نماز نخستین عبادتی است که بر پیامبر(ص) و پیروانش در مکه واجب شد و یکی از عبادات اصلی مسلمانان است که ادای آن در قرآن و متون دینی مورد تأکید بسیار بوده و از آن با تعبیر‌هایی مانند «ستون دین» و «شرط قبولی سایر اعمال» یاد شده است.
علاوه بر نمازهای واجب روزانه، نمازهای مستحبی فراوانی نیز وجود دارد که در روایات، برای آنها آثار و پاداش‌های فراوانی در دنیا و آخرت بیان شده است. مهمترین این نمازها نماز شب و نافله‌های نمازهای واجب است.
محتویات
واژه شناسی
نماز واژه‌ای فارسی است که برای «صلاة» (جمع آن صَلَوات) به کار می‌رود. نماز به معنای خم شدن، سرفرودآوری برای ستایش پروردگار، احترام و اظهار بندگی و اطاعت است.[۱][۲] واژۀ قرآنی "صلاة" از ریشۀ «ص ل و» به معنای دعا است[۳] و جمع آن "صلوات" است، "صلاة" در بعضی آیات[۴] به معنای دعا هم به کار رفته است. وجه نامگذاری «صلاة» از باب اطلاق جزء به کل است یعنی نماز شامل دعا هم هست.
جایگاه نماز
واژه صلاة (نماز) به همراه مشتقاتش ۹۸ بار در قرآن تکرار شده است.[۵] و چنان جایگاه ممتازی دارد که در بسیاری از آیات به عنوان مهمترین و اولین عمل فردی و اجتماعی[یادداشت ۱] مؤمنین در کنار ایمان ذکر شده است و از سوی دیگر نه تنها از اولین ناله‌های دوزخیان ترک نماز را بیان می‌کند[۶] بلکه از نمازگزاران سهل انگار در نماز، در کنار تکذیب کنندگان دین یاد کرده است.[۷]. هیچ واجبی در قرآن همچون نماز مورد تأکید قرار نگرفته است. نماز عامل بازدارندۀ از گناه،[۸] وسلۀ فلاح و رستگاری،[۹] یاری کننده در مشکلات زندگی،[یادداشت ۲] و از سفارشات مهم خدا به انبیا[۱۰] و دغدغه‌های پیامبران بزرگ الهی به ویژه در مورد خانواده‌شان است.[۱۱]
در گفتار و عملکرد پیامبر(ص) و امامان نیز نماز جایگاه رفیعی دارد، در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در این موضوع نقل شده است که اهمیت و ویژگی بی‌بدیل نماز را از دید اولیاء دین نشان می‌دهد. نماز ظهر عاشورای امام حسین(ع) و بسیاری موارد دیگر در زندگی معصومان نیز شاهد این مدعاست.
در روایات از نماز با تعابیر مختلفی یاد شده است از جمله:
|
و برای سستی یا ترک نماز نیز عواقب سنگینی بیان شده است از جمله:
تاریخچه نماز
نماز از عباداتی است که هیچ شریعتی از آن خالی نبوده، هر چند که گونه‌های آن بر حسب شریعت‌های مختلف فرق داشته است.[۴۱] در قرآن از نماز حضرت ابراهیم(ع)،[۴۲] اسماعیل[۴۳] و اسحاق، موسی،[۴۴] زکریا،[۴۵] عیسی،[۴۶][۴۷] شعیب[۴۸] و لقمان حکیم[۴۹] و در روایات از نماز حضرت آدم[۵۰] و بسیاری دیگر از انبیا یاد شده است.
در فرهنگ قرآنی، نماز اختصاص به انسان‌ها نداشته و هر آن کس که در آسمان‌ها و زمین است نماز ویژۀ خود را دارد :
- آیا نمی‌دانی هرکه در آسمان‌ها و زمین است و پرندگان بال گشوده خدا را تسبیح میگویند؟ به یقین هریک نماز و تسبیح خود را میداند و خدا به آنچه انجام میدهند داناست.[۵۱]
نماز در یهودیت (در عبری: تفیلا תפלות) و در جمع تفیلیم یا تفیلوت خوانده می‌شود. توضیحات دقیق در باب آنها را می‌توان در سیدور یا بخش‌های میشنا کتب سنتی دعای دیانت یهودی جست. معمولا در هر روز سه نماز می‌خوانند و در روز شبات شنبه و سایر روزهای مقدس فرقه‌های ارتدکس و محافظه کار یک نماز اضافی هم به نام موسف می‌خوانند.
نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاص تثلیث (پسر یا روح القدس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحیت نماز به صورتهای مختلف گزارده می‌شود. همچنین نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش سرایی) باشد مانند مراسم عشای ربانی و یا به صورت فردی برگزار شود.
در سال‌های آغازین اسلام و در دوران دعوت مخفیانه، پیامبر(ص) به همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س) نماز می‌خواندند ولی وجوب نمازهای پنجگانه (یومیه) در شب معراج و حدود ۱۸ ماه پیش از هجرت به مدینه اتفاق افتاد. این نمازها همگی دو رکعتی بودند که در سال اول هجری هفت رکعت به آنها اضافه شده و شکل نهایی به خود گرفت.[۵۲][۵۳]
اقسام نماز
نماز از عبادات است و هیچکس از جانب خود حق ندارد نمازی را اختراع کند که در دین وجود نداشته است. عبادتهای اختراعی باطل و حرام هستند. اقسام نماز در اسلام عبارتند از:
نمازهای واجب
نمازهای واجب را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
۱. نمازهای روزانه که ۱۷ رکعت هستند. در سفر نمازهای چهار رکعتی شکسته شده و به دو رکعتی تبدیل می‌شوند.
| نمازهای واجب | زمان | رکعت ها | توضیحات |
|---|---|---|---|
| نماز صبح | بعد از طلوع فجر تا طلوع آفتاب | ۲ | مردان باید بلند بخوانند |
| نماز ظهر | بعد از اذان ظهر | ۴ | باید آهسته خواند |
| نماز عصر | بعد از نماز ظهر | ۴ | باید آهسته خواند |
| نماز مغرب | بعد از اذان مغرب | ۳ | مردان باید بلند بخوانند |
| نماز عشاء | بعد از نماز مغرب | ۴ | مردان باید بلند بخوانند |
۲. نمازهایی که در مناسبتی خاص واجب می‌شوند:
| نمازهای واجب | زمان | رکعت ها | توضیحات |
|---|---|---|---|
| نماز آیات | پس از خسوف یا کسوف یا زلزله یا... | ۲ | پنج رکوع در هر رکعت |
| نماز قضا | وقت خاصی ندارد | -- | تفاوتی با اصل نماز ندارد مگر در نیت قضا |
| نماز قضای پدر (و مادر) | وقت خاصی ندارد | -- | تفاوتی با اصل نماز ندارد مگر در نیت نیابت از پدر (و یا مادر) |
| نماز میت | قبل از تدفین میت | ۱ | پنج تکبیر با ذکرهای خاص |
چنانچه انسان در وقت خودش نمازهای واجب را به جای نیاورد مرتکب گناه شده و لازم است آنها را با نیت قضا بعداً به جای آورد.
نمازی است که اگر اتفاقات زیر در جایی که شخص حضور دارد پدید آید، برای او نماز آیات واجب می‌شود:
خورشید یا ماه گرفتگی (جزئی یا کلی)، زمین لرزه، آذرخش و صاعقه و طوفانها و حوادث طبیعی دیگر در صورتی که موجب وحشت اکثر مردم شود.
- نماز میت، که بر بدن اموات مسلمان، پیش از تدفین آنها خوانده می‌شود.
نمازهای مستحب
| نافلۀ نمازِ | زمان | رکعت ها | در سفر | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| صبح | قبل از نماز | ۲ | ۲ | -- |
| ظهر | قبل از نماز | ۸ | ۰ | در سفر نباید خواند. چهار نماز دو رکعتی |
| عصر | قبل از نماز | ۸ | ۰ | در سفر نباید خواند. چهار نماز دو رکعتی |
| مغرب | بعد از نماز | ۴ | ۴ | دو نماز دو رکعتی |
| عشاء | بعد از نماز | ۲ | ۲ | دو رکت نشسته (نماز وُتَیرِه). در سفر به قصد رجاء خوانده شود |
از آنجا که نماز زیباترین و کاملترین عمل عبادی است، علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای مستحبی فراوانی برای مشتاقان قرار داده شده و کمتر موقعیت دینی را می‌توان یافت که نماز ویژه‌ای نداشته باشد. در کتاب مفاتیح الجنان تا حد زیادی این نمازها گردآوری شده است.
از مهمترین نمازهای مستحبی، نافله‌های روزانه است که در روایات به عنوان کامل کننده نمازهای روزانه و جبران عدم حضور قلب در آنها معرفی شده است.
از دیگر نمازهای مستحبی می‌توان از نماز عید فطر و قربان، نماز اول ماه، نماز جعفر طیار، نماز اِستِغاثِه،... نام برد.
نماز شب
مهمترین نماز مستحبی نماز شب است. ارزش و جایگاه والای این نماز به حدی است که بر پیامبر اکرم واجب بوده و در روایات توصیه‌های فراوانی به آن شده است. این نماز دارای آثار و برکات زیادی در دنیا و آخرت است: باعث خشنودی خدا و دوستی ملائکه، درخشش برای اهل آسمان، روشنی دل، استجابت دعا، پذیرش توبه، کفاره گناهان، زیبایی صورت، از بین رفتن غم و اندوه، تقویت نور چشم، محبوب شدن بین مردم، افزایش عمر، جلب رزق و روزی و ادای قرض، کلید بهشت و جواز عبور از پل صراط، زینت و نور مؤمن در قبر و قیامت، برطرف کننده وحشت تاریکی قبر،...
نماز جمعه
نماز جمعه یکی از مهمترین نمادهای سیاسی-عبادی اسلام است و در فضیلت این نماز همین بس که در قرآن صریحاً مؤمنان را به حضور در آن دعوت فرموده است: هنگامی که صدای مؤذن بلند شد و دعوت به نماز جمعه شدید، تجارت را رها ساخته و برای انجام نماز بشتابید که اگر بدانید از همه چیز برای شما بهتر است.[۵۴] در روایات نیز نماز جمعه باعث حرام شدن آتش جهنم بر بدن و موجب آسان شدن ترس و هول قیامت و کشیده شدن قلم عفو بر جرائم اعمال گذشته معرفی شده است. ثواب شرکت در نماز جمعه برای کسی که قادر به انجام حج نیست، برابر با حج است. [۱] [۲]
احکام نماز
قبل از شروع به نماز باید مقدمات آن را فراهم کرد: ابتدا وضو یا غُسل یا تیمم انجام می‌شود (برای تشخیص اینکه کدام را انجام دهیم لازم است به رسالۀ مرجع تقلید مراجعه کنیم) سپس با لباس مناسب و بدن پاک رو به قبله (کعبه در مکه) می‌ایستیم.
واجبات نماز ۱۱ چیز است: ۱. نیت ۲. قیام ۳. تکبیرة الاحرام ۴. رکوع ۵. سجود ۶. قرائت ۷. ذکر ۸. تشهد ۹. سلام ۱۰. ترتیب ۱۱. موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).
پنج مورد اول ارکان نماز هستند. فرق رکن و غیر رکن در آن است که در رکن اگر انسان آن را عمداً یا سهواً به جا نیاورد نماز باطل می‌شود ولی غیر رکن اگر عمداً به جا نیاورد باطل است و اگرسهواً به جا نیاورد نماز او صحیح است.[۵۵]
کیفیت نماز خواندن
با آرامش رو به قبله می‌ایستیم و برای نماز نیت می‌کنیم. برای مثال:
"دو رکعت نماز صبح به جا می‌آورم برای رضای خدا قُربة ً الی الله" نیت برای سایر نمازها هم به همین کیفیت است.
سپس تکبیرة الاحرام می‌گوئیم، یعنی دستها را تا مقابل گوش‌ها بالا برده و می‌گوئیم: " اللهُ اکبر"
بعد سوره حمد را می‌خوانیم[۵۶] و به دنبال آن، سوره کامل دیگری مانند سوره توحید خوانده می‌شود.[۵۷] بعد از سوره، "الله اکبر" می‌گوئیم، به رکوع رفته و ذکر رکوع را میگوییم: یکبار "سُبحانَ رَبّی العَظیمِ وَ بِحَمدِه"[۵۸] یا سه مرتبه "سُبحانَ الله".
بعد از رکوع می‌ایستیم سپس "الله اکبر" گفته و به سجده می‌رویم، در سجده یا یکبار "سُبحانَ رَبّی الاَعلی وَ بِحَمدِه"[۵۹] میگوییم یا سه مرتبه "سُبحانَ الله". سپس سر از سجده برمی‌داریم و میگوییم "الله اکبر" و بعد از آن دوباره "الله اکبر" گفته و به سجده می‌رویم و همان ذکر را تکرار می‌کنیم.
رکعت دوم
بعد از سجده دوم می‌ایستیم و دوباره حمد و سوره می‌خوانیم، پس از آن "الله اکبر" گفته و دستها را بلند می‌کنیم و قنوت می‌خوانیم. در قنوت می‌توان هر دعایی را خواند، مانند: "رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار" خدایا در دنیا و آخرت به ما خیر و نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش نجات بده.
پس از قنوت به رکوع رفته و ذکر آن را میگوییم، سپس می‌ایستیم و پس از آن دو سجده انجام میدهیم، می‌نشینیم و تشهد[۶۰] می‌خوانیم. اگر نماز دو رکعتی باشد در رکعت دوم بعد از تشهد، سلام نماز[۶۱] را میگوییم و نماز پایان می‌یابد.
اگر نماز سه رکعتی یا چهار رکعتی باشد بعد از تشهد در رکعت دوم برخاسته و به جای حمد و سوره، تسبیحات اربعه[۶۲] را سه مرتبه می‌خوانیم. بعد از آن به رکوع و سجده می‌رویم، اگر نماز سه رکعتی بود بعد از دو سجدۀ رکعت سوم تشهد و سلام میگوییم ولی اگر نماز چهار رکعتی بود بعد از سجده دوباره می‌ایستیم و تسبیحات اربعه را میگوییم و بعد از رکوع، دو سجده و تشهد و در آخر سلام میگوییم.
نمازهای مستحب همگی دو رکعتی خوانده می‌شوند مگر رکعت آخر نماز شب (نماز وِتر) و نماز اعرابی، به عنوان مثال از اعمال شب عید غدیر دوازده رکعت نماز مستحبی است که باید آن را به صورت شش نماز دو رکعتی خواند.
آداب نماز
آداب و مستحبات زیادی برای نماز بیان کرده‌اند[۳] که مهمترین آنها عبارتند از: نماز اول وقت، اذان و اقامه، در مسجد و به جماعت خواندن نماز، حضور قلب و خشوع. پس از نماز نیز دعاها و ذکرهای فراوان و پرفضیلتی بیان شده که مهمترین آنها تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌باشد. در ابتدای کتاب مفاتیح الجنان بسیاری از این آداب بیان شده است.
حکمت و فلسفه‌های نماز
برای نماز حکمت‌ها و فلسفه‌های فراوانی بر شمرده‌اند که به گوشه‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
- نماز تقویت کنندۀ روح بندگی است. حتی اگر انسان از حضور قلب در نماز کم بهره باشد همین که برای اطاعت فرمان الهی آنگونه که او می‌خواهد نه آنگونه که ما می‌خواهیم عبادت او را انجام می‌دهد کمال بندگی او را نشان می‌دهد. می‌توان حمد و ثنای الهی را به زبان مادری و غیر از نماز هم انجام داد ولی اینگونه عبادات گرچه پاداش داشته و عامل نزدیکی بنده به خداست ولی چون عبادتی است آنگونه که ما می‌خواهیم، از روح بندگی و اطاعت و تسلیم دربرابر خداوند، آنگونه که او می‌خواهد خالی است.
- نماز وسیلۀ شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است. همانطور که انسان لازم است دست و بدن خود را بشوید لازم است روح و جان خود را نیز از آلودگیهای غفلت که خواسته یا ناخواسته بر قلب او عارض می‌شود پاک گرداند.[۶۵]
- نماز سدی در برابر گناهان آینده است،[۶۶] چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می‌کند و نهال تقوا را در دل پرورش می‌دهد. در احادیث متعددی می‌خوانیم افراد گناهکاری بودند که هم اهل معصیت بودند و هم اهل نماز، پیشوایان معصوم نماز آنها را مایۀ اصلاح و توبۀ آنها در آینده معرفی کردند.[۶۷]
- نماز، غفلت زداست، بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حق آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند، اما نماز به حکم این که در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز پنج بار انجام می‌شود، مرتباً به انسان هشدار می‌دهد و موقعیت او را در جهان به او گوشزد می‌کند.
- نماز قطع نظر از محتوای خودش با توجه به شرائط صحت دعوت به پاکسازی زندگی می‌کند، مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز می‌خواند، آبی که با آن وضو می‌گیرد باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد.
- نماز روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند، چرا که دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن هر دو موجب بطلان نماز است، همچنین آداب و احکام دیگر در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن که رعایت آنها، پذیرش انضباط را در برنامه‌های زندگی کاملاً آسان می‌سازد.
- نماز بازدارندۀ از حرص و آز و کم طاقتی است. خداوند متعال می‌فرماید:انسان حریص و کم طاقت آفریده شده و هنگامی که بدی به او رسد بی‌تابی می‌کند و هنگامی که خوبی به او رسد مانع از دیگران می‌شود، مگر نماز گزاران، آنان که نمازها را پیوسته انجام میدهند.[۶۹]
- استقامت در مشکلات زندگی. خداوند در دوجای قرآن می‌فرماید در مشکلات و گرفتاریها از نماز و صبوری پیشه ساختن یاری بگیرید. با آرامش و اطمینان روحی که از گذر ایمان و نماز می‌شود، انسان می‌تواند امواج سهمگین مشکلات را پشت سر بگذارد.[۷۰]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: نـــمـــاز و نـــمـــازگــــزاران
