قالب های شعر فارسی

بیت : به هر سطر از یك شعر بیت می گویند . ( نكته : كوچكترین واحد شعر یك بیت است . )

مصراع ( مصرَع ) : هر بیت از دو قسمت تشكیل شده است كه هر قسمت یك مصراع نام دارد . ( نكته : كمترین مقدار سخن آهنگین را مصراع می نامند . )

مثال : بشنو این نی چون شكایت می كند از جــدایی ها حــكایـت مـی كند

قافیه : به كلمات غیر تكراری گفته می شود كه در پایان بیت ها و مصراع ها می آیند ، بطوری كه یك یا چند حرف آخر آنها با هم مشترك است .

نكته (1) : حرف یا حروفی كه در كلمات قافیه مشترك می آیند « حروف قافیه » نام دارند .

مثال (1) : آتـش عشـق است كانـدر نی فتــاد جـوشش عشـق است كانـدر مـی فتـاد

مثال (2) : سرآن ندارد امـشب كه برآید آفتابی چه خیالها گـذر كـرد و گذر نكرد خوابی

به چه دیرماندی ای صبح كه جان مابرآمد بـزه كــردی و نكـردند مـوذنـان صـوابـی

نكته (2) : اگر دو كلمه قافیه در تلفظ یكسان ، ولی در معنی متفاوت باشند قافیه درست است .

مثال : آتش است این بانگ نای ونیست باد هـر كـه این آتـش نـدارد نیـست بـاد

توضیح : این بیت دارای دو قافیه است كه هر دو كلمه قافیه، از نظر شكل ظاهری با هم یكسان هستند

امّا از جهت معنی با هم فرق دارند . بطوری كه نیست در مصراع اول فعل و در مصراع دوم اسم می باشد

و كلمه باد در مصراع اوّل اسم ، امّا در مصراع دوم فعل دعا است .

قافیه میانی : گاهی برای غنی تر كردن موسیقی شعر علاوه بر قافیه پایانی ، قافیه ای در میان مصراع می آید كه به آن قافیه میانی گویند .

مثال : ملكا ذكر تو گویم كه تـو پـاكی و خـدایی نروم جز به همـان ره كه تـوام راه نمـایی

همه در گاه تو جویم همه از فضل تو پویم همه توحید تو گویم كه به توحید سزایی

بیت مُقفّی : ابیاتی كه مصراع های دوم آنها هم قافیه باشند .

مثال : نه چـنان گناهـكارم كه به دشمـــنم سپاری تو به دست خویش فرمای اگرم كنی عذابی

دل همچوسنگت ای دوست به آب چشم سعدی عجب است اگر نگـردد كه بگـردد آسیـابی

بیت مُصرّع : به بیتی گفته می شود كه در هر دو مصراع آن قافیه رعایت شده باشد .

مثال : زمیـن گشـت روشـن تـر از آسمـان جهـانـی خـروشـان و آتــش دمــان

ردیف : كلمات یا كلماتی است كه بعد از قافیه در پایان مصراع ها و ابیات می آیند و عیناً از نظر لفظ و معنی یكسان می باشند .

مثال : برق با شوقم شـراری بیش نیـست شعله ، طفل نی سـواری بیش نیست

آرزوهــای دو عــالــم دستــگـاه از كــف خـاكـم غبـاری بیش نیست

تذكّر : بیت اوّل این شعر مصرّع و دو بیت با هم مقفّی هستند .

یاد آوری : اگر دو كلمه پایان مصراع ها یا ابیات در تلفظ یكسان امّا در معنی متفاوت باشند ، ردیف به حساب نمی آیند بلكه قافیه هستند .

مثال : خــرامـان بشـــد ســـوی آب روان چنـان چـون شـده ، بـاز جـوید روان

توضیح : دو كلمه « روان» بیت بالا قافیه اند زیرا كلمه « روان » در مصراع اول به معنی روح و جان آمده است .

نكته (1) : بیت یا شعری كه دارای ردیف باشد ، مردّف نامیده می شود .

نكته (2) : آوردن ردیف در شعر اجباری نیست امّا اگر شاعر بخواهد از ردیف استفاده كند بلافاصله آن را بعد از قافیه می آورد .

نكته (3) : آوردن قافیه در شعر سنتی اجباری است ولی در شعر نو (نیمایی) جایگاه خاصی ندارد .

وزن شعر فارسی : آهنگی كه ازشنیدن مصراع های یك شعر در گوش ، احساس می شود وزن نام دارد .



تخلّص : نام شعری شاعر است كه در ابیات پایانی شعر خود می آورد .

نكته : تخلّص بیشتر در قالب شعری غزل و قصیده كاربرد دارد .

مثال (1) : درشمار ار چه نیاورد كـسی حافظ را شكر كان محنت بی حد وشمار آخرشد

مثال (2) : امـروز رو نكـرد به در گاه حق سنـا فـردا به سـوی در گـه او با چه رو رود ؟

گفتار دوم « قالب های شعر فارسی »

تعریف قالب : قالب شكلی است كه قافیه ، به شعر می بخشد و تفاوت قالب ها با یكدیگر بسته به چگونگی قرار گرفتن قافیه آنهاست . ( در واقع نحوه بكارگیری قافیه تعیین كننده قالب شعر است ).

نكته : چنانچه نحوه ی بكار بگیری قافیه در بعضی از قالب های شعر فارسی مانند قصیده با غزل و رباعی با دو بیتی یكسان باشد می توان به كمك تعداد ابیات ، محتوا و وزن شعر ، نوع قالب آن را مشخص كرد .

قالب های شعر فارسی عبارتنداز : قصیده ، غزل ، قطعه ، مثنوی ، رباعی ، دوبیتی، چهار پاره ، ترجیع بند ، تركیب بند ، مسمّط ، مستزاد ، شعر فرد ( تك بیت ) و شعر نیمایی .

قصیده : شعری است بر یك وزن و و یك قافیه كه مصراع اوّل بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد .

نمونه قصیده : دلا تا كی در این دنیا فریب این و آن بینی* / یكی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی*

جهانی كاندرو هردل كه یابی ، پادشا یابی / جهانی كاندرو هرجان كه بینی شادمان بینی*

نه بر اوج هوا او را عقابی دل شكر یابی / نه اندر قعر بحر او را نهنگی جان ستان بینی *

مشخصات قصیده :

1- تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است

2- درون مایه و محتوای آن موضوعاتی چون مدح ، حكمت ، عرفان ، وصف ، پند و اندرز ، جشن ، شكر ،

شكایت و مسایل اجتماعی می باشد .

3- بیت اوّل قصیده را كه مصرع است « مطلع »و به بیت آخر آن « مقطع » می گویند .

4- قصیده اوّلین قالب شعر فارسی است كه به تقلید از شعر عربی از نیمه ی قرن سوم پدید آمد .

5- داشتن وحدت موضوع ( یعنی ابیات قصیده باید مربوط به یك مفهوم و موضوع باشد . )

اجزای تشكیل دهنده ی قصیده :

1- تغزل یا تشبیب : برخی قصاید به ویژه قصایدی كه در مدح كسـی سروده می شـود دارای مقـدمـه است . این مقدمه معمولاً با مضامین چون عشق ، جوانی و توصیف طبیعت آغاز می شود كه به آن تغزل یا تشبیب می گویند . ( برخی قصیده ها تغزل ندارد كه به آن ها محدود یا مقتضب گویند . )

2- تخلص : بیت یا ابیاتی كه رابط میان تغزل و تنه اصلی قصیده می باشد ، كه در واقع موضوع اصلی قصیده از همان جا شروع می شود .

نكته : این تخلص مخصوص قصیده است و نباید آن را با اصطلاح تخلص ( نام شاعر ) اشتباه كرد .

3- تنه اصلی : بخشی از قصیده كه مقصود اصلی شاعر در آن بیان می شود . با محتوای چون مدح ، رثا ، پند و اندرز ، عرفان و حكمت و ...

4- شریطه و دعا : دعایی است كه شاعر برای جاودانگی ممدوح خود در پایان قصیده ، به صورت جملات شرطی بیان می كند . ( یعنی شاعر دعای خود را به شرط بر آورده شـدن خواسته هایش بیان می كند . )

قصیده سرایان مشهور عبارتنداز : انوری ، خاقانی ، ناصر خسرو ، سعـدی ، فرخی سیستانی ، رودكی ، منوچهری ، مسعود سعد سلمان ، ملك الشعرا بهار ، دكتر مهدی حمیدی ، مهرداد اوستا ، امیر فیروز كوهی و ... .

غزل : شعری است بر یك وزن ویك قافیه به طوری كه مصراع اول بیت نخست ، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد .

تذكر : نحوه ی تكرار قافیه در غزل همانند قصیده است . نمودار غزل

زآن یار دلنوازم شكری است با شكایت * گر نكته دان عشقی بشنو تو این حكایت *

بی مزد بود ومنت هر خدمتی كه كردم یارب مباد كس را مخدوم بی عنایت *

زندان تشنه لب را آبی نمی دهد كس گویا ولی شناسان رفتند از این ولایت *

مشخصات غزل :

1- تعداد ابیات غزل حداقل پنج بیت و حداكثر دوازده بیت است . ( گاهی غزل ها بیش از پانزده بیت هم یافت می شود . )

2- درون مایه و محتوای غزل بیان عواطف و احساسات ، عشق و عرفان و گاهی هم مضمون اجتماعی می باشد .

3- بیت اوّل غزل را مطلع بیت آخر آن را مقطع گویند . ( كه هر كدام اگر به خوبی مطرح شوند حسن مطلع و حسن مقطع نام می گیرند . )

4- در غزل تنوع مطالب ممكن است . ( یعنی موضوع هر بیت می تواند با ابیات دیگر فرق داشته باشد.)

5- غزل از قرن ششم به وجود آمده است . ( در واقع همان تغزل قصیده است ) از آغاز پیدایش ، عاشقانه و با ظهور سنایی عارفانه می شود . )

6- با ظهور انقلاب مشروطه ، غزل مضمون اجتماعی نیز به خود می گیرد .

نكته : غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولوی به اوج خود رساندند حافظ كه سر آمد غزل سرایان شعر فارسی است ، شیوه ی عاشقانه – عارفانه را به كمال رساند .

مشهورترین غزل سرایان عبارتنداز : حافظ ، سعدی ، مولوی ، صائب تبریزی ، عراقی ، فرخی یزدی ، رهی معیری ، شهریار و ...

فرق غزل و قصیده : 1- از نظر تعداد ابیات 2- درون مایه و محتوای 3- وحدت موضوع

نكته : اگر شاعر بیت نخست مطلع غزل و قصیده خود را زیبا و دلپسند بیاورد ، از آن به حسن مطلع تعبیـر می شود به طوری كه شنونـده برای شنیدن باقی سخـن تشـویق گردد .

نكته : اگر شاعر بیت آخر شعرش را ( معمولاً قصیده یا غزل ) به نحوی شیوا و دلنشین بیاورد كه به عنوان حسن ختام در روح شنونده و خواننده اثر نیك و خوش باقی بگذارد ، از آن به حسن مقطع تعبیر می شود .

قطعه : شعری است متشكل از چند بیت هم وزن كه فقط مصراع های دوم آن هم قافیه باشد .

نمودار قطعه ................. .................*

.................. ................*

................. ...............*

مشخصات قطعه :

1- حداقل قطعه دو بیت و حداكثر آن معمولاً بیست بیت می باشد . ( گاهی قطعه های چهل و پنجاه بیتی هم یافت می شود . )

2- موضوع و درون مایه قطعه معمولاً مسایل اخلاقی ، اجتماعی ، تعلیمی ، حكایت ، حكمت ، مدح ، وصف ، هجو و ... می باشد .

3- قطعه قصیده ای است بدون مطلع مصراع . ( در واقع تفاوت قطعه و قصیده در همین ویژگی است . )

4- تعداد قافیه با ابیات برابر است .

5- قطعه وحدت موضوع دارد یعنی از اول تا آخر ابیات ، درباره ی یك موضوع خاص است .

6- قطعه از آغاز شعر فارسی ( قرن سوم ) با ظهور رودكی پدید آمده و تا روزگار ما ادامه دارد .

مشهورترین قطعه سرایان عبارتند از : انوری ، ابن یمین ، و پروین اعتصامی

مثنوی : شعری است بر یك وزن با بیت های مصرع ، كه هر بیت قافیه ای جداگانه دارد . و چون هر بیت دارای دو قافیه است آن را مثنوی ( مزدوج یا دوتایی) نامیده اند .

نمودار مثنوی : .................1 ....................1

...............2 ....................2

................ 3 ...................3

مشخصات مثنوی :

1- تعداد ابیات مثنوی حداقل دو بیت است و حداكثر برای آن وجود ندارد .

2- مثنوی مناسب ترین قالب برای بیـان داستان ها ومطالب طولانی از جمله تواریخ و قصص است .

3- موضوع و درون مایه مثنوی حماسی ، تاریخی ، اخلاقی ، تعلیمی ، عاشقانه ، بزمی و عارفانه است .

مشهورترین مثنوی سرایان عبارتنداز : فردوسی ، نظامی ، اسدی توسی ، مولوی ، عطّار ، سعدی ، سنایی ، جامی ، پروین اعتصامی و شهریار .

رباعی : شعری است دارای چهار مصراع هم وزن كه رعایت نمودن قافیه در مصراع های اوّل ، دوم و چهارم الزامی است ولی در مصراع سوم اختیاری است . یعنی مصراع سوم می تواند با مصراع های دیگر هم قافیه باشد یا نباشد .

نمودار رباعی ..............* .............*

.............+ .............*

مشخصات رباعی :

1- رباعی بر وزن لاحول ولا قوه الا با الله می باشد .

2- درون مایه و محتوای رباعی عارفانه ، عاشقانه و یا فلسفی است .

3- مناسب ترین قالب برای ثبت لحظه های كوتاه شاعرانه است .

رباعی سرایان مشهور عبارتنداز : خیام ، مولوی ، عطّار ، بیدل دهلوی و خواجوی كرمانی .

دوبیتی : دو بیت هم وزن است كه از نظر شكل قافیه همانند رباعی است .

نمودار دوبیتی :

..................* ......................*

.................. ....................*

مشخصات دوبیتی :

1- دوبیتی بر وزن مفاعلین ، مفاعلین ، فعولن ( مفاعیل ) می باشد .

2- موضوع و درون مایه دوبیتی درفارسی « ترانه » است كه رایج ترین قالب شعر درنزد روستائیان است .

مشهورترین دوبیتی سرایان عبارتنداز : بابا طاهر همدانی ، فائز دشستانی .

راه تشخیص رباعی از دوبیتی :

همانطور كه خوانده اید ، رباعی و دوبیتی فقط از نظر وزن با هم اختلاف دارند . لذا برای تشخیص این دو قالب از یكدیگر فقط كافی است اوّلین هجای هر یك از دو قالب شعر را بشناسید . ( دوبیتی با هجای كوتاه و رباعی با هجای بلند آغاز می شود . )

توجه : هجای كوتاه دو واج دارد ( صامت + مصوت كوتاه ) مثال : ب ، ك ، ت كه مثلاً : به حرف «ب» صامت و به حركات ــــ مصوت كوتاه گویند .

هجای بلند سه واج دارد و ساختار آن به دو شكل است .

1- صامت + مصوت كوتاه + صامت 2- صامت + مصوت بلند

مثال : برای قاعده نوع اوّل : بر ، در ، گل ( گ + ــ + ل )

مثال : برای قاعده نوع دوم : با ، كو ، سی ( صامت «س» + مصوت بلند « ی » )

توضیح : در تلفظ هجاها ، مصوت بلند « ا » ، « ی » ، « و » دو حرف محسوب می شوند .

مثال شعری : زدسـت دیـد و دل هـر دو فریــاد كه هر چه دیده بیند دل كند یاد

بسـازم خنجـری نیشـش زفــولاد زنـم بر دیـده تـا دل گـردد آزاد

توضیح : در دو بیت بالا مشاهده می كنید كه هجاهای اوّل مصراع های آن به ترتیب ، « ز » ، « ك » ، « ب » و « ز » كوتاه هستند . پس شعر فوق دوبیتی است .

مثال شعری : هرسبزه كه بركنارجویی رسته است گویی زلب فرشتـه خویـی رستـه است

پا بر سـر سبـزه تا به خواری ننهی كان سبزه زخاك لاله رویی رسته است

توضیح : اوّلین هجای هر یك از مصراع های شعر فوق « هر » ، « گو » ، « پا » و « كا » می باشد كه یك هجای بلند هستند پس شعر فوق رباعی است .

چهار پاره ( دوبیتی های به هم پیوسته )

دوبیتی های هم وزن با قافیه های مختلف كه در معنی به هم پیوسته هستند . با این تفاوت كه قافیه معمولاً در مصراع های دوم رعایت می شود .

نمودار چهارپاره ناقوس نیلوفر از فریدون مشیری

.............. ...............1

.............. ................1

*****

................ .................2

................. ..................2

مشخصات چهارپاره :

1- هر بند از چهارپاره دو بیت است امّا شاعر در آوردن تعداد این بند ها محدودیتی ندارد .

2- محتوای و درون مایه های چهارپاره اجتماعی و غنایی است .

3- چهارپاره بر خلاف دوبیتی محدودیت وزنی ندارد بلكه به وزن های مختلف سروده می شود .

4- زمان رواج این قالب در ایران پس از مشوطه است .

مشهورترین چهارپاره سرایان عبارتنداز : ملك الشعرا بهار ، رشید یاسمی ، فریدون توللی ، فریدون مشیری و دكتر حمیدی .

ترجیع بند : این قالب شعری ، مجموعه ای است از چند بخش هم وزن با قافیه های متفاوت كه یك بیت مصرع و تكراری به عنوان بیت « ترجیع یا بر گردن » در پایان هر یك از بخش ها می آید و آنها را به هم پیوند می دهد .

نكته : هر بخش ترجیع بند از نظر قافیه كاملاً شبیه یك غزل است .

نمودار ترجیع بند

تركیب بند محتشم كاشانی

باز این چه شورش است كه در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است كز زمین بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

این صبح تیره باز دمید از كجا كز او كار جهان و خلق جهان جمله در هم است

گویا طلوع می كند از مغرب آفتاب كاشوب در تمامی ذرات عالم است

گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست این رستخیز عام كه نامش محرم است

در بارگاه قدس كه جای ملال نیست سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است

جن و ملك بر آدمیان نوحه می كنند گویا عزای اشرف اولاد آدم است

خورشید و آسمان و زمین نور مشرقین

پرورده كنار رسول خدا حسین



كشتی شكست خورده ز طوفان كربلا در خاك و خون طپیده به میدان كربلا

گر چشم روزگار بر او زار می گریست خون می گذشت از سر ایوان كربلا

نگرفت دست دهر گلابی به غیر اشك زان گل كه شد شكفته به بستان كربلا

در آب هم مضایقه كردند كوفیان خوش داشتند حرمت مهمان كربلا

بودند دیو و دد همه سیراب می مكید خاتم ز قحط آب سلیمان كربلا

زان تشنگان هنوز به عیوق می رسد فریاد العطش ز بیابان كربلا

آه از دمی كه لشكر اعدا نكرد شرم كردند رو به خیمه سلطان كربلا

آن دم فلك بر آتش غیرت سپند شد

كز خوف خصم در حرم افغان بلند شد



كاش آن زمان سرادق گردون نگون شدی وین خرگه بلند ستون بی ستون شدی

كاش آن زمان در آمدی از كوه تا به كوه سیل سیه كه روی زمین قیرگون شدی

كاش آن زمان ز آه جهان سوز اهل بیت یك شعله برق خرمن گردون دون شدی

كاش آن زمان كه این حركت كرد آسمان سیماب وار كوی زمین بی سكون شدی

كاش آن زمان كه پیكر او شد درون خاك جان جهانیان همه از تن برون شدی

كاش آن زمان كه كشتی آل نبی شكست عالم تمام غرقه دریای خون شدی

آن انتقام گر نفتادی به روز حشر با این عمل معامله دهر چون شدی

آل نبی چو دست تظلم بر آورند

اركان عرش را به تلاطم در آورند

مشخصات ترجیع بند :

1- در ترجیع بند تعداد ابیات هر یك از بخش ها تابع قالب غزل است .

2- تعداد بخش های ترجیع بند به اختیار شاعر است .

3- درون مایه ترجیع بند مسایلی چون مدح ، عشق و عرفان است .

4- ابیات پایانی هر بخش با بیت ترجیع ارتباط معنایی دارد . كه این ارتباط موجب وحدت موضوع در كل ترجیع بند می شود .

5- اوّلین ترجیع بند شعر فارسی از فرخی سیستانی است . ( قرن چهارم و پنجم )

مشهورترین ترجیع بند سرایان عبارتنداز : فرخی سیستانی ، سعدی و هاتف اصفهانی

توجه : به هر یك از بخش های ترجیع بند « خانه یا رشته » و به بیت مصرع میان آنها « ترجیع یا برگردان » می گویند .

تركیب بند : غزل هایی است ، هم وزن با قافیه های متفاوت كه با بیت مصرع غیر تكراری ، به هم می پیوندند .

...................1 ......................1

................... .....................1

................... .....................۱

..................* ..................*

.....................2 .....................2

................... ....................2

................... ......................2

...................+ .....................+

...................3 ..................3.

................... ..................3

................... .................. 3

.................& .................&

..................... .......................4

.................... .....................4

.................. .......................4

................. # ......................#



تفاوت ترجیع بند با تركیب بند : دانش آموزان عزیز ! همانگونه كه آموختید ، دو بیت ترجیع بند و تركیب بند فقط در « بیت مصرع پایانی » در هـر بخـش با هـم اختلاف دارند . بطوریكه در ترجیع بند « بیت مصرع پایانی » عیناً در پایان هر بخش تكرار می شود . امّا در تركیب بند « ابیات مصرع پایانی » در هر بخش با هم فرق دارند .

مشخصات تركیب بند :

1- در تركیب بند ، شكل قافیه و تعداد ابیات هر یك از بخش ها شبیه غالب غزل است امّا شاعر در آوردن تعداد غزل ها آزاد می باشد .

2- دون مایه و محتوای تركیب بند مسایلی چون رثا ، مدح و عشق و عرفان است .

3- ابیات پایانی غزلها ، با بیت مصرع پایان هر بخش ارتباط معنایی دارند كه این ارتباط باعث وحدت موضوع در كل تركیب بند می گردد .

4- اولین تركیب بند از قطران تبریزی است . ( قرن پنجم )

مشهورترین تركیب بند سرایان عبارتنداز : جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ، محتشم كاشانی و وحشی بافقی .

مسمط : شعری است كه از رشته های گوناگون پدید می آید و هر رشته از چند مصراع هم وزن و هم قافیه تشكیل می شود و در هر رشته تمام مصراع ها به جز مصراع آخر ، هم قافیه است . و مصراع آخر هر رشته را « بند » می گویند . این مصراع ها ( بند ها ) كه در تمام رشته ها هم قافیه هستند ، در واقع حلقه ی ارتباط رشته ها نیز محسوب می شوند .

توجه : هر رشته از مسمط معمولاً سه تا شش مصراع دارد كه به اندازه ی تعداد مصراع ها نام گذاری می شوند . یعنی سه مصراعی را مسمط مثلث ، چهار مصراعی را مسمط مربع ، پنج مصراعی را مسمط مخمس و شش مصراعی را مسمط مسدس می گویند .

نمودار مسمط مخمس

.................1 ................. 1

...............1 ..................1

...................*

................. 2 .................. 2

...................2 ....................2

...................*

نكته : گاهی شاعر همه ی مصراع های رشته اوّل را ، با تمام مصراع های آخر همه ی رشته ها ( بند ها ) هم قافیه می آورد .

مشخصات مسمط :

1- تعداد رشته های مسمط نامعین و به اختیاری شاعر است .

2- موضوع و محتوای مسمط غالب تغزل ، مدح ، اشعار سیاسی ، ملّی و میهنی است .

3- بنیانگذار مسمط منوچهر دامغانی ( شاعر قرن پنجم ) است .

مشهورترین مسمط سرایان عبارتنداز : منوچهر دامغانی ، قاآنی و ملك الشعرا بهار .

مسمط تضمینی

شعری است كه شاعر به عنوان تضمین ، معمولاً ، غزلی را از شاعر معروفتر انتخاب می كنید و هر یك از بیت های آن غزل را به ترتیب در پایان هر رشته از مسمط خود می آورد كه مصراع های دوم ابیات غزل « بند هر رشته » قرار می گیرند .

نكته : تعداد رشته های مسمط تضمینی تابع تعداد بیت های غزل است . ( برای مثال اگر غزل مورد تضمین هفت بیت باشد ، مسمط نیز هفت رشته خواهد بود .)

مشهورترین سرایندگان مسمط تضمینی عبارتنداز : ملك الشعرا بهار ، استاد شهریار و شیخ بهایی

....................1 .................1

نمودار مسمط تضمینی : .....................1 ...............1

.....................1»

...................2 ..................2

..................2 ..................2

....................1»

...................3 ...................3

....................3 ..................3

...................1»

مستزاد : به شعری گفته می شـود كه به آخـر هر مصـراع آن یك قـُالب شعری دیگر ، به صورت كلمات موزون ( وزن دار ) افزوده می شود. بطوری كه كلمه یا كلمات افزوده شده معنی مصراع ماقبل خود را تكمیل می كند .

نكته : كلمات موزون پایان مصراع ها همگی بر یك وزن می باشند و با مصراع های قبل خود نیز هم وزن اند .

توجه : دانش آموزان عزیز به خاطر داشته باشید كه مصراع های اوّل مستزاد خود در واقع یكی از قالب های قطعه ، رباعی یا غزل بوده است كه شاعر با افزودن كلمات موزون به پایان هر مصراع قالب جدیدی به نام مستزاد ساخته است به گونه ای كه كلمات موزون معمولاً تابع قالب شعر های اصلی می باشند .

مثال شعری : دوشینــه پـی گـلاب مـی گــردیــدم بـر طـرف چمـن

پـژمــرده گلــی میـان گلشـن دیــدم افسرده چو من

گفتم كه چه كردی كه چنین می سوزی ای یـار عـزیــز

گفتـا كه دمی در ایـن چهـان خندیدم پس وای به مـن

مشخصات مستزاد :

1- موضوع و درون مایه مستزاد می تواند مدح ، عشق و عرفان ، مسائل اجتماعی و میهنی باشد .

2- تنها قالب شعر سنتی است كه مصراع های آن با هم مساوی نیستند .

3- اولین مستزاد در قرن پنجم از مسعود سعد سلمان بر جای مانده است .

نكته : اهمّیّت مستزاد در آن است كه در پیدایش شعر نیمایی اثر داشته و منبع الهام نیما در كوتاه و بلند كردن مصراع های شعر نو بوده است .

مشهورترین مستزاد سرایان عبارتنداز : مسعود سعد سلمان ، نسیم شمال ، ملك الشعرا بهار ، ادیب الممالك فراهانی ، اخوان ثالث و حسام هروی .

فرد ( تك بیت ) بیتی است مستقل كه شاعر تمام منظور خودش را در همان یك بیت بیان می كند و این یك بیت ممكن است مصرع باشد یا غیر مصرع .

مثال : مردی نه به قوت است و شمشیر زنی آن است كه جـوری كه توانـی نكنـی

درون مایه و محتوای مفردات معمولاً مسائلی چون پند و اندرز و حكمت می باشد .

مشهورترین تك بیتی سرایان عبارتنداز : سعدی و صائب تبریزی .

شعر نیمایی : شعری است با مصراع های كوتاه و بلند كه قافیه در آن نظم خاصی ندارد . این گونه اشعار دارای وزن هستند و گاهی هم قافیه دارند اما طول مصراع های آن با هم مساوی نیست .

مشخصات شعر نیمایی :

1- مضمون و درون مایه شعر نیمایی احساسات ، تجربیات شخصی ، عشق ، سیاست و اجتماع می باشد .

2- پدید آورنده ی شعر نیمایی ، علی اسفندیاری مشهور به « نیما یوشیج » است .

تفاوت شعر نیمایی با قالب های سنتی

1- محتوا و درون مایه : نگاه تازه به طبیعت و جهان ، جهت گیری اجتماعی و استفاده از نمادها در طرح مسائل اجتماعی ، انعكاس فضای طبیعی و رنگ محلی در شعر از ویژگی های محتوایی شعر نیمایی است .

2- از نظر قالب : كوتاه و بلند شدن مصراع ها و جابجایی قافیه از ویژگیهای دیگر شعر نیمایی به شمار می آید .

تحولات شعر نیمایی پس از نیما

1- شعر آزاد یا نیمایی كه وزن دارد اما جای قافیه در آن مشخص نیست . مانند بعضی از سروده های مهدی اخوان ثالث ، سهراب سپهری و قیصر امین پور .

2- شعر سپید كه آهنگ دارد اما وزن عروضی ندارد و جای قافیه در ان مشخص نیست . مانند بعضی از اشعار موسوی گرمارودی .

3- موج نو كه نه آهنگ دارد نه قافیه و نه وزن عروضی . فرق آن با نثر در تخیل شعری است . شعر موج نو به دشواری و مشكل بودن مشهور است . مانند برخی از اشعار احمد رضا احمدی .

مشهورترین سرایندگان شعر نیمایی (نو) عبارتنداز : نیما یوشیج ، مهدی اخوان ثالث ، فرخ فرخزاد و سهراب سپهری .
.........................................................
- قالب رباعی چیست؟ دو شاعر معروف این قالب را نام ببرید؟

شعری چهار مصراعی است که مصراع سوم آنها معمولاً قافیه ندارد و مناسبترین قالب برای ثبت لحظه های کوتاه شاعرانه است، خیام و بابا افضل کاشانی.



2- دو بیتی چیست؟

شعری است مشتمل بر دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد و بیشتر درون مایه ای عاشقانه و عارفانه دارد و رایجترین قالب در میان روستاییان است.



3- ..... و ..... از معروفترین شاعران دوبیتی گو هستند.

الف) بابا طاهر، خیام

ب ) بابا طاهر، فایز *

ج ) فایز، عطار



4- درون مایه قالب «چهار پاره» چیست و چندتن از چهارپاره سرایان مشهور را نام ببرید؟

بیشتر «اجتماعی و غنایی» است. فریدون تولّلی، پرویز خانلری و فریدون مشیری.



خود آزمایی



1- قالب رباعی چه خصوصیاتی دارد؟

الف) چهار مصراع دارد.

ب ) قافیه آن در مصراع یک و دو و چهارم آن است.

ج ) پیام اصلی شاعر، معمولاً در مصراع آخر می آید.

د ) رباعی قالبی ایرانی است و از زمان رودکی تا به حال در شعر فارسی رواج داشته است.



2- چگونگی تشخیص قالب رباعی از دوبیتی را بنویسید؟

وزن رباعی و دو یتی با هم متفاوت است و تنها راه شناخت دو بیتی از رباعی نیز توجه به «وزن» آنهاست، راه دیگر این است که دو بیتی با یک «هجای کوتاه» و رباعی با یک «هجای بلند» آغاز می شود.



3- چهار پاره چگونه قالبی است؟

شعری است شامل چند دوبیتی با قافیه های مختلف که از نظر معنی با هم ارتباط دارند و مصراعهای زوج با هم هم قافیه اند.



4- قالب چهار پاره از چه هنگام و با چه هدفی رواج یافت؟

این قالب پس از مشروطیت در ایران رواج یافت و تلاشی بود در جهت ایجاد یک قالب نو که درون مایه تازه ای داشته باشد.



5- چهار پاره از نظر محتوا معمولاً چه تفاوتی با دوبیتی و رباعی دارد؟

درون مایه چهار پاره بیشتر اجتماعی و غنایی است، در حالی که محتوای رباعی و دو بیتی مسایل عاشقانه، عارفانه و فلسفی است. تفاوت دیگر آن است که هر دو بیتی یا رباعی خود یک مفهوم کامل دارد ولی همه دوبیتیهای چهار پاره درباره یک موضوع بحث می کند.

اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: زبـــان و ادبـــیـــات فـــارســـی