آوردند.[۲۴]
بردن هدایا و خمچه برای عروس
خمچه (خُنچه) عروس یکی از سنتهای واجب شب چله در تمام خراسان بزرگ است. خمچه به سینی بزرگی گفته می‌شده است که هدایای عروس و داماد را در آن حمل می‌کردند و امروزه کادو می‌گویند. معمولاً اقوام داماد هدایا و پیشکش‌هایی از جمله لباس و کفش زمستانی و کادوهای دیگر را به خانه پدر عروس می‌برند و شام را میهمان آنها هستند. آنها نیز متقابلاً به داماد هدیه‌ای می‌دهند.
هدیه‌دادن داماد برای نامزدش نیز یک سنت اجباری بوده است که هنوز هم اجباری است در این شب به داماد این امتیاز بزرگ داده می‌شده است که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب در خانه با او در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زفاف فقط در مناسبتهای خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده است که به آن نامزدبازی می‌گفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی و حافظ و اشعار محلی در این شب مرسوم است.
یکی دیگر از جشن‌های ایرانی چله تموز است که عکس چله زمستان است و آن طولانی‌ترین روز سال است که هنوز هم در خراسان جنوبی گرامی داشته می‌شود.[۲۴]
آیین‌های رایج چله در خوزستان
مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.[نیازمند منبع] به خانه بزرگترها رفته و دور هم جمع شده به شوخی خنده گذرانده، آجیل هندوانه انار شیرینی و خرما و لبو و آش و شیرینی‌های مختلف از جمله خوراکی‌های این آیین کهن است. پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها در خوزستان براساس سنتی دیرینه، در شب یلدا با پذیرایی از فامیل با تنقلات محلی و آجیل، کانون گرم خانه را برای پذیرایی از فرزندان و نوه‌های خود مهیا می‌کنند.
در این شب شاید بیشترین وانت‌های حامل هندوانه، شب یلدا در اهواز دیده شوند. در بسیاری از نقاط این شهر، وانت‌بارهای حامل هندوانه و خربزه دیده می‌شوند که مردم را به خرید آن دعوت می‌کنند و شور و حال خاصی میان مردم این شهر برای برگزاری آیین شب یلدا به وجود می‌آورند.
غیر از اهواز، دزفول هم از شهرهای استان خوزستان است که بیشترین خرید و فروش هندوانه در آن دیده می‌شود. چله‌نشینی جایگاه ویژه‌ای بین مردم دزفول دارد؛ دزفولی‌ها این رسم به جامانده از نیاکان‌شان را جزو لاینفک آدابشان می‌دانند.
مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند. به خانه بزرگترها رفته و دور هم جمع شده و شب را به شوخی و خنده می‌گذرانند. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما و لبو و آش و شیرینی‌های مختلف از جمله خوراکی‌های این آیین کهن است.
فال حافظ و خاطره گویی بزرگترها در کنار بخاری‌هایی که جایگزین کرسی‌های قدیم شده‌اند، از رسوم شهروندان آبادان و خرمشهر در شب یلدا است. مردم آبادان و خرمشهر نیز همچون مردم اقصی نقاط کشور از چند روز قبل خریدهای شب یلدا را آغاز می‌کنند. شهروندان آبادان و خرمشهر همچون ایرانیان قدیم معتقد هستند که یلدا باید سرخ باشد و به این اعتقاد خود با خرید هندوانه‌های سرخ، انار قرمز و آجیل‌های رنگارنگ جامه عمل می‌پوشانند.
شاهنامه خوانی و شعرخوانی و شکستن فندق در شب یلدا از دیگر آیین‌های طولانی‌ترین شب سال در این استان است.[۲۸]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: یلدا شب چله
