شیر زنان قیام خونین مسجد گوهرشاد

ناشنیده های تاریخی از نقش بی نظیر بانوان در واقعه 21 تیر 1314 علیه دین ستیزی رضا شاه و تداوم مبارزات آن‌ها تا فرار پهلوی اول

جواد نوائیان رودسری – امروز 21 تیرماه، سالروز قیام خونین مسجد گوهرشاد است؛ قیامی که بسیاری از مورخان و پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر، آن را نشانه اوج‌گرفتن عصر دیکتاتوری رضاشاهی می‌دانند. تردیدی نیست که فرایند وقوع چنین رویداد غمباری، یک‌شبه طی نشد؛ مقدمات بسیاری لازم بود تا درنهایت، برای مردم چاره‌ای جز تقابل رودررو باقی نگذارد. درواقع باید قیام مسجد گوهرشاد را مهم‌ترین واکنش مردم به یک دهه تحرکات ضددینی و ضدملی پهلوی اول بدانیم؛ تحرکاتی که با ایجاد تغییر در لباس مردم و تحت عنوان «متحدالشکل کردن» آغاز شد و به‎تدریج پا را فراتر از محدوده عفت عمومی گذاشت و غیرت ایرانی مسلمان را جریحه‌دار کرد. برخی تحلیلگران معاصر برآنند که واکنش عمومی به متحدالشکل‎کردن لباس و پس از آن کشف حجاب، عموماً ناشی از ساختار مردسالارانه جامعه ایران بود؛ این گروه عقیده دارند که مردان ایرانی، به واسطه روحیه خاص ناشی از تربیت سنتی خود، هرگز حاضر نمی‌شدند تن به تغییر بدهند و نوامیس خود را بدون حجاب، راهی کوچه و خیابان کنند. این تحلیلِ از پایه اشتباه، در حالی نُقل محافل شبکه‌های اجتماعی و نشست‌های متأثر از «فمینیسم» می‌شود که انگار برخی از یاد برده‌اند که نخستین سدّ مستحکم در برابر رویکردهای ضددینی و ضدملی رضاشاه، بانوان ایرانی بوده‌اند. این مسئله، به‎ویژه در قیام مسجد گوهرشاد و روزگار پرمحنت پس از آن، بیش از هر زمانی به چشم می‌آید؛ طبق گزارش شاهدان عینی، بخش مهمی از شهدای این واقعه را، بانوان محجبه تشکیل می‌دادند و طی سال‌های پیش از شهریور 1320، این زنان مسلمان و متدین بودند که با اتخاذ شیوه‌های مختلف، کمتر از خانه خارج می‌شدند تا با مأموران خشن رضاشاه و قضیه برداشتن چادر از سر، روبه‌رو نشوند.

نقدی بر افاده‌های روشنفکرانه

نویسندگانی مانند تورج اتابکی و کسانی که شبیه او فکر می‌کنند، اقدام رضاشاه در سرکوب قیام مسجد گوهرشاد و پس از آن، از دی‌ماه سال 1314، کشف حجاب و برداشتن اجباری چادر از سر بانوان را، بخشی از فرایندی می‌دانند که به آن عنوان «تجدد آمرانه» داده‌اند؛ طبق این تحلیل به‎اصطلاح روشنفکرانه، جرم رضاشاه و اطرافیان او، نه مخالفت با دین و هویت مردم ایران که استفاده از خشونت و تندروی برای زدودن فرهنگ آن‌هاست؛ در حالی که اصل دعوا، نه در روش اجرا که در نفْس ماجرای تجددطلبی رضاشاهی است؛ این‌که اصالت لباس و حجاب ایرانی که برخاسته از فرهنگ اسلامی و ریشه‌دار هزار و 400 ساله این سرزمین است، به عنوان واپس‌گرایی و تحجّر، مردود شناخته می‌شود و کسانی که مدعی باستان‌گرایی و توجه به پیشینه تاریخی ایران هستند، این 14 قرن را نادیده می‌گیرند و به دنبال جایگزین کردن نسخه‌های وارداتی و بیگانه هستند. در این معرکه نابرابر، بانوان ایرانی در خط‌مقدم قرار دارند. ما عمدتاً در بررسی‌های تاریخی خود، هنگامی که به سراغ بررسی رویدادی مانند قیام مسجد گوهرشاد می‌رویم، معمولاً از مردانی صحبت می‌کنیم که در زمره رهبران و مبارزان این قیام بوده‌اند؛ از شیخ محمدتقی بهلول گرفته تا نواب احتشام رضوی و دیگران؛ البته کسی منکر حق و نقش آن‌ها در این ماجرا نیست، اما آن‌چه از یاد می‌بریم، حضور مداوم بانوان در این معرکه خونین و ماجراهای پس از آن است؛ موضوعی که بررسی و تحلیل آن کمتر به چشم می‌آید و ضروری است نگاه ویژه‌ای به آن داشته‌ باشیم.

آن‌چه در مسجد گوهرشاد گذشت

گزارش‌هایی که از واقعه مسجد گوهرشاد به دست ما رسیده‌است، نشان می‌دهند که جمع زیادی از حاضران در مسجد گوهرشاد که از روز 18 تا 21 تیرماه 1314، به‎تدریج در مسجد متحصن شدند، بانوان بودند. حسین مکی در کتاب «تاریخ بیست‌ساله ایران» از زنان و کودکانی سخن به میان می‌آورد که اتفاقاً نزدیک درهای ورودی مسجد نشسته و عمدتاً خوابیده بودند؛ مصاحبه‌های متعددی که سینا واحد با شاهدان عینی این واقعه انجام داده و در کتاب «قیام گوهرشاد» ثبت شده‌است هم، این مسئله را تأیید می‌کند. هجوم نهایی برای سرکوب قیام، در بامداد روز 21 تیرماه اتفاق افتاد؛ ناگهان درهای مسجد شکسته شد و باران گلوله از هرسو به سمت متحصنان باریدن گرفت. طبعاً کسانی که بیش از همه در معرض این هجوم قرار گرفتند، زنان و کودکان بودند؛ آن‌ها نزدیک‌ترین افراد به درهای ورودی مسجد محسوب می‌شدند. مرحوم میرمحمد حسینی، یکی از شاهدان این واقعه گفته‌است: «کشتند و آن هم کشتنی که تا به‎حال هم کسی نتوانسته است حساب کند که در قضیه مسجد گوهرشاد مشهد چقدر خون ریخته شد. بخش مهمی از این‌ها زن‌ها بودند که در گوشه‌ای حضور داشتند و موقع فرار از دروازه مسجد، هدف گلوله قرار گرفتند. چقدر آدم کشته شد؟ چقدر آدم نمرده زیر خاک رفت؟ نمی‌دانم. یکی از رفقایم مدرسه نواب بود. جلوی مدرسه ایستاده بود. خودش برایم نقل می‌کرد کامیون‌ها که جنازه‌ها را در آن‌ها ریخته بودند، می‌آمد برود و یک‌مرتبه دیدم از یکی از این کامیون‌ها صدا می‌آید و یک نفر می‌گوید من زنده‌ام، مرا کجا می‌برید؟» برای افرادی مانند سرهنگ قادری یا سرهنگ نوایی که مسئولیت مستقیم این جنایت را برعهده داشتند، زن و مرد فرقی نمی‌کرد؛ برای زهر چشم گرفتن از مردم، باید همه را از دم تیغ می‌گذراندند.

دوران پس از قیام

بنابراین، در قیام مسجد گوهرشاد، بانوان یکی از ارکان مبارزه بودند؛ اما آن‌چه نقش بانوان را برجسته‌تر می‌کند، حراست و پاسداری آن‌ها از ثمرات این قیام خونبار است؛ این‌که زنان مسلمان ایران، به قیمت جان خودشان، از عفت و حجاب پاسداری کردند، مقوله‌ای بسیار ظریف و مغفول‎مانده در تاریخ معاصر ماست. مرحوم آیت‌ا... حسنعلی مروارید، عالم و عارف نامدار مشهد، در گفت‌وگویی که در کتاب «قیام گوهرشاد» مضبوط است، می‌گوید: «زن‌های خانواده ما و منسوب به ما، سحر از منزل بیرون می‌رفتند و صله ارحام به‎جا می‌آوردند. حتی یکی از خانم‌ها را که مأمور تعقیب کرد، حالتی برایش به وجود آمد که بعد از دو سه روز ناراحتی، در منزل ما فوت شدند.» در این مسئله، تنها بانوان وابسته به خاندان‌های مذهبی و روحانی درگیر نبودند. سیدمحسن محلاتی، ملقب به «صدرالاشراف»، از رجال سیاسی دوره قاجار و پهلوی که در دهه 1320، برای مدت کوتاهی نخست‌وزیر شد و حتی زمانی هم، او را به عنوان رئیس مجلس سنا برگزیدند، در زمان واقعه مسجد گوهرشاد و پس از آن، ماجرای کشف حجاب، وزیر عدلیه(دادگستری) بود. صدرالاشراف در خاطراتش می‌نویسد که رضاشاه به وی دستور داد تا مانند دیگر وزارتخانه‌ها، مجلسی را برای شرکت کارمندان به همراه همسرانشان ترتیب دهد و همه بانوان باید بدون حجاب در مجلس حاضر شوند تا قضیه عادی شود! همسر صدرالاشراف، بانویی محجبه و عفیف بود. او نمی‌خواست در چنین مراسمی شرکت کند؛ اما ظاهراً صدرالاشراف چاره‌ای نداشت! او می‌نویسد: «من ناچار شدم و مجلسی در کلوب ایران که وسعت زیاد داشت، فراهم کرده و دعوت کردم، ولی در خانه من حالت عزا بود. ناچار شب وقتی عده زیاد از اعضا و سایرین آمده بودند، خانم من با کراهت با دخترهایم حاضر شدند و از مدعوین پذیرایی شد. اما بعد از مراجعت از آن‌جا، خانم من مریض شد و دیگر از آن خانه بیرون نیامد تا در مدت یک‌سال بعد فوت شد و جنازه او بیرون رفت.» در این مقاومت گسترده، نقش بانوان بسیار گسترده‌تر از مردان بود. آن‌ها هم در واقعه مسجد گوهرشاد و هم بعد از آن، در اختناق و بیداد ناشی از سیاست‎های ضددینی و ضدملی رضاشاه، ایستادگی کردند و حاضر نشدند فرهنگ و ایمان خود را رها کنند؛ چیزی که به آن‌ها اصالت و هویت می‌بخشید.

قهرمانان قیام مسجد گوهرشاد

با جانفشانی شخصیت‌های برجسته‌ای مانند آیات سیدحسین قمی میرزاهاشم میردامادی، یونس اردبیلی و... نقاب از چهره ضددینی رضاشاه برداشته شد

جواد نوائیان رودسری – قیام مسجد گوهرشاد را باید نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر ایران بدانیم؛ رویدادی که باعث شد شکاف میان دربار پهلوی و ملت، به‌ویژه در عرصه اعتقادات دینی و پایبندی به فرهنگ خودی، بیش از پیش عیان شود و این شکاف، تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357، به هیچ‌وجه پُر نشد. هرچند قیام مسجد گوهرشاد به دلایلی، از جمله برنخاستن هدایتگران آن از میان قشر به اصطلاح نخبه و منورالفکر یک سده اخیر و عدم وابستگی آن‌ها به طایفه‌های قدرتمند و صاحب اقتدار، جایی در متون تاریخ معاصر برای خود پیدا نکرد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نمی‌توان تأثیر و بازتاب این قیام را، در حوادث بعدی و نیز در روی‌گردانی مردم از رژیم پهلوی، انکار کرد.تردیدی نیست که بررسی یک رویداد تاریخی، بدون شناخت افرادی که آن را پدید آورده‌اند، ممکن نیست. قیام مسجد گوهرشاد نیز، نمی‌تواند از این قاعده مستثنا باشد. آن‌چه در تیرماه سال 1314، در مسجد گوهرشاد مشهد اتفاق افتاد، حاصل فرایندی بود که از چند ماه قبل و در پی واقعه روز 13 فروردین همان سال، در شیراز آغاز شد. مخالفت آیت‌ا... فال‌اسیری با کشف حجاب و رقص دختران دانش‌آموز در یک مراسم عمومی که وزیر فرهنگ رضاشاه نیز در آن حضور یافته بود و در پی آن اعتراضات گسترده مردم در این شهر و سپس در تبریز، باعث بیداری علمای مشهد شد و سفر آیت‌ا... سیدحسین قمی به تهران، برای صحبت با رضاشاه و وادارکردن وی به تجدیدنظر در روند غربی‌سازی لباس و فرهنگ مردم مسلمان ایران و البته، بازداشت آیت‌ا... در باغ سراج‌الملک شهر ری، جرقه قیام مسجد گوهرشاد را زد. با این حال، آن‌چه بیشتر مشهور شده و مورد توجه قرار گرفته، حضور و میدان‌داری مرحوم شیخ بهلول گنابادی در این واقعه تاریخی است؛ روایتی که هرچند نمی‌توان در درستی آن تردید روا داشت، اما باعث منحصرشدن نقل عمومی به فعالیت‌های آن مرحوم و چشم‌پوشیدن از نقش‌های نهان و آشکار دیگر شخصیت‌ها، در بازگویی فرازهای تاریخی این قیام مردمی شده‌است. به همین دلیل، شاید به‌جا باشد که در سالروز قیام خونین مسجد گوهرشاد، یادی از نقش‌آفرینان و رنج‌کشیدگانی داشته باشیم که قبل، بعد و در هنگام قیام، با پایمردی خود، نقشی مهم و اساسی را در تداوم تأثیر این رویداد تاریخی مهم ایفا کردند؛ هرچند که بخش مهمی از این قیام با همت هزاران مرد و زنی به سرانجام رسید که متاسفانه در تاریخ، نامی از آن‌ها باقی نمانده‌است.

آیت‌ا... سیدحسین طباطبایی قمی: از مراجع بزرگ شیعه در دوران معاصر بود که در 26 آذرماه 1244 در شهر قم به دنیا آمد. او پدربزرگ مادری امام موسی‌صدر است. آیت‌ا... قمی در فقه و اصول از شاگردان شهید شیخ فضل‌ا... نوری بود و افزون بر آن، افتخار تلمذ نزد آخوند خراسانی و محدث‌نوری را در کارنامه خود داشت. مقاومت وی در برابر سیاست‌های ضدمذهبی رضاشاه و سفرش به تهران و سپس بازداشت او در باغ سراج‌الملک، یکی از مهم‌ترین دلایل قیام مسجد گوهرشاد محسوب می‌شود. آیت‌ا... سیدحسین قمی، در آن زمان، مرجع تقلید مردم مشهد بود و بعدها در اواخر عمر، پس از درگذشت آیت‌ا... سیدابوالحسن اصفهانی، مرجعیت‌تام یافت. وی در 16 اسفند سال 1325 دارفانی را وداع‌گفت و در نجف‌اشرف به خاک سپرده‌شد.

آیت‌ا... سیدهاشم میردامادی: از مجتهدان و علمای نامدار حاضر در مشهد، در زمان قیام مسجد گوهرشاد بود. وی پدربزرگ مادری حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای، رهبر انقلاب است و در سال 1264 خورشیدی در خانواده‌ای با اصالت نجف‌آبادی، در نجف اشرف به‌دنیا آمد. نسب او با هفت واسطه، به میرداماد، فیلسوف و دانشمند بزرگ دوره صفویه می‌رسد. میرزاهاشم یکی از علمایی بود که در قیام مسجد گوهرشاد، ضمن سخنرانی‌هایی، به سیاست‌های ضددینی رضاشاه تاخت. در گیر و دار پس از هجوم به مردم در مسجد، مأموران رژیم وی را بازداشت کردند و به صورت تبعید به سمنان فرستادند. آیت‌ا... میردامادی در سال 1339 به مشهد بازگشت و در مسجد گوهرشاد جلسات تفسیر قرآن برگزار کرد. او در سال 1341 دارفانی را وداع‌گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی: از علمای مشهور مشهد و یکی از نقش‌آفرینان قیام مسجد گوهرشاد بود. وی در سال 1257 خورشیدی در اردبیل به‌دنیا آمد و بعدها در نجف‌اشرف، نزد آخوند خراسانی به کسب علم پرداخت و همراه با آیت‌ا... میرزامحمدتقی شیرازی در قیام علیه استعمار انگلیس شرکت کرد. در جریان قیام مسجد گوهرشاد، منزل شخصی آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی، محل برگزاری جلسات علمای مشهد برای مدیریت مبارزه با اقدامات ضددینی رضاشاه بود. پس از سرکوب قیام، آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی را بازداشت‌کردند و به تهران فرستادند و پس از یک‌ماه شکنجه و آزار، درنهایت به اردبیل تبعید شد. وی در سال 1320، پس از اشغال ایران توسط متفقین، به مشهد بازگشت. آیت‌ا... سیدیونس اردبیلی در 30 اردیبهشت 1337 دارفانی را وداع‌گفت و در حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

آیت‌ا... محمد آقازاده خراسانی: وی فرزند آخوندخراسانی بزرگ، صاحب کتاب مشهور «کفایةالاصول» است. آیت‌ا... آقازاده سال 1256 خورشیدی در نجف‌اشرف زاده و پس از پیروزی نهضت مشروطیت، با دستور پدر راهی مشهد شد و در این شهر، علاوه بر تدریس و اداره حوزه علمیه، به حمایت از مشروطیت پرداخت. در جریان قیام مسجد گوهرشاد، آیت‌ا... آقازاده تلاش کرد با گفت‌وگو و پادرمیانی، مانع از کشتار و قتل‌عام مردم شود، اما موفق نشد و خودش نیز، توسط مأموران رضاشاه بازداشت و به صورت تبعید، روانه یزد شد. چند سال بعد، او را به عنوان تغییر مکان تبعید، به شهر ری آوردند؛ در آن‌جا، طبق شواهد و مدارک تاریخی، در سال 1316، به دست پزشک احمدی و با اشاره پهلوی اول، به شهادت رسید. آیت‌ا... آقازاده را در باغ طوطی، نزدیک حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به خاک سپردند.

روایتی تاریخی از چرایی و چگونگی وقوع قیام مسجد گوهرشاد در سال  ۱۳۱۴ : شهادت زیر گنبد فیروزه‌ای

واکاوی قیام مردمی گوهرشاد علیه استبداد رضاخانی از نگاه شاهدان عینی

ناشنیده های تاریخی از نقش بی نظیر بانوان در قیام ... - آخرین خبر

روز عفاف و حجاب؛ روز حمله رضا شاه به مسجد گوهرشاد

روایت ۷ شاهد عینی از یک جنایت بزرگ