ادعای بابیت منحصر به زمان غیبت صغری نسبت به امام زمان(ع) نیست بلکه بعد از غیبت صغری و قبل از آن نسبت به ائمه(ع) سابقه داشته و معمولا این افراد از جمله گزافه­گویان و غالیان بوده­اند که معتقد به الوهیت ائمه(ع) می­شدند. از جمله این افراد علی بن حسکه است که خود را باب و نائب و فرستاده امام هادی(ع) معرفی می­کرد و معتقد به الوهیت آن حضرت بود.[1]

  همچنین حسن بن محمد بابای قمی با نمیری فعالیتهای خود را انجام می­داد. به همین دلیل امام هادی(ع) و امام حسن عسگری(ع) نمیری و حسن بن محمد بن بابای قمی را لعنت نمودند و به افشای سود جوئی ایشان از نام و مقام اهل­بیت(ع) پرداختند.[2] او از شاگردان علی بن حسکه است و مدعی بود که باب و نائب امام حسن عسگری(ع) است.[3]

 

در زمان غیبت صغری نائبان حضرت ولی عصر(عج) توسط آن حضرت تعیین می­شدند که در طول این دوران چهار نفر مسئولیت نیابت خاص آن حضرت را به عهده داشتند که عبارتند از: عثمان بن سعید العمری، محمد بن عثمان العمری، حسین بن روح نوبختی، علی بن محمد سمری. وجود نواب خاص قطعا در میان شیعیان باعث خنثی شدن بسیاری از فتنه­ها و روشن شدن وظیفه شیعیان می­شد؛ اما مقبولیت نیابت در جامعه شیعه با آسیبهایی روبرو بود، به همین دلیل در دوران این نواب عده­ای سودجو ادعای نیابت از طرف حضرت حجت(عج) داشتند و خود را در ارتباط و ملاقات با امام عصر(عج) معرفی می­کردند که علاوه بر انحراف مردم از مسیر حقیقی مهدویت و نیابت خاصه باعث خروج مسأله مهدویت از یک رکن دینی به یک مسأله عرفی شدند تا جائی که حتی برخی صوفیه چون حسین بن منصور حلاج برای پیشبرد اهداف خود ادعای نیابت می­نمود. وجود نائبان خاص و فقهاء و علماء در این دوران آسیب رسانی مدعیان دروغین را به حداقل می­رساند و دفع می­کرد. اکنون به ذکر مدعیان دروغین نیابت خاصه در دوران غیبت می­پردازیم که عبارتند از :

 

  او را از اصحاب امام­هادی(ع) و امام­حسن عسگری معرفی کرده­اند.[4] او اولین کسی است که خود را به دروغ نائب امام عصر(ع) معرفی کرده. او در این راه به خداوند و اولیاءش دروغ بست و به آنها نسبتهائی داد که از آن بیزارند. سپس دچار کفر و الحادشد.[5] شیعه بعد از اینکه او چنین مقام و عقایدی را اظهار نمود از او رویگردان شد و توقیعی از جانب امام(عج) در بیزاری از او صادر شد.[6]

 

  محمد بن نصیر از اصحاب امام حسن عسگری(ع) بود و بعد از شهادت آن حضرت و بعد از شریعی ادعای مقام نیابت نمود. ابوجعفرمحمد بن عثمان بعد از ادعای محمد بن نصیر با او به مخالفت پرداخت و نمیری برای عذرخواهی و یا توجیه نزد محمد بن عثمان می­رود ولی او نمیری را نمی­پذیرد و نمیری مجبور می­شود که با ورشکستی بازگردد.[7] نمیری بعد از این مدعی نبوت شد و در حق امام هادی(ع) غلو نمود. او همچنین به اباحه­گری و فحشاء روی آورد.[8] 

 

  ابوطاهر نیز در زمان محمد بن عثمان ادعی نیابت نمود و اموالی که شیعیان به عنوان وجوهات برای او فرستاده بودند تا به نزد محمد بن عثمان ببرد را مصادره کرد. عده­ای چون برادرش ابوطیب و ابن­حرز و... همکار و همپیمان او بودند. روزی محمد بن عثمان عمری نزد او و اطرافیانش می­رود و در حضور آنان می­گوید: تو را به خدا قسم، آیا امام­زمان (عج) به تو دستور نداد اموال را به من تحویل دهی؟ گفت: بله. سپس محمد بن عثمان از نزد او خارج شد در حالی که حاضران همه سکوت کرده بودند. برادر ابوطاهر گفت: کجا امام­زمان(عج) را دیدی؟ ابوطاهر گفت: محمد بن عثمان من را به خانه­ای برد و امام­زمان(عج) از بالای آن خانه ظاهر شد و به من امر فرمود که اموال را به محمد بن عثمان تحویل دهم. برادر ابوطاهر گفت: ازکجا فهمیدی او امام­زمان(عج) است. گفت: چنان هیبتی از دیدار او بر من واقع شد که ترسیده بودم.[9] 

 

  احمد بن هلال از اصحاب امام­حسن عسگری(ع) بوده و شیعیان بعد از عثمان بن سعید، به فرزندش محمد بن عثمان رجوع کردند و دلیلشان این بود که امام حسن(ع) او را به وکالت خودش منصوب نموده (همچنین امام عصر نیز(عج) او را به وکالت معین نمودند) اما احمد بن هلال با افرادی فتنه نمودند و منکر نیابت محمد بن عثمان شدند و خود مدعی نیابت شد. بعد از این حوادث در زمان نائب سوم (حسین بن روح نوبختی) نیز توقیعی از جانب امام عصر(ع) مبنی بر برائت از احمد کرخی صادر شد.[10]

 

  ابوعبدالله حسين بن منصور فارسي ملقب به حلاج از اهالي بيضاء فارس بوده و در یكي از روستاهای اين ديار به نام طور در سال 244 هـ­ق به دنيا آمد.[11] جد او از مجوسيان(زردشتي) بوده[12] و گفته شده كه علت ملقب شدن او به حلاج، پنبه زنی او بوده و يا اينکه فاش نمودن اسرار مردم اشتغال وی بوده­است.[13] او برای پیش برد اهداف خود رو به حیله و نیرنگ و جادو آورده بود و این امور را از سفر به هند آموخته بود. از جمله حيله­هاي وی براي شيعيان اين بود كه خود را نايب خاص امام­زمان(ع) اعلام مي­كرد و از علماء درخواست مي­كرد تا با وی در اين زمينه مساعدت کنند. حلاج اين مطلب را از عالم شيعي علي بن بابويه خواستار شد. علي بن بابويه با شناسائي او و رد درخواست بي­جاي وي او را چنان با غيرت از قم بيرون مي­كند كه ديگر گذرش به قم نمي­افتد.[14] اما از طرف امام(عج) نيز در لعن افرادي كه به دروغ خود را به عنوان نايب ايشان معرفي مي­كردند توقيعي صادر شد. اين توقيع براي هدايت مردم از ضلالت افراد فرصت­طلب است كه به دست نايب خاص ايشان ابي­القاسم حسين بن روح نوبختي به شيعيان رسيد. از جمله اين افراد حسين بن منصور حلاج است.[15]

 

  ابوجعفر محمد بن علي شلمغاني معروف به ابن ابي­العزاقر از شلمغان يكي از روستاهاي واسط برخاست.[16] ابتداء نزد شيعه معتبر و مقامی بلند داشت. گفته شده که وي نزد شيخ ابوالقاسم حسین بن روح نوبختي نيز جايگاه خاصي داشته است. او در واقع واسطه بين مردم و حسين بن روح بود. حوائج شيعيان را مكتوب مي­نمود و آنها را به نوبختي مي­رساند.[17] در ايامي كه هنوز به غلو كشيده نشده بود، مورد اطمينان بوده و به همين دليل ،اصحاب از او روايات متعددي نقل مي­نمودند.[18] همچنين او يكي از نويسندگان و مؤلفین شیعه امامیه بود. مؤلفات وي مورد رجوع و استفاده گسترده امامیه واقع مي­شد.[19] بعد از ضلالت نيز به نوشتن كتب اشتغال داشت. فتنه و ادعاي او به خاطر حسادتي بود كه نسبت به مقام حسين بن روح نوبختي داشت.[20] ادعاي وي چنان بود كه حسين بن روح نوبختي را دعوت به مباهله نمود و ادعا مي­نمود كه خود مقام نيابت را دارد و اكنون مأمور به اظهار چنين مقامي شده­است.[21]

  او براي رسيدن به مقام، دعاوي خود را از درون دربار خليفه شروع ­كرد؛ زيرا از مشاهیر و متنفذين کسانی­که به وي گرویدند؛ حسین بن القاسم وزیر مقتدر خلیفه، ابو جعفر بن بسطام و ابوعلی بن بسطام و إبراهيم بن أبي­عون و ابن­شبيب الزيّات و أحمد بن محمّد بن عبدوس و أبي­عمران إبراهيم بن محمد بن المنجم كه از کاتبان و درباريان خليفه عباسي بودند.[22] ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي در تاريخ ذيحجه سال 312 هـ­ق توقيع شريف حضرت حجت عجل الله تعالي فرجه الشريف را در لعن و برائت از ابن ابی العزاقر و کسانی­که از او تبعیت کنند و راضی به گفته­های او باشند و... را ظاهر نمود.[23] او در سال 323 اعدام شد.[24]

 

  وی محمد بن احمد بن عثمان بن سعید است. نوه و براردرزاده دوتن از نائبان خاص حضرت حجت(عج) است. محمد بن عثمان (ره) او را می­شناخت و شیعیان را از او برحذر می­داشت و او را از شیعیان نمی­دانست.[25] او در ابتدا با احتیاط ادعای نیابت نمود و این را برای طرفدارانش اعلام می­کرد و وقتی شیعیان از اخبار ادعای او باخبر شدند منکر می­شد. استاد شیخ صدوق یعنی محمد بن الحسن بن ولید، فرزندش و عده­ای از شیعیان را به نزد ابوبکر بغدادی فرستاد تا از او در مورد ادعای نیابت سوال کنند که او در این جلسه منکر نیابت شد. سپس در بغداد به اطرافیان خود افزود و علنا اعلام نیابت نمود در حالی که بعد از وفات علی بن محمد سمری(ره) بود و این خود دلیلی بر ضلات اوست.[26]

 

  این شخص در ابتدا از فرقه مخمسه بوده زیرا اهل کرخ چنین اعتقادی داشتند و به واسطه افرادی با شیعه آشنا می­شود.[27] ابن قولویه از علماء بزرگ شیعه می­گوید ما ابودلف را به عقاید الحادی می­شناختیم، سپس غلو را اظهار نمود و کفر می­گفت. وی مدعی نیابت بود در حالی که شیعه مدعیان نیابت بعد از علی بن محمد سمری را درغگو می­دانستند.[28]