وضع جزیرة‌العرب در آستانه بعثت
جهان در دوران بعثت، شاهد فروپاشی امپراتوری‌هایی مانند ساسانیان و روم شرقی و نیز آمیختگی مذاهبی بزرگ چون مسیحیت و زرتشتی‌گری به خرافات بود. گرفتاری مردم به جهل و ظلم، آشوب‌ها و فتنه‌ها، و نیرنگ و تزویر [۱۰] و وجود قوانین ظالمانه، اختلافات عمیق طبقاتی، جنگ‌های قبیله‌ای، [۱۱] تعصب‌های ناروا، [۱۲] عادات و آداب غلط، رفتار ناپسند با زنان [۱۳] از جمله این تیرگی‌ها بوده است. از این رو، قرآن کریم وضعیت آن دوران را با تعبیر «گمراهی آشکار» وصف می‌نماید. [۱۴] از این عصر در منابع اسلامی به روزگار جاهلیت یاد می‌شود.
انسان‌ها از دیدگاه مذهبی متشتت و پراکنده بودند، عده‌ای خدا را به پدیده‌ها تشبیه می‌کردند و شماری دیگر نام‌های ارزشمند و صفات پسندیده را به بت‌ها نسبت می‌دادند. [۱۵]
اعراب و قریشیان به عنوان متولیان کعبه، در برگزاری آیین‌های مذهبی بدعت‌هایی نهاده بودند؛ ترک وقوف در عرفات، اجبار مردم دیگر مناطق به خرید و استفاده از غذا و لباس ویژه قریش در ورود به مکه، جابه‌جا نمودن زمان ماه‌های حرام و هنگام حج از جمله این بدعت‌ها است. [۱۶]
پس از عروج حضرت مسیح به آسمان، حدود ۶۰۰ سال پیامبری برای هدایت انسان‌ها ارسال نشد. [۱۷]
در جزیرة العرب مردم دچار تشتت در مسائل دینی و گرایش‌های گوناگون اعتقادی بودند. رایج‌ترین آیین اعراب، بت‌پرستی بود و آن چنان میان اعراب هوادار داشت که به سرعت بر شمار بت‌ها افزوده شد و تا ۳۶۰ بت در کعبه نصب و نگهداری می‌شدند. بت‌های منات، [۱۸] لات، [۱۹] عزی [۲۰] و هبل [۲۱] ارج و قرب بیشتری نزد مشرکان داشتند.
افزون بر بت‌پرستی، یهودیت، مسیحیت، و ثنویت از جمله دین‌های رایج میان اعراب عصر بعثت بود. از لحاظ شمار پیروان، دین یهود دومین دین میان مردم جزیرة العرب بود. بیشتر یهودیان که پس از ویرانی اورشلیم به منطقه حجاز مهاجرت نموده بودند، در مناطق یمن و بخشی از حیره و غسان ساکن شدند و مردم آن مناطق را به دین خود متمایل نمودند. در یثرب نیز حضور یهودیان بنی‌نضیر و بنی‌قریظه و خیبر در پیرامون مدینه، عامل ترویج برای دین آن‌ها میان دو طایفه شهرنشین اوس و خزرج بود [۲۲] و از آن پس، مرکز اصلی گرد آمدن یهودیان این مناطق که از آرامیان و عربان نویهودی بودند، شهر یثرب و مناطق شمالی آن مانند خیبر، فدک، و تیما گشت. [۲۳] سرسختی و لجاجت یهودیان باعث شد که آن‌ها درحالی که از بعثت حضرت رسول آگاهی کامل داشتند، آشکارا یا پنهانی در موقعیت‌های گوناگون به رویارویی با ایشان و آیین نوپای اسلام برخیزند. [۲۴]
بعد از یهود، سومین آیین پر طرفدار در جزیرة العرب، مسیحیت بود که بیشتر در منطقه نجران رواج داشت. در برخی گزارش‌ها از نصرانی شدن برخی افراد مهم قریش مانند عثمان بن حویرث، [۲۵] اسد بن عبدالعزی و ورقة بن نوفل یاد شده است. [۲۶] [۲۷] مسیحیان نسبت به یهودیان، در برابر دعوت رسول خدا ملایمت بیشتر داشتند. [۲۸] قرآن کریم در سوره مائده، به این نکته اشاره دارد و آن‌ها را ستایش نموده است. ۸۲ [۲۹]
تفکر صابئی نیز به عنوان یک دین در شهر حران گسترش یافته بود. صابئیان دارای باورهای متفاوت بودند. اعتقاد افراطی به دانش نجوم و ارتباط حرکات ستارگان با مقدرات زمینی و نیز اعتقاد به دختر خدا بودن ملائکه، [۳۰] و پرستش جن [۳۱] یا یکی از اجرام آسمانی [۳۲] از باورهای فرقه‌های این دین بوده است.
اهداف بعثت
بعثت پیامبران از جانب خداوند حکمت و اهدافی را در پی دارد و بیهوده نیست. [۳۳] مهم‌ترین اهداف بعثت انبیاء عبارتند از: از میان برداشتن ابهام‌های پیش روی عقل برای شناخت درست خداوند، تبلیغ اوامر و نواهی او [۳۴] (سوره بقره آیه ۱۵۱ ) [۳۵]) و آگاه نمودن بندگان از راه سعادت و کمال حقیقی و مایه‌های مصلحت و خیر دنیا و آخرت آن‌ها. [۳۶]
قرآن کریم یکی از مهم‌ترین اهداف بعثت انبیاء را اتمام حجت بر بندگان و بستن راه عذر جهل آن‌ها به فرمان‌های الهی و راه صحیح معرفی می‌نماید: (رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُل)[۳۷] [۳۸] تعلیم و تربیت بندگان، [۳۹] رفع اختلاف بندگان، [۴۰] قضاوت عادلانه میان آن‌ها [۴۱] و آزادی انسان‌ها از چنگ ظالمان [۴۲] [۴۳] از دیگر اهداف و حکمت‌های بعثت انبیاء به شمار می‌رود.
امام خمینی، بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بزرگ‌ترین حادثه تاریخ بشریت و شریف‌ترین واقعه تاریخی انسان از ازل تا ابد می‌داند[۴۴] و ضمن اشاره به برداشت‌های مختلف از شخصیت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و روز بعثت ایشان، این حادثه بزرگ را برای تکمیل ابعاد وجودی انسان معرفی کرده است.[۴۵] [۴۶]
امام خمینی همچنین به تفصیل درباره عمق تاثیر بعثت به جنبه‌های معرفتی-عرفانی و رشد دانش بشری پرداخته و کشف حقیقت بعثت و عمق پیام پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به مراتب عمیق‌تر و فراتر از توان فهم انسان‌های عادی برشمرده است[۴۷] و به جهت اینکه پیامبر خاتم پیامبران است، شریعت او برتر از همه شرایع و کامل‌ترین آن‌ها است و خود ایشان نیز افضل از همه پیامبران الهی است و مظهر اسم جامع الله و عبودیت ایشان عبودیتی مطلق است و ایشان عبدالله حقیقی است.[۴۸]
به باور امام خمینی نامه‌نگاری‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای معرفی حقایق اسلام به تمام امپراتوری‌های دنیا بوده است، امام خمینی اظهار تاسف کرده که به جز پادشاه حبشه بقیه به دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پاسخ مثبت ندادند.[۴۹] [۵۰]
به اعتقاد ایشان هدف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این بود که تمام ممالک دنیا را تحت کلمه توحید قرار داده، امت واحده تشکیل دهد.[۵۱]
در بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شریعتی که آورد، شرایع پیامبران پیشین نسخ و شریعت محمدی تا ابد مستمر ماند.[۵۲]
پس از گذشت دوران فترت در ارسال پیامبران الهی و در روزگاری که پرستش خداوند یگانه با انحرافاتی پیوند خورده بود و بت‌پرستی و چندگانه‌پرستی و جهل و ناهنجاری اخلاقی [۵۳] و باورهای متعارض اهل کتاب در حجاز گسترش یافته بود، رسولی از میان عرب برانگیخته شد و ندای توحید سرداد. در آیه ۲ سوره جمعه رسالت پیامبر و فلسفه و اهداف آن بازگو شده است: هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْاُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ اِنْ کانُووا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ. [۵۴]
پیشگویی بعثت در کتاب‌های آسمانی
بر پایه آیات قرآن کریم، ویژگی‌های این پیامبر در عهدین یاد شده بود. (سوره صف آیه ۶؛ [۶۳] سوره بقره آیه ۱۴۲؛ [۶۴] سوره انعام آیه [۶۵] ۲۰) از این روی، آن‌ها در ضرورت شناخت و مشاهده این پیامبر الهی مصمم بودند. [۶۶] [۶۷] [۶۸] کاهنان عرب نیز از بعثت پیامبری در حجاز گزارش می‌دادند. [۶۹] [۷۰]
از جمله منابع حاوی این گزارش‌ها می‌توان به قصة الاحبار ابن اسحق اشاره کرد که به بازگویی پیشگویی‌های اَحبار و دانشوران اهل کتاب درباره بعثت محمد امین (صلی الله علیه وآله وسلّم) پرداخته است. برخی اهل کتاب مانند مخیرق کاهن بزرگ [۷۱] نیز به سبب وجود دلیل‌های روشن به رسول خدا ایمان آورده بودند. [۷۲]
برخی نیز بر این باورند که حضرت متعبد به شریعت نوح (علیه‌السّلام)، [۱۴۹] ابراهیم (علیه‌السّلام)، [۱۵۰] موسی (علیه‌السّلام)، [۱۵۱] [۱۵۲] عیسی (علیه‌السّلام) [۱۵۳] [۱۵۴] یا گروهی از پیامبران (علیهم‌السّلام) [۱۵۵] و یا شریعتی درست اما غیر مشخص بوده است. [۱۵۶]
مجموع روایاتی که درباره نخستین وحی به دست آمده، از برخی صحابه گزارش شده که میان منقولات آن‌ها اشتراک و افتراق موضوعی وجود دارد. در روایت ابن اسحق گزارش شده که عبدالله بن زبیر از عبید بن عمیر لیثی می‌خواهد حکایت بعثت را گزارش نماید. [۸۹] [۹۰] روایت‌های دیگر رویداد بعثت از عایشه، [۹۱] ابن عباس [۹۲] و برخی که شهرت کمتری دارند، گزارش شده است. حضور آل زبیر در این رخداد تا حدودی که مربوط به ورقة بن نوفل و خدیجه است که هر دو از طایفه بنی‌اسد هستند و نیز تاکید بر نقش ورقه، نمایان است.
[۹۳] نقل مشهور درباره این رویداد، مستند به گزارشی از عایشه است که در جوامع حدیثی اهل سنت گزارش شده است. [۹۴] [۹۵] بر پایه این نقل، هنگامی که حضرت در حال عبادت بود، حالت ویژه به ایشان دست داد و در آن وضع، فرشته‌ای را دید که با پارچه‌ای دیبا نزد وی آمد و به او عرضه داشت: بخوان! حضرت پاسخ داد که نمی‌تواند بخواند. فرشته او را سخت فشرد و سپس درخواست خواندن نمود و همان جواب را شنید. در فشار سوم، ناگهان وی احساس کرد می‌تواند لوحی را که در دست فرشته است، بخواند. [۹۶] [۹۷] با وجود شهرت زیاد، این روایت از چند جهت ایراد دارد. راوی اصلی این حدیث عایشه بنت ابی‌بکر در روزگار بعثت یا هنوز به دنیا نیامده بود و یا سه یا هفت ساله بود. [۹۸] بر پایه قواعد دانش حدیث، او نمی‌تواند راوی این حدیث باشد. [۹۹] دیگر راویان این روایت نیز همگی از دیدگاه اهل حدیث، مطرود و ضعیف هستند. [۱۰۰] بر پایه این روایت، پیامبر پیش از سخن ورقه در صحت رسالت خویش شک داشته و تنها به واسطه سخن ورقه به مبعوث شدن خویش اطمینان یافت؛ ولی بر پایه روایت‌های صحیح، وی از نخست به رسالت خویش آگاه بود. [۱۰۱] بر پایه این روایات، هنگامی که حضرت رسول در غار حراء بود، وحی بر وی نازل شد و سپس او با سرور و شادی از کرامتی که خداوند به وی ارزانی داشته بود، به سوی خانواده خویش بازگشت، درحالی که به رسالت خویش اطمینان داشت و هیچ شکی در صحت آن چه دیده بود، نمی‌ورزید. [۱۰۲] از سوی دیگر، بر پایه ظاهر روایت گزارش شده از عایشه، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خواندن مطلبی که بر دیبایی نوشته شده بود، اظهار ناتوانی نمود؛ اما وحی عبارت است از القای کلام خداوند به قلب پیامبر که نوعی آگاهی درونی است. [۱۰۳]
مبعت پیامبر اسلام نخستین رخداد مهم در تاریخ مسلمانان بود و عمر پیشنهاد داد که مبدا تاریخ مسلمانان قرار گیرد؛ ولی این امر تحقق نیافت و با پیشنهاد علی (علیه‌السّلام) هجرت رسول خدا به عنوان مبدا تاریخ مسلمانان قرار گرفت. [۱۰۴]
آورده اند که پنج آیه نخست سوره علق، نخستین آیاتی بوده که بر پیامبر نازل شده است. [۱۰۵] [۱۰۶] برخی دیگر آیات سوره مدثر [۱۰۷] [۱۰۸] یا سوره فاتحة الکتاب [۱۰۹] [۱۱۰][۱۱۱] را نخستین آیات نازل شده بر پیامبر دانسته‌اند. مدتی نزول وحی بر ایشان قطع شد که به دوران فترت معروف است. [۱۱۲] [۱۱۳] درباره مقدار این زمان اختلاف نظر وجود دارد. این مدت سه روز، ۱۲ روز، [۱۱۴] ۱۵ روز، [۱۱۵] ۴۰ روز، دو سال و نیم، و سه سال گزارش شده است. [۱۱۶] [۱۱۷] [۱۱۸] پس از این ایام، سوره والضحی [۱۱۹] یا سوره مدثر [۱۲۰] [۱۲۱] بر ایشان نازل گشت و دیگر بار نزول وحی از سر گرفته شد. [۱۲۲]
درباره اشخاص دیگر اختلاف نظرهایی وجود دارد. بر پایه دیدگاه مشهور شیعیان و اهل سنت، نخستین مرد مسلمان حضرت علی (علیه‌السّلام) [۱۲۵] بود که از دوران کودکی تحت سرپرستی حضرت رسول قرار داشت و در همه کارها پیرو وی بود و لحظه‌ای به خداوند شرک نورزید. [۱۲۶] [۱۲۷] البته بر پایه روایت‌های معتبر، وی نخستین شخصی است که اسلام آورده یا نماز خوانده و یا ایمان آورده است [۱۲۸] و تعبیر «نخستین مرد» منافاتی با «نخستین مسلمان» بودن ایشان ندارد. [۱۲۹] پس از ایشان نیز زید بن حارثه [۱۳۰] به دعوت پیامبر ایمان آورد. [۱۳۱]
همسر رسول خدا، خدیجه بنت خویلد اسدی، نخستین فرد از زنان است که در پی آگاهی از بعثت، مسلمان شد. [۱۲۳] در این زمینه، اختلاف نظری میان تاریخ‌نویسان نیست. [۱۲۴]
پس از نزول نخستین آیات از قرآن کریم، در روز دوم بعثت، جبرئیل نزد حضرت آمد و طریقه وضو گرفتن و نماز خواندن را به وی آموخت. حضرت علی (علیه‌السّلام) نیز آن را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فراگرفت و نخستین نماز بر پایه آموزش جبرئیل در ظهر این روز به پای داشته شد. [۱۳۲] [۱۳۳]
در پی گذشت مدتی از دعوت پنهانی، مسلمانان برای انجام فرایض خویش به دره‌های پیرامون مکه می‌رفتند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در خانه ارقم مخزومی که در دامنه کوه صفا قرار داشت، مردم را به اسلام دعوت می‌کرد [۱۳۴] که ثمره آن اسلام آوردن ۴۰ تن بود. [۱۳۵]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: معصوم اول حضرت محمدص
