داستان واقعی ظهور و بروز فرقه شیخیه در آذربایجان

قسمت دوم پرونده ریشه انحراف

با تأملی محققانه در تاریخ معاصر ایران می‌توان دریافت که یکی از مراکز مهم نشو و نمای شیخیه در ایران معاصر ایالت مهم و زرخیر آذربایجان بوده است.

به گزارش قدس آنلاین، پس از مدت اندکی از ورود این فرقه به آذربایجان و تبریز ما شاهد این هستیم که شیخیه با توجه به تفاوت دیدگاههایی که نسبت به شیعیان امامیه در خصوص مسائل مذهبی داشتند به راحتی در قبال موج افسارگسیخته افکار متجددانه‌ای که ریشه در اروپا داشت از خود انعطاف نشان دادند و پس از مدتی به مدد همین انعطاف پذیری برخی از شخصیتهای مؤثر شیخیه همچون میرزا علی ثقه الالسلام تبریزی رهبر شاخه ثقه الاسلامی‌های شیخیه در تاریخ معاصر ایران اقدامات مهمی داشتند که باعث شد نقش پر رنگی در این برهه حساس زمانی ایفا کنند. اما این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که شیخیه تبریز و آذربایجان یک تفاوت اساسی با سایر نحله‌های فکری مربوط به پیروان شیخ احمد احسائی داشت و آن نزدیکی بسیار شیخیه تبریز و آذربایجان به متشرعه و پذیرفتن و سرخم نمودن در برابر بسیاری از ظواهر شرعی بود که موجب ایجاد نقطه عطفی در تاریخ این شاخه از فرقه شیخیه شد. با عنایت به این مسئله خبرنگار و پژوهشگر فرق و مذاهب قدس آنلاین در گفتگو با دکتر ایوب نیکنام لاله تاریخ نگار و نویسنده کتاب«تبریز در گذر تاریخ» به دنبال واکاوی برخی از نکات تاریخی مربوط به این این شاخه مهم از فرقه شیخیه است.

قدس آنلاین: بسم‌ الله الرحمن الرحیم سلام و عرض ادب خدمت شما استاد گرامی لطفاً به عنوان سؤال نخست کمی در خصوص تاریخ و چگونگی ورود مکتب شیخیه به تبریز و آذربایجان بفرمایید؟

نیکنام لاله: سلام و عرض ادب خدمت شما آقای رحمانی عید غدیر خم را نیز به شما تبریک می‌گویم و برای شما آرزوی موفقیت دارم. در خصوص سؤال نخست شما باید بگویم که با توجه به دانسته‌های من اگر به طور خلاصه بخواهم بگویم که چرا آذربایجان مهم است وچرا شیخیه به آذربایجان آمده‌اند پاسخ شما به این صورت است که در زمان قاجار و حتی تا دوران پهلوی اول آذربایجان که پیش از آن تحت عنوان ایالت جلیلیه آذربایجان شناخته می‌شد و جزو ممالک محروسه ایران بود. به صورت یک ایالت بزرگ شناخته شده بود که به دلیل بزرگی این منطقه ۷۰ درصد از مالیات دریافتی ایران‌ را به این منطقه اختصاص می‌دادند و از نظر زمانی شهر تبریز طولانی‌ترین دوره پایتختی را نیز دارا می‌باشد. همان طور که می‌دانید در دوران صفویه پایتخت ایران از تبریز به قزوین انتقال یافت. این شهر و ایالت یک منطقه بزرگ و در خور توجه بود و همان طور که می‌دانید اکثراً در مناطق بزرگ حوادث‌ مهم و اجرایی کردن برنامه‌های مهم سیاسی اجتماعی به وقوع می‌پیوندد. شخصیت‌های مهمی همچون قائم‌مقام‌فراهانی،امیرکبیر، امیر نظام گروسی و ناصرالدین میرزا که بعدها ناصرالدین‌شاه شد و سایر شاهان قاجار همه دوران ولیعهدی خود را در آذربایجان گذراندند و سپس به سلطنت رسیدند. از منظر من داستان شیخیه هم به همین منوال بوده است وقطعاً‌ قصه پیدایش شیخیه یک قضیه سیاسی است غربی‌ها بعد از این‌که دیدند نمی‌توانند مسلمانان را شکست بدهند،تصمیم به ایجاد تفرقه میان شیعه و سنی گرفتند. به نظر بنده شیخیه هم جزو همین گروههای تفرقه افکن می‌باشد و گرنه تبریز بر طبق اسناد و مدارک تا مدتها سنی نشین بوده است. بر اساس اسناد و مدارک ما چیزی دال بر اینکه شیخیه چه زمانی به تبریز آمده‌اند نداریم. اما بر اساس برخی از شواهد به دست آمده رهبر شیخیه شخصی به نام شیخ احمد ابن زین الدین احسائی است که حدود ۳۰۰ سال پیش در منطقه احساء عربستان به دنیا آمده است. وی نزدیک به ۷۸ ساال عمر کرد و در نهایت در مدینه منوره دفن شد. یکی از شاگردان وی سید کاظم رشتی بود. به طور کلی فرقه انحرافی شیخیه تلاش داشت خود را به عنوان زیر مجموعه شیعه تعریف کند. ما از زمان دقیق ورود شیخیه به تبریز و آذربایجان اطلاع دقیقی نداریم و روایات تاریخی در این خصوص زیاد است. کمی پیش از دوران ناصر الدین شاه قاجار در تبریز ۳ خانواده شیخیه بودند. یکی خانواده ثقه الاسلام که بسیار معروف بودند. دیگری خاندان احقاقی‌ها و دیگری خانواده‌ای که به حجت الاسلامی‌ها معروف بودند خانواده حجت الاسلامی‌ها شامل کسانی مانند محمد یا حسین حجت‌الاسلام و میرزا محمدممقانی می‌شد که طبق شواهد تاریخی میرزا محمد ممقانی جزو اولین مجتهدین و علمای شیخیه در تبریز بوده و مدتی هم شاگرد شیخ احمد احسائی بوده و از وی گواهی اجتهاد گرفته است. در حال حاضر اطلاعاتی از این خانواده وجود ندارد و اعضای این خاندان شهرت خودشان را تغییر داده و از هم فروپاشیدند. دومین خاندان مهم شیخیه در تبریز و آذربایجان خانواده احقاقی است که بزرگ این خانواده «میرزا محمد باقر اسکویی» از مراجع تقلید و دارای رساله بود. اما قبل از ارائه توضیح در خصوص ثقه الاسلامی‌ها باید بگویم بر اساس گفته قدمای شهر تبریز افراد در آن زمان به دو دسته شیخیه و متتشرعه تقسیم می‌شدند که بین این دو طایفه در تبریز اختلافاتی نیز وجود داشته زیر ا متشرعه در تمام امور شرع را بر همه چیز مقدم می‌داشتند. جالب است بدانید که شیخی‌ها یا همان شیخیه مسجدی ویژه نیز در تبریز داشته‌اند که گویا تا دهه ۱۳۴۰ش بسیار فعالیت داشته اما پس از پیروزی انقلاب بساط آن برچیده شد. اما در مورد مهم‌ترین خاندان شیخی آذربایجان یا خانواده ثقه الاسلامی‌ها که از مهم ترین خاندان‌های منسوب به این فرقه بودند باید گفت که میرزا شفیع تبریزی معروف به ثقه الاسلام در دوران ناصرالدین شاه بزرگ این خاندان بود و فرزند او میرزا موسی ثقه الاسلام د ر حدود سال ۱۲۹۰م از علمای شیخیه بود که در زمان اعدام میرزا علی ثقه الاسلام در تبریز نیز در قید حیات بود. و بعد از وی برادرش میرزا محمد نیز از علمای شیخیه بود که از فرزندان آنها افرادی باقی می‌مانند و هنوز هم فرزندان آنها در قید حیات هستند اما دیگر چندان پیگیر عقاید شیخیه نیستند.منوچهر ملک قاسمی که از نوادگان ملک قاسم فرزند فتحعلی شاه قاجار و از خان‌های شیشوان بود. صفرخان قهرمانی که طولانی‌ترین زندانی سیاسی ایران بود یک روز در سازمان اسناد ملی به من توضیح داد که من در تبریز نزد خانواده ثقه الاسلام که می‌رفتم. این قضیه برای حدود ۱۳۰۸ش است. جالب بود که در آنها مسئله حجاب رعایت نمی‌شد و آنها خیلی تجدد مآب بودند به علاوه اینها از فئودالهای دوران خود بودند و چندین قطعه آبادی داشتند و بسیار ثروتمند بودند که خانم فریده ثقه الاسلام که فرزند میرزا شفیع کوچک می‌باشد و از نوادگان میرزا محمد برادر مرحوم میرزا علی ثقه الاسلام تبریزی است. میرزا محمد و شهید میرزا علی ثقه الاسلام فرزندان میرزا موسی بودند و میرزا موسی فرزند میرزا شفیع بزرگ تبریزی بودند که بزرگ شیخیه بود. پس از شهادت میرزا علی ثقه الاسلام در دوران مشروطه پس از فوت میرزا محمد فکر می‌کنم این سلسله از شیخیه از بین می‌رود بنابراین باید براساس نقلهای موجود از تاریخ شفاهی این سلسله تا زمان میرزا محمد ثقه الاسلامی ادامه داشت. میرزا محمد ثقه الاسلامی فرزندی به نام میرزا شفیع دارد که وی پدر خانم فریده ثقه الاسلامی است. این خانواده با خاندان بزرگ امین لشکر افشار وصلت نموده بود و بر اساس برخی روایتهای تاریخی این خانواده نزدیک به ۲۰۰ دهکده در منطقه شاهین دژ داشتند. خانم فریده ثقه الاسلامی می‌گوید زمانی که کوچک بودم در شمیران باغ های زیادی داشتیم و چند ماهی به آنجا می‌رفتیم که همسایه پدر مهندس مهدی بازرگان بودیم. این خانه نیز در خیابان آمل کوچه پروین بود که بعدها تبدیل به خیابان تخت جمشید و چهار راه بهار شد.

قدس آنلاین:کمی در مورد دلایل اهمیت شیخیه تبریز و آذربایجان نسبت به سایر شاخه‌ها بفرمایید؟

نیکنام لاله: در آن زمان به دلیل این که آذربایجان یکی از مراکز ثقل حوادث سیاسی، اقتصادی و تجاری ایران مرکز تحولات و حوادث سیاسی،تجاری،اقتصادی ایران بود و این ایالت زرخیز در آن زمان بر سر راه جاده ابریشم قرار داشت. همان طور که می‌دانید از سال ۱۲۹۵م خط آهنی از راه جلفا به تبریز کشیده شده است و پیش از آن نیز از جلفا به تفلیس و نخجوان خط آهن کشیده شده است و همچنین از مرز بازرگان به روسیه نیز یک خط آهن وجود داشت و خط آهنی نیسز به سمت کشور عثمانی یا ترکیه کنونی وجود داشت که به اروپا می‌رفت. به همین دلیل تمام امکانات در شهر تبریز متمرکز بود و بزرگان برای رفت و آمد از این مسیر استفاده می‌نمودند سپس به شهرهای دیگر می‌رفتند اولین امکانات ها به تبریز می‌آمد. تبریز به هیچ وجه از هر لحاظ قابل مقایسه با بسیاری از شهرهای دیگر نبود به دلیل مذهبی بودن این شهر انگلیس در امور آنجا بسیار دخالت می‌کرد و به دنبال ترویح افکار و عقاید انحرافی در این شهر بود. به نوعی می‌توان گفت شروع برنامه‌ها و کارهای مهم انگلیس از این منطقه بود. همان طور که امروز برنامه‌ریزی برای هر نوع تهاجم فرهنگی از شهرهای بزرگ آغاز می‌شود. من علت اهمیت شیخیه آذربایجان را نسبت به سایر شاخه‌های این فرقه در این موقعیت مهم و استراتژیک آذربایجان و تبریز می‌دانم.

قدس آنلاین: شاخه احقاقی شیخیه از چه زمانی تأسیس شد و چه ویژگیها و بزرگانی داشت؟

نیکنام لاله: بنابر شواهد تاریخی سندی در خصوص زمان دقیق تأسیس این فرقه از شیخیه در آذربایجان در دست نداریم اما طبق گفته‌ها تاریخ ۱۲۰۰ه‌ق را می توان در زمان محمد علی شاه یعنی حدود ۲۴۰ سال پیش به عنوان تاریخ تأسیس این فرقه در نظر گرفت

قدس آنلاین: لطفاً در خصوص شاخه‌های حجت الاسلامی و ثقه الاسلامی شیخیه در تبریز و نقش آنها در تاریخ مشروطه آذربایجان مطالبی بفرمایید؟

نیکنام لاله: روس‌ها در دوران مشروطه به ساال ۱۲۹۰ه‌ق به تبریز حمله می‌کنند و به بهانه مسئولیتی که در تبریز به مورگان شوستر داده شده بود اولتیماتومی برای خارج شدن وی می‌دهند. از این قبیل موارد در ایران وجود داشت ناگفته نماند که به عنوان مثال تا سال ۱۳۰۵ش رئیس مالیه آذربایجان یک آمریکایی بوده است و پیش از آن نیز در زمان قاجار رئیس نظمیه ما یک روسی بود و به طور کلی هر کدام از قدرتهای خارجی به دنبال منفعت خودشان و با هم در رقابت بودند .در سال ‌۱۲۹۰ه‌ق که روسیه تزاری به تبریز حمله می‌کند و برخی از گروهها به مقاومت بر علیه روسها می‌پردازند. در این میان قاجارها که طرفدار روسیه بودند با پیروزی مشروطه و شکست دادن شاه، قاجاری ها که تسلیم شدند روسیه هم حامی خود را از دست داد و شکست خورد. دولت روسیه تزار ی به جبران شکست خود و به بهانه‌های مختلف به تبریز آمد و درگیری‌ها به وجود آوردکه طی این درگیری‌ها افرادی نیز کشته می‌شوند که نقش ثقه الاسلام در اینجا به عنوان بزرگ شیخیه و عالم دینی این فرقه در دورانی که این فررقه در تبریز در اکثریت بود و متشرعه در این زمان ضعیف بودند. وی فردی باسواد و نویسنده ای زبردست بود این است که وی را می‌گیرند و به زندان می‌اندازند و دست آخر وی در ۱۰محرم ۱۳۳۰ ه ق به دست روسها در تبریز به دار آویخته شد.

قدس آنلاین: نقش سیاسی_اجتماعی شیخیه آذربایجان در دوران پهلوی اول و دوم در ایران معاصر را چگونه می‌بینید؟

نیکنام لاله: درباره نقش سیاسی در تاریخ و اسناد، مدارک یا چیز مهمی مشاهده نمی‌شود که کسی از آنها صاحب منصب باشد البته گویا از شیخیه‌ها ثقه الاسلامی‌ها در دوران صفوی از صاحب منصب‌ها بوده‌اند اما در زمان قاجار ما مدرکی دال بر این موضوع نمی‌بینیم.