حركت امام ‏رضا(ع) از مدينه به خراسان محل حكومت مامون عباسی(200 ق)

حركت امام ‏رضا(ع) از مدينه به خراسان محل حكومت مامون عباسی(200 ق) مأمون، هفتمين خليفه‏ي عباسي پس از پيروزي بر برادرش امين و استيلاي كامل بر كشور پهناور اسلامي، تصميم گرفت امام رضا(ع) را از مدينه به مرو مقر حكومت خود منتقل كند و با آن حضرت به ظاهر طرح دوستي و محبت بريزد و ضمن استفاده از موقعيت علمي و اجتماعي امام، كارهاي او را تحت نظارت كامل قرار دهد. آوردن امام از مدينه به مرو، هر چند در ظاهر به صورت دعوت بود، اما ماهيت واقعي آن جز ايجاد محدوديت هر چه بيشتر براي امام چيز ديگري نبود. از اين جهت امام براي تفهيم ماهيت اين دعوت، هيچ يك از اعضاي خاندان خويش را همراه خود نبرد تا از اين طريق به مسلمانان بفهماند اين سفر، نوعي تبعيد است نه سفري مقرون به رضايت. ولي مامون براي خنثي كردن هدف امام دستور داد گروهي از رجال و اشراف از جمله والي مدينه ملازم ركاب امام باشند و حتي مسير سفر امام نيز معين گشت و قرار شد كه امام از طريق مدينه، بصره، خرمشهر، اهواز، قم، ري و نيشابور به مرو وارد شود. آن حضرت در 10 شوال سال 201 قمري وارد مرو شد.

مأمون دستور داد امام رضا(ع) را از مسیر بصره، اهواز و فارس به مرو ببرند. چون بیم آن داشت اگر امام از راه کوفه، جبل و قم حرکت کند، مهرورزی شیعیان شهرهای فوق، حکومت مأمون را به خطر اندازد.

هجرت امام رضا (ع) یک مهاجرت سیاسی اجباری بود که در سال 200 هجری به دستور خلیفه وقت انجام شد. مسیر هجرت امام از مدینه به مرو چنین است:

1. مدینه 2. مکه (برخی این شهر را مسیر هجرت نمی دانند).3. نباج 4. بصره 5. اهواز6. اربق (اربک)7. ارجان (بهبهان)8. ابرکوه (ابرقوه)9. ده شیر (فراشاه)10. یزد11. قدمگاه خرانق (مشهدک)12. رباط پشت بادام 13. نیشابور14. قدمگاه نیشابور15. ده سرخ 16. طوس 17. سرخس 18. مرو

در جریان هجرت حضرت رضا(ع)چند مسأله عمده روی داد که به ترتیب عبارت است از: وداع امام با قبر پیامبر و بقولی وداع با کعبه معظمه ، بیماری آن بزرگوار در اهواز، استقبال مردم در نیشابور و بیان حدیث سلسلة الذهب و زندانی شدن در سرخس.

وداع با مرقد پيامبر(ص)

در پايگاه اطلاع رساني آستان قدس رضوي  آمده است: وقتي كه امام خود را از سفر به خراسان ناگزير يافت، در چند نوبت، كنار مرقد پيامبر آمد و با شكل وداع خود با قبر پيامبر ناخرسندي و نگراني خويش را از اين سفر آشكار ساخت، تا ديگران نيز بدانند كه امام(ع) بر انجام اين سفر مجبور است.

محول سيستاني كه از نزديك شاهد ماجرا بوده است، چنين مي‌نگارد: «هنگامي كه فرستاده مأمون، وارد مدينه شد، من نيز در مدينه بودم. امام براي وداع با پيامبر وارد حرم شريف نبوي گرديد. حضرت در حالي كه با صداي بلند گريه مي‌كرد، چند نوبت با پيامبرو مرقد پاك او خداحافظي كرد.

جلو رفتم و به امام(ع) سلام كردم. حضرت پاسخ سلام مرا داد. آنگاه امام را به خاطر سفري كه در پيش داشتند، تهنيت گفتم، ولي آن حضرت فرمود: مرا به حال خود واگذار، كه من از جوار جدم خارج شده و در غربت از دنيا خواهم رفت!

... گواه ديگر بر كراهت و ناخرسندي امام از اين سفر مسير تعيين شده از سوي دستگاه خلافت است، به گونه‌اي كه در مواردي، امام از برخي مناطق مخفيانه عبور داده مي‌شد و نيز از ورود و عبور حضرت به كوفه و قم، جلوگيري گرديد.

از برخي نقل‌ها و مدارك تاريخي استفاده مي‌شود كه در اين سفر امام(ع) تنها نبوده است و گروهي از علويان نيز از مدينه به خراسان احضار شده بودند...

از مدينه تا بصره

دو تن از مأموران مأمون به نامهاي رجاء بن ضحاك و ياسر خادم به همراه نامه ايي دستور داشتند امام را براي انتقال امام از مدينه به مقر حكومتي همراهي كنند .

آن دو به منزل امام رفتند و نامه مأمون را به حضرت تسليم كردند. امام با فرستادگان مأمون سخني نگفت، با كراهت نامه را خواند و بنا به مصالح آن روز، پيشنهاد مأمون را پذيرفت و آماده سفر شد و در اولين گام قبل از آغاز سفر به سوي مرو، امام دست به اقداماتي زد كه ماهيت پذيرش ولايتعهدي را آشكار ساخت .

امام رضا(ع) با اقداماتي چون وداع با مرقد مطهر رسول اكرم(ص)، تعيين جانشين و اعلام امامت امام جواد(ع) و وداع با خانواده به روشني نشان دادند كه ولايتعهدي ظاهري آراسته بر چهره تبعيد و نفي بلد است.

منابع تاريخي و اوليه آغاز حركت امام رضا را از مدينه به بصره ذكر كرده اند. اما برخي منابع نيز نوشته‌ اند: حضرت ابتدا به مكه رفته و در اين سفر امام جواد نيز همراه ايشان بوده است ، امام با خانه خدا وداع كرده و سپس از مكه به سفر ادامه داده اند.

بصره تا فارس

یا از بصره تا سوق الاهواز

از ديار عرب (عراق) تا خوزستان دو راه وجود دارد، يكي از بغداد به واسط و از واسط به خوزستان و راه ديگر از بصره به خوزستان كه كوتاهترين راه و فاصله ميان ايران و عراق آن روز محسوب مي شد.

امام هشتم از بصره به اهواز حركت كرد ولي از جزئيات مسير حركت امام و منزلگاههايي كه حضرت در آن توقف فرمود اطلاعاتي در اختيار نيست.

با ورود امام به اهواز، بيماري امام روي مي دهد كه منابع دليل بيماري آن حضرت را هواي بسيار گرم و مرطوب اين شهر عنوان مي كنند، لذا مي توان استنباط كرد كه سفر امام در تابستان رخ داده است.

سه بقعه به نام امام رضا در شوشتر، دو بقعه به نام شاخراسون( شاه خراسان) در دزفول و شوشتر و دو بقعه ديگر به نامهاي امام ضامن وجود دارد . اين بناهاي يادبود كه تعداد آنها قريب به ده بنا است اگرچه از حيث كثرت، گذر امام رضا را در اين شهرها قوت مي بخشند اما به لحاظ اعتبار با ابهام روبرو بوده و چندان معتبر نيستند .

اهواز تا فارس

درباره ادامه مسير حركت امام به فارس منابع توضيحي ندارند كه حضرت از كدام راه به سمت فارس و از آنجا به خراسان عزيمت كرده اند.

درباره خروج امام از اهواز خبر دقيقي وجود دارد كه امام از پل اربق يا اربك عبور كرده اند . در ادامه مسير پل اربك در شهر ارجان قديم( بهبهان) قدمگاهي است موسوم به قدمگاه امام رضا.

وجود اين قدمگاه در اين مكان مسير امام را روشن مي كند. قدمگاه بعدي كه در منابع تاريخ محلي به تناوب از آن ياد شده شهر ابرقو يا ابركوه است كه در منتهي اليه جاده شمالي شيراز به شهر يزد است.

منابع تاريخي اطلاع مي دهند كه امام رضا از اهواز و از طريق فارس و نه شهر شيراز به سمت خراسان رفته اند.

فارس تا يزد

با توجه به تأكيد منابع به عبور آن حضرت از راه كوير به سوي مرو، بر اعتبار قدمگاه هاي موجود در يزد افزوده مي شود.

البته بايد توجه داشت كه يزد در قرن دوم اسلامي نه يك شهر كه يك منطقه بياباني بوده و در منابع اوليه نيز به صراحت نامي از يزد به ميان نيامده و تنها عبور آن حضرت از يك كوير و يا بيابان ذكر شده است .

برخي بر اين باورند كه امام ر ضا طي مسير وارد شهر قم شده و در منزل يكي از اهالي اين شهر منزل كرده اند كه اين مكان امروزه به مدرسه رضويه يا مأموريه شهرت يافته است.

اما اين نكته نيز قابل توجه است كه مأمون گذر امام از شهرهاي محل تجمع شيعيان را ممنوع كرده بود. بنابراين حضور امام در اين شهر سند محكمي ندارد، ضمن اينكه حضور و توقف امام در قم در منابع تاريخي معتبر تأييد نشده است .

يزد تا خراسان

به طور كلي تعيين خط مسير دقيق سفر امام رضا به واسطه گزارش هاي متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است. به همين سياق تعيين مسير حركت امام رضا از يزد تا خراسان نيز با دشواري همراه است.

تنها نقطه روشن كه در اين مسير از منابع اوليه به دست مي آيد اشاره ايي است كه شيخ صدوق و ساير منابع معتبر به مسير راه كوير و ورود آن حضرت به نيشابور كرده اند.

امام در خراسان

دهم تیـر سالروز ورود امام رضا (علیه اسلام) در سال 200 هجری به نیشابور است که روز  ملی خراسان  نامگذاری شد. روستای  فدیشه در چنین روزی، دروازه ورود کاروان امام رضا (ع علیه اسلام) به شهر نیشابور بوده است و هرساله مراسمی نمادین در این روستا برگزار میشود. «روستای فدیشه در 45 کیلومتری جنوب وقبله شهرستان نیشابور قرار دارد، این روستا از توابع بخش شهر عشق آباد و میان جلگه نیشابور است».

از ورود امام رضا به نيشابور گزارشهاي متعدد و مستندي وجود دارد. به ويژه حديث سلسلة الذهب كه امام در اين شهر ايراد فرموده اند به قوت گزارشهاي ورود امام به نيشابور افزوده است.

مهمترين و معتبرترين گزارشي كه از توقف آن حضرت در نيشابور ضبط شده روايت عبدالسلام بن صالح ابوصلت هروي است كه حديث مشهور و معروف سلسلة الذهب را از امام رضا در نيشابور نقل مي كند.

چشمه كهلان كه امام در آن غسل كرده و در كنار حوض آن به نماز ايستاده اند و همچنين قدمگاه نيشابور در 24 كيلومتري آن شهر، يادگارهاي مستند و مستدل حضور امام رضا در اين شهر است.

امام رضا پس از نيشابور به طوس، ده سرخ و كوه سنگي سفر كرده اند داستان هاي مشهور بين مردم اين ناحيه خود گوياي حضور امام در اين منطقه است.

در ده سرخ امام به منظور دستيابي به آب جهت وضو زمين را به دست خويش اندكي حفر كرده، چشمه اي مي جوشد كه تا كنون موجود است.

در كوه سنگي، امام بركت سنگهاي اين ناحيه را كه از آن ديگ ها و ظروف سنگي مي تراشيدند طلب مي كنند كه تا امروز نيز همچنان اين شغل در اين ناحيه برجاست.

مرو، سمرقند، بخارا و خوارزم بخشهاي شمالي خراسان بودند.

هجرت امام رضا(ع) به ایران - پرتال جامع علوم انسانی

مسیر حرکت امام رضا(ع) از مدینه تا خراسان - خبرگزاری مهر

سفر علی بن موسی الرضا به مرو - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

جغرافیای ‌سفر امام رضا(ع) از مدینه به مرو - ایسنا

مسیر امام رضا(ع) از مدینه تا خراسان - خبرآنلاین

مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه به خراسان

جاده ولایت ، هجرت امام رضا - شمس توس

تاریخ شمارهجرت امام رضا(ع)ازمدینه به مرو

خراسان بزرگ - ويکی شيعه

حرکت کاروان نمادین امام رضا(علیه اسلام) به سمت نیشابور

دولت سیزدهم روز ورود امام رضا(ع) به نیشابور را در تقویم ملی ...

ورود کاروان نمادین امام رضا(ع)به روستای فدیشه نیشابور

ورود کاروان نمادین امام رضا(ع) به روستای فدیشه نیشابور

ویژه برنامه‌های سالروز ورود امام رضا(ع) به نیشابور

شهادت امام رضا علیه السلام - (203هـ)