قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان است که در باور آنان، به عین الفاظ توسط فرشته وحی، جبرئیل، از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام(ص) در مدت ۲۳ سال نازل شده و حضرت(ص) آن را بر گروهی از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحی آن را با نظارت مستقیم و مستمر پیامبر نوشته‌اند. حافظان بسیاری از میان اصحاب، قرآن را حفظ و به تواتر نقل کرده‌اند. این کتاب، در عصر پیامبر مکتوب بوده ولی مدون نبوده است. قرآن کریم، در عصر عثمان با نظارت او طی چند سال، منتهی به حدود سال ۲۸ق.، مدون بین الدفتین، از سوره فاتحه تا سوره ناس، در ۱۱۴ سوره، می‌گردد و به اعتقاد مسلمانان متن آن مقدس و متواتر و قطعی الصدور و تلاوت آن مستحب مؤکد است.[۱]
مضامین اصلی قرآن عبارت است از: اشاره به وقایع تاریخی (غزوات، هجرت رسول الله(ص) و نظایر آن)، قصص انبیاء و حکایات دیگر، اندیشه توحیدی و دعوت به ایمان و اسلام، نهی از شرک و نفاق، معاد شناسی (توصیف عوالم اخروی و حیات پس از مرگ)، فرشته شناسی (نیز شامل بحث درباره شیطان و شیاطین و جن)، احکام فقهی، احکام اخلاقی (اعم از وعظ و ارشاد و انواع امر به معروف و نهی از منکر)، توجه دادن به آیات الهی و شگفتیهای آفاق و انفس (که شباهت به برهان نظم یا اتقان صنع دارد) اشاره به شرایع پیشین و کتب و صحایف آسمانی، داستان آفرینش و خلقت انسان، و انسان شناسی روانشناسانه[۲] ۱ تعریف قرآن ۱.۱ واژه قرآن ۲ اسامی و اوصاف قرآن ۳ اندازه و حجم تقسیمات قرآن ۴ محتوای قرآن ۵ آیه و سوره ۵.۱ آیه ۵.۲ سوره ۶ حروف مقطعه و یا فواتح سور ۷ وحی و کیفیت نزول قرآن ۷.۱ وحی ۷.۲ نزول ۸ جمع و تدوین قرآن ۸.۱ زمان پیامبر(ص) ۸.۲ مصحف امام علی(ع) ۸.۳ در زمان ابوبکر ۸.۴ در زمان عثمان ۹ قرائت و قرّاء بزرگ ۹.۱ قاریان هفتگانه و دهگانه ۱۰ تحریف‌ناپذیری قرآن ۱۱ مکی و مدنی ۱۲ ناسخ و منسوخ ۱۳ ‌شان نزول (اسباب نزول) ۱۴ محکم و متشابه ۱۵ تحدّی و اعجاز قرآن ۱۵.۱ تحدّی ۱۵.۲ اعجاز قرآن ۱۶ حدوث و قدم قرآن ۱۷ حجیت ظواهر قرآن ۱۸ تفسیر و تأویل ۱۹ تجوید و ترتیل ۲۰ قصص قرآن ۲۱ فقه یا احکام قرآن ۲۲ ترجمه قرآن ۲۳ علوم قرآنی ۲۴ چاپ قرآن ۲۵ منابع قرآن پژوهی ۲۵.۱ الف) لغت نامه ها و فرهنگهای قرآن ۲۵.۲ ب) دایره المعارف‌های قرآن ۲۵.۳ ج) فهارس قرآن ۲۵.۴ د) فهرست آثار قرآن‌پژوهی و کتاب‌شناسی‌های قرآن ۲۶ پانویس ۲۷ منابع تعریف قرآن
قرآن، وحی‌نامه اعجازآمیز الهی است که به زبان عربی، به عین الفاظ توسط فرشته امین وحی، جبرئیل، از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام(ص) هم اجمالاً یکباره و هم تفصیلاً در مدت ۲۳ سال نازل شده و حضرت(ص) آن را بر گروهی از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحی آن را با نظارت مستقیم و مستمر حضرتش نوشته‌اند و حافظان بسیار از میان اصحاب، آن را حفظ و به تواتر نقل کرده‌اند و در عصر پیامبر(ص) مکتوب بوده ولی مدون نبوده است، و در عصر عثمان با نظارت او طی چند سال، منتهی به حدود سال ۲۸ق به شکل کنونی تدوین شد، از سوره فاتحه تا ناس، در ۱۱۴ سوره. متن آن مقدس و متواتر و قطعی الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است.[۳]
ایمان به قرآن مجید به توصیفی که گفته شد و نیز معجزه الهی و سند نبوت دانستن آن و محفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزوده (تحریف)، از ضروریات اسلام و مذهب تشیع است. قرآن به زبان عربی بسیار شیوایی که مایه اعجاب ادیبان عرب (و بعدها اقوام دیگر) گردیده و در تاریخ زبان عربی، سابقه و همانندی نداشته، در طی مدت ۲۳ سال، یعنی سراسر زمانی که پیامبر(ص) به وظیفه رسالت و ابلاغ پیام الهی و دعوت به اسلام اشتغال داشته است، به صورت بخش‌بخش (مُنجماً یا نجوماً) بر او وحی شده است و چنانکه اشاره شد حافظان حفظش کرده و کاتبان با نوشت‌افزارهای بسیار ابتدایی، با خطی که هنوز نقطه و نشان و علائم اعراب نداشته و کوفی نام داشت نوشته‌اند و در چندین نسخه بازنویس شده است.[۴] واژه قرآن
«قرآن» عَلَم شخصی است برای همین کتاب الهی که با اوصاف خاصش شناخته می‌شود. درباره ریشه شناسی و تلفظ و معنای آن میان علمای اسلام و اسلامشناسان اختلاف نظر است. برخی از اقوال در ذیل می‌آید: شافعی آن را نه مشتق می‌داند و نه مهموز، بلکه عَلَمی می‌داند که به «وضع ارتجالی» بر کلام الله اطلاق شده است. فرّاء آن را مشتق از قرائن (جمع قرینه) می‌داند. اشعری و پیروانش آن را مشتق از «قرن الشیء بالشیء» (پیوند زدن و افزودن چیزی بر چیزی) می‌داند. زیرا سوره‌ها و آیات بر هم افزوده شده است.[۵] عبدالله بن عباس (درگذشته ۶۸ق.)، آن را از مصدر قَرَءَ یقرء به معنی خواندن دانسته است. به عبارت دیگر، اسمی است برای آنچه خوانده می‌شود. قتاده (درگذشته ۱۱۸ق.)، آن را مصدر یا صفتی برای قَرَءَ به معنی جمع کردن دانسته است. زیرا حروف و کلمات و آیات و سوره‌ها همه در آن جمع شده است یا اینکه چون حقایق و احکام و معارف و تعالیم عالیه دینی که در کتب پیشین پراکنده بوده، در این یک جمع شده، قرآن را بدین نام نامیده‌اند.[۶] لحیانی (درگذشته ۲۱۵ق)، و برخی دیگر گفته‌اند: واژه قرآن، مصدری مهموز و مشتق از قرء به معنی تلا یعنی خواند. و کتابی که خوانده می‌شود بدین اسم (مصدر) نامیده می‌شود. چنانکه مفعول را به نام مصدرش می‌خوانند. مثلاً مکتوب که نوشته شده است، «کتاب» خوانده می‌شود. در اینجا هم «مقروء» که خوانده می‌شود، «قرآن» نامیده شده است.[۷]
رامیار، نظر اخیر را ترجیح می‌دهد و واژه قرآن را اسم فعل یا مصدری به معنای اسم مفعول (از باب اطلاق مصدر بر مفعولش) می‌داند به معنی خوانده یا خواندنی.[۸] اسامی و اوصاف قرآن
قرآن‌پژوهان بی‌آنکه بین اسم و صفتهای قرآن فرق بگذارند، گاه برای قرآن تا نود و چند نام قائل شده‌اند. زرکشی و سیوطی در اتقان، هر یک پنجاه و پنج نام برای قرآن آورده‌اند.[۹] از این میان «فُرقان»،[۱۰] و «ذِکر»،[۱۱] و «تَنزیل»،[۱۲] و «اَلکتاب»،[۱۳] و «کلام الله»[۱۴] از اسامی مشهور قرآن کریم هستند. ضمناً قرآن با صفات دیگر نیز یاد شده است: «القرآن المجید»،[۱۵] «القرآن العظیم»،[۱۶] «القرآن الحکیم»،[۱۷] «القرآن الکریم»،[۱۸] «قرآن مبین»[۱۹].[۲۰] گروهى از قرآن‏‌پژوهان تصریح کرده اند كه قرآن، يك تا پنج نام بيشتر ندارد و آنچه ديگران بر اين افزوده‏‌اند، وصف قرآن است، نه نام آن. مثلاً كلمه «كريم» كه با الهام از آيه «إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ كَرِيمٌ» از نام‏هاى قرآن به شمار آمده، وصف كلمه «قرآن» است و نمى‏‌توان آن را «نام» و «عَلَمِ» قرآن به حساب آورد. همچنين است كلمه «مبارك» كه با استناد به آيه «وَ هَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَهُ» نام قرآن شمرده شده است.[۲۱] اندازه و حجم تقسیمات قرآن
قرآن در مقایسه با سایر کتابها متوسط الحجم است و می‌توان گفت حجم آن برابر است با عهد جدید (اناجیل اربعه و رسالات وابسته به آن) یا دیوان حافظ. طبق دقیقترین آمار، تعداد کلمات قرآن ۷۷۸۰۷ کلمه است.[۲۲] قرآن دارای ۱۱۴ سوره و کلاً ۳۰ جزء است. هر جزئی ۴ (یا ۲) حزب است. نیز هر ۵ آیه را خُمس [= خ] و هر ۱۰ آیه را عُشر [=ع، و این عمل را تعشیر] نامیده‌اند.[۲۳]
تقسیم درونی و تفصیلی دیگر قرآن، تقسیم آن به «رکوعات» است. منظور از رکوع، بخش و گروهی از آیات است که در یک موضوع آمده و اتحاد مضمونی دارند که با شروع آن موضوع، رکوع آغاز می‌گردد و با تغییر و تحول کلام به موضوعی دیگر، ختم می‌شود. وجه تسمیه رکوع را می‌توان از آنجا دانست که در نمازهای شبانه روزی، پس از خواندن سوره حمد در رکعت اول و دوم، می‌توان به خواندن سوره‌های دیگر، یا به عقیده برخی لااقل چند آیه اکتفا کرد و سپس به رکوع رفت. پیرو این عقیده، بعضی که قرآن شناس بوده‌اند، اوایل هر چند آیه‌ای را که یک عنوان و موضوع را تشکیل می‌دهد، معین ساختند و از آن جهت که بعد از قرائت آن بخش، نمازگزار به رکوع می‌رود، نام هر بخش را رکوع گذارده‌اند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور ۵۴۰ رکوع است.[۲۴] جزء ۱فاتحه جزء ۲بقره، آیه ۱۴۲ جزء ۳بقره، آیه ۲۵۳ جزء ۴ آل عمران، آیه ۹۳ جزء ۵ نساء، آیه ۲۴ جزء ۶ نساء، آیه ۱۴۸ جزء ۷ مائده، آیه ۸۲ جزء ۸ أنعام، آیه ۱۱۱ جزء ۹ أعراف، آیه ۸۸ جزء ۱۰ أنفال، آیه ۴۱ جزء ۱۱ توبه، آیه ۹۳ جزء ۱۲ هود، آیه ۶ جزء ۱۳ یوسف، آیه ۵۳ جزء ۱۴ حجر، آیه ۱ جزء ۱۵ إسراء، آیه ۱ جزء ۱۶ کهف، آیه ۷۵ جزء ۱۷ أنبیاء، آیه ۱ جزء ۱۸ مؤمنون، آیه ۱ جزء ۱۹ فرقان، آیه ۲۱ جزء ۲۰ نمل، آیه ۵۶ جزء ۲۱ عنکبوت، آیه ۴۶ جزء ۲۲ أحزاب، آیه ۳۱ جزء ۲۳ یس، آیه ۲۸ جزء ۲۴ زمر، آیه ۳۲ جزء ۲۵ فصلت، آیه ۴۷ جزء ۲۶ أحقاف، آیه ۱ جزء ۲۷ ذاریات، آیه ۳۱ جزء ۲۸ مجادله، آیه ۱ جزء ۲۹ ملک، آیه ۱ جزء ۳۰ نبأ، آیه ۱ محتوای قرآن
مضامین و معانی قرآن بسیار متعدد و متنوع و درهم‌تنیده و «سرشار از طراوت تکرار» است. در قرآن، توحید و دعوت به‌اندیشه درباره خداوند و دعوت به ایمان، با نهی و نفی شرک و نفاق و ارتداد، با انکار آلهه و تخطئه شیطان و بت‌پرستی و اشاره به گوشه‌هایی از قصص انبیاء، از آدم تا خاتم(ص)؛ و اشاره به گوشه‌هایی از زندگی و پرسشهای عادی عربهای معاصر پیامبر(ص) از جمله درباره هلال‌های قمر یا حتی مسائلی چون حیض، و وعظ و پند در باب گذران و لهو و لعب بودن زندگی و مظاهر آن چون مال (با نهی از مالپرستی و مال اندوزی) و تجملاتی چون داشتن پسران و نازیدن به باغ و بستان، تا اشاراتی درباره وحی و تنزیل و تأویل قرآنی تا احکامی فقهی چون تنظیم میراث و تعیین سهم الارث و تازیانه زدن به زناکاران و بریدن دست دزد و انواع تحلیل‌ها و تحریمها و احکام اخلاقی چون دستگیری از بینوایان و اطعام مساکین و تا رعایت حقوق والدین و احترام فوق العاده بدانها، و نهی از مفاسد و رذایل اخلاقی، چون کشتن فرزندان از ترس فقر یا حمیت جاهلیت، و رباخواری و توصیه مکارم اخلاق از صدق و اخلاص تا توصیف فرشتگان و اعمال آنان و دهها و صدها موضوع دیگر درهم تنیده است، و طبق ساختار ظاهراً ناپیوسته یا گسسته پیوند قرآن مجید، همه و همه در کنار هم آمده‌اند.[۲۵]
ما حصل آنکه مضامین اصلی قرآن عبارت است از: اشاره به وقایع تاریخی (غزوات، هجرت رسول الله(ص) و نظایر آن)، قصص انبیاء و حکایات دیگر، اندیشه توحیدی و دعوت به ایمان و اسلام، نهی از شرک و نفاق، معادشناسی (توصیف عوالم اخروی و حیات پس از مرگ)، فرشته شناسی (نیز شامل بحث درباره شیطان و شیاطین و جن)، احکام فقهی، احکام اخلاقی (اعم از وعظ و ارشاد و انواع امر به معروف و نهی از منکر)، توجه دادن به آیات الهی و شگفتی‌های آفاق و انفس (که شباهت به برهان نظم یا اتقان صنع دارد)، اشاره به ادیان پیشین و کتاب‌ها و صحایف آسمانی، داستان آفرینش و خلقت انسان، و انسان شناسی روانشناسانه.[۲۶] آیه و سوره آیه نوشتار اصلی: آیه
واحد کوچک قرآن کریم، آیه است. در بیشتر موارد هر آیه یک جمله است. ولی گاه آیاتی هست که متشکل از چند جمله و یک پاراگراف است (نظیر آیة الکرسی یا آیه نور). و گاه حتی به‌اندازه چند پاراگراف است. گاه هست که آیه نه فقط از یک جمله کمتر است، بلکه فقط یک کلمه است مانند «مدهامّتان» (الرحمن، ۶۴)، یا از آن هم کمتر مانند اغلب حروف مقطعه یا فواتح سور نظیر «طه»، «یس»، یا «الم». شناخت حد آیه «توقیفی» و از سوی خداوند است. طبق معتبرترین قول که ابوعبدالرحمن بن حبیب سُلَمی از امیرالمؤمنین علی(ع) نقل کرده و امام شاطبی آن را در ناظمة الزهر آورده است، تعداد کل آیات قرآن، ۶۲۳۶ آیه است.[۲۷] سوره نوشتار اصلی: سوره
واحد بزرگ قرآن کریم، سوره است. سوره در لغت یعنی «بریده شده» و در اصطلاح گروهی مستقل از آیات قرآن که مطلع و مقطعی دارد. کلمه سوره به همین معنی در خود قرآن هم به کار رفته است[۲۸] . قرآن مجید، کلاً ۱۱۴ سوره دارد که کمابیش به ترتیب بلندی طول مرتب شده‌اند. بلندترین سوره قرآن سوره بقره است (۲۸۶ آیه، برابر با ۴۸ صفحه در کتابت عثمان طه= مصحف المدینة) و کوتاهترین سوره، کوثر است (دارای ۳ آیه).[۲۹]
درباره اینکه ترتیب و توالی سوره‌های قرآن که آغاز آنها، فاتحة الکتاب و پایان آنها، سوره ناس است، توقیفی است یا اجتهادی (اجتهاد صحابه) و به رأی و نظر گردآورندگان باز می‌گردد، اختلاف نظر است. حروف مقطعه و یا فواتح سور نوشتار اصلی: حروف مقطعه
حروف مقطعه یعنی حرف‌های گسسته از هم، و فواتح سور یعنی آغازگر سوره‌ها. در اصطلاح به آیات یا حروفی از قرآن مجید اطلاق می‌گردد که «رمزی» هستند. یعنی معنای آنها یا مراد از آنها از زمان جریان وحی تا به امروز -به نحوی که مورد قبول صاحبنظران و قرآن پژوهان باشد- روشن نشده است. این حروف عبارت از ۲۹ حرف یا مجموعه حروف است که در آغاز ۲۹ سوره قرآن -که همگی مکی هستند جز بقره و آل عمران- آمده است.[۳۰] وحی و کیفیت نزول قرآن ردیفترتیب الفبایینام سورهشمار آیه‌هاترتیب نزولمکی/مدنی ۱ ۶۳ فاتحه ۷ ۵ مکی ۲ ۱۶ بقره ۲۸۶ ۸۷ مدنی ۳ ۱ آل عمران ۲۰۰ ۸۹ مدنی ۴ ۱۰۴ نساء ۱۷۶ ۹۲ مدنی ۵ ۸۴ مائده ۱۲۰ ۱۱۲ مدنی ۶ ۱۲ انعام ۱۶۵ ۵۵ مکی ۷ ۷ اعراف ۲۰۶ ۳۹ مکی ۸ ۱۳ انفال ۷۵ ۸۸ مدنی ۹ ۲۳ توبه ۱۲۹ ۱۱۳ مدنی ۱۰ ۱۱۴ یونس ۱۰۹ ۵۱ مکی ۱۱ ۱۱۰ هود ۱۲۳ ۵۲ مکی ۱۲ ۱۱۳ یوسف ۱۱۱ ۵۳ مکی ۱۳ ۳۷ رعد ۴۳ ۹۶ مدنی ۱۴ ۲ ابراهیم ۵۲ ۷۲ مکی ۱۵ ۳۰ حِجر ۹۹ ۵۴ مکی ۱۶ ۱۰۳ نحل ۱۲۸ ۷۰ مکی ۱۷ ۶ اسراء ۱۱۱ ۵۰ مکی ۱۸ ۸۰ کهف ۱۱۰ ۶۹ مکی ۱۹ ۹۰ مریم ۹۸ ۴۴ مکی ۲۰ ۵۴ طه ۱۳۵ ۴۵ مکی ۲۱ ۹ انبیاء ۱۱۲ ۷۳ مکی ۲۲ ۲۹ حج ۷۸ ۱۰۳ مدنی ۲۳ ۹۸ مؤمنون ۱۱۸ ۷۴ مکی ۲۴ ۱۰۸ نور ۶۴ ۱۰۲ مدنی ۲۵ ۶۷ فرقان ۷۷ ۴۲ مکی ۲۶ ۴۵ شعراء ۲۲۷ ۴۷ مکی ۲۷ ۱۰۶ نمل ۹۳ ۴۸ مکی ۲۸ ۷۵ قصص ۸۸ ۴۹ مکی ۲۹ ۶۰ عنکبوت ۶۹ ۸۵ مکی ۳۰ ۳۸ روم ۶۰ ۸۴ مکی ۳۱ ۸۲ لقمان ۳۴ ۵۷ مکی ۳۲ ۴۳ سجده ۳۰ ۷۵ مکی ۳۳ ۳ احزاب ۷۳ ۹۰ مدنی ۳۴ ۴۲ سبأ ۵۴ ۵۸ مکی ۳۵ ۶۴ فاطر ۴۵ ۴۳ مکی ۳۶ ۱۱۲ یس ۸۳ ۴۱ مکی ۳۷ ۴۹ صافات ۱۸۲ ۵۶ مکی ۳۸ ۴۸ ص ۸۸ ۳۸ مکی ۳۹ ۴۱ زمر ۷۵ ۵۹ مکی ۴۰ ۶۲ غافر ۸۵ ۶۰ مکی ۴۱ ۶۸ فصّلت ۵۴ ۶۱ مکی ۴۲ ۴۷ شوری ۵۳ ۶۲ مکی ۴۳ ۳۹ زخرف ۸۹ ۶۳ مکی ۴۴ ۳۴ دخان ۵۹ ۶۴ مکی ۴۵ ۲۵ جاثیه ۳۷ ۶۵ مکی ۴۶ ۴ احقاف ۳۵ ۶۶ مکی ۴۷ ۸۷ محمد ۳۸ ۹۵ مدنی ۴۸ ۶۵ فتح ۲۹ ۱۱۱ مدنی ۴۹ ۳۱ حجرات ۱۸ ۱۰۶ مدنی ۵۰ ۷۱ ق ۴۵ ۳۴ مکی ۵۱ ۳۵ ذاریات ۶۰ ۶۷ مکی ۵۲ ۵۵ طور ۴۹ ۷۶ مکی ۵۳ ۱۰۲ نجم ۶۲ ۲۳ مکی ۵۴ ۷۷ قمر ۵۵ ۳۷ مکی ۵۵ ۳۶ الرحمن ۷۸ ۹۷ مدنی ۵۶ ۱۱۱ واقعه ۹۶ ۴۶ مکی ۵۷ ۳۲ حدید ۲۹ ۹۴ مدنی ۵۸ ۸۶ مجادله ۲۲ ۱۰۵ مدنی ۵۹ ۳۳ حشر ۲۴ ۱۰۱ مدنی ۶۰ ۹۶ ممتحنه ۱۳ ۹۱ مدنی ۶۱ ۵۰ صف ۱۴ ۱۰۹ مدنی ۶۲ ۲۶ جمعه ۱۱ ۱۱۰ مدنی ۶۳ ۹۷ منافقون ۱۱ ۱۰۴ مدنی ۶۴ ۲۰ تغابن ۱۸ ۱۰۸ مدنی ۶۵ ۵۳ طلاق ۱۲ ۹۹ مدنی ۶۶ ۱۹ تحریم ۱۲ ۱۰۷ مدنی ۶۷ ۹۵ مُلک ۳۰ ۷۷ مکی ۶۸ ۷۶ قلم ۵۲ ۲ مکی ۶۹ ۲۸ حاقه ۵۲ ۷۸ مکی ۷۰ ۹۴ معارج ۴۴ ۷۹ مکی ۷۱ ۱۰۷ نوح ۲۸ ۷۱ مکی ۷۲ ۲۷ جن ۲۸ ۴۰ مکی ۷۳ ۹۱ مزّمّل ۲۰ ۳ مکی ۷۴ ۸۸ مدثر ۵۶ ۴ مکی ۷۵ ۷۸ قیامه ۴۰ ۳۱ مکی ۷۶ ۱۰ انسان ۳۱ ۹۸ مدنی ۷۷ ۸۹ مرسلات ۵۰ ۳۳ مکی ۷۸ ۱۰۱ نبأ ۴۰ ۸۰ مکی ۷۹ ۹۹ نازعات ۴۶ ۸۱ مکی ۸۰ ۵۷ عبس ۴۲ ۲۴ مکی ۸۱ ۲۲ تکویر ۲۹ ۷ مکی ۸۲ ۱۴ انفطار ۱۹ ۸۲ مکی ۸۳ ۹۳ مطففین ۳۶ ۸۶ مکی ۸۴ ۱۱ انشقاق ۲۵ ۸۳ مکی ۸۵ ۱۵ بروج ۲۲ ۲۷ مکی ۸۶ ۵۲ طارق ۱۷ ۳۶ مکی ۸۷ ۸ اعلی ۱۹ ۸ مکی ۸۸ ۶۱ غاشیه ۲۶ ۶۸ مکی ۸۹ ۶۶ فجر ۳۰ ۱۰ مکی ۹۰ ۱۷ بلد ۲۰ ۳۵ مکی ۹۱ ۴۶ شمس ۱۵ ۲۶ مکی ۹۲ ۸۳ لیل ۲۱ ۹ مکی ۹۳ ۵۱ ضحی ۱۱ ۱۱ مکی ۹۴ ۴۴ شرح ۸ ۱۲ مکی ۹۵ ۲۴ تین ۸ ۲۸ مکی ۹۶ ۵۹ علق ۱۹ ۱ مکی ۹۷ ۷۳ قدر ۵ ۲۵ مکی ۹۸ ۱۸ بینه ۸ ۱۰۰ مدنی ۹۹ ۴۰ زلزله ۸ ۹۳ مدنی ۱۰۰ ۵۶ عادیات ۱۱ ۱۴ مکی ۱۰۱ ۷۲ قارعه ۱۱ ۳۰ مکی ۱۰۲ ۲۱ تکاثر ۸ ۱۶ مکی ۱۰۳ ۵۸ عصر ۳ ۱۳ مکی ۱۰۴ ۱۰۹ همزه ۹ ۳۲ مکی ۱۰۵ ۷۰ فیل ۵ ۱۹ مکی ۱۰۶ ۷۴ قریش ۴ ۲۹ مکی ۱۰۷ ۸۵ ماعون ۷ ۱۷ مکی ۱۰۸ ۸۱ کوثر ۳ ۱۵ مکی ۱۰۹ ۷۹ کافرون ۶ ۱۸ مکی ۱۱۰ ۱۰۵ نصر ۳ ۱۱۴ مدنی ۱۱۱ ۹۲ مسد ۵ ۶ مکی ۱۱۲ ۵ اخلاص ۴ ۲۲ مکی ۱۱۳ ۶۹ فلق ۵ ۲۰ مکی ۱۱۴ ۱۰۰ ناس ۶ ۲۱ مکی وحی نوشتار اصلی: وحی
قرآن مجید توسط فرشته وحی، جبرئیل، از سوی خداوند و مطابق آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است، به عین الفاظ بر قلب [=قوای درّاکه] حضرت رسول(ص)، وحی یا نازل شده است. وحی، پدیده‌ای است واقعی و عینی و روحانی و عبارت است از ارسال پیام از سوی خداوند به پیامبران، و در مورد قرآن به خاتم الانبیاء(ص).[۳۱] نزول
نزول قرآن مجید عبارت است از فرود آمدن وحی به صورت جداجدا و تدریجی، از مصدر وحی (خداوند) به مهبط وحی (قلب حضرت رسول -ص-) در طی ۲۳ سال از ابتدای بعثت، تا اندکی پیش از وفات آن حضرت(ص). در قرآن مجید، نزول وحی چون به خداوند نسبت داده شود، «انزال» و «تنزیل» نامیده می‌شود. نخستین سوره‌ای که بر پیامبر(ص) نازل شده است، سوره علق (اقرأ) است. بعضی گفته‌اند ابتدا فقط ۵ آیه اول این سوره نازل شده است. بعضی از محققان هم برآنند که نخستین سوره کامل که نازل شده است، فاتحة الکتاب (سوره حمد) است.[۳۲]
آخرین سوره‌ای که نازل شده است، سوره نصر است. بعضی از قرآن پژوهان گفته‌اند که قرآن به صورت کامل در لیلة القدر به صورت «جملة واحدة» (یکباره) از لوح محفوظ به بیت العزه یا بیت المعمور (در آسمان چهارم) نازل شده، و سپس نجوماً یا منجماً یعنی بخش بخش و به تفاریق در طول مدت ۲۳ سال به تفصیل نزول یافته است.[۳۳] ملامحسن فیض کاشانی گفته است مراد از این [دو نحوه نزول] «نزول معنای قرآن به قلب پیامبر(ص) است... سپس در طول بیست و [سه] سال، هر بار که جبرئیل بر او ظاهر شده و وحی آورده و الفاظ آن را بر حضرت می‌خوانده است، بخش بخش از باطن قلب او به ظاهر زبانش نزول می‌یافته است.»[۳۴] جمع و تدوین قرآن
مراد از جمع و تدوین قرآن این است که چگونه وحی ۲۳ ساله که به صورت ۳ تا ۵ آیه‌ای نازل می‌شد، نهایتاً به صورت تدوین یافته و «مصحف» (مانند کتاب امروزی) درآمد.[۳۵]
جمع قرآن در یک مصحف در زمانهای گوناگونی صورت پذیرفته است که در ذیل می‌آید: زمان پیامبر(ص)
در سراسر عصر نزول، عصر وحی و حیات پیامبر(ص)، قرآن به صورت مکتوب ولی پراکنده بود، یعنی صحیفه-صحیفه. و با نوشت افزارهای ابتدایی و بر روی چیزهایی نظیر تکه‌های چرم، استخوانهای شانه و دنده گوسفند و شتر، چوب درخت خرما که پوست آن را کنده بودند، سنگهای صاف و صیقلی و قطعاتی از حریر و اندکی نیز کاغذ نوشته شده بود. در این مرحله، مهم این بود که بسیاری از صحابه، قرآن را حفظ بودند. سوره‌های قرآن کامل بود و حتی نام داشت، اما تا پایان حیات پیامبر(ص) یکجا و به ترتیب سوره‌ها نبود. مهمترین عللی که پیامبر(ص) را از جمع نهایی و «کتاب ساختن» قرآن باز می‌داشت دو واقعیت بود: باب وحی باز بود و در هر وهله از وحی، آیاتی نازل می‌شد که حضرت(ص) به کاتبان وحی می‌فرمود: این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیه‌ها قرار دهید. دیگر آنکه به گفته خطابی پیامبر(ص) همواره در انتظار نسخ احتمالی بعضی از احکام قرآن یا نسخ تلاوت قسمتی از آن بود.[۳۶]
لذا تا وحی به پایان نمی‌رسید، امکان تدوین و مصحف سازی نبود. بعضی برآنند که مراد از جمع قرآن در عصر رسول الله(ص) همان حفظ آن در دلها بوده است.[۳۷] جمع در زمان پیامبر(ص) را اصطلاحاً تألیف گویند.[۳۸] در سراسر ایام نزول پیامبر اکرم(ص) بر کتابت قرآن نظارت همه جانبه داشتند و نوشتن و خواندن و حفظ (از برکردن) آن را تعلیم می‌دادند یا تشویق می‌کردند. در زمان حیات ایشان، ۳۷ نفر حافظ تمامی قرآن بودند.[۳۹]
تعداد کاتبان وحی در عصر پیامبر(ص) -که گاه حافظان قرآن هم بوده‌اند- و کسانی که برای خود نسخه‌ای برمی‌گرفتند، به بیش از ۵۰ نفر می‌رسیده است.[۴۰] نتیجه این بود که قرآن به هنگام رحلت پیامبر(ص) (سال ۱۱ق) به تمامی و چنانکه در آخرین عرضه [دوره کردن پیامبر(ص) قرآن را و عرضه داشتن قرائت خود بر جبرئیل در هر سال یکبار و در سال وفات دوبار] تثبیت شده بود، تألیف و گردآوری شود. در این دوره بود که قرآن به معنای درست کلمه تألیف شد.[۴۱] مصحف امام علی(ع) نوشتار اصلی: مصحف امام علی(ع)
پس از رحلت پیامبر(ص)، علی(ع) که به نص قطعی و تصدیق پیامبر(ص) از همه مردم به قرآن مجید آشناتر بود، در خانه خود قرآن مجید را به ترتیب نزول در یک مصحف جمع فرمود و هنوز شش ماه از رحلت نگذشته بود که فراغت یافت و مصحفی که نوشته بود به شتری بار کرده و نزد مردم آورد ولی حاکمان وقت خود را بی‌نیاز از آن نشان دادند.[۴۲] در زمان ابوبکر
رویداد یمامه (سرکوب ابوبکر، شورشیان برگشته از اسلام، از جمله متنبّیان [پیامبر دروغین] را که به جنگهای ردّه معروف است) که در آن عده‌ای کثیر از حافظان قرآن (تا ۷۰ نفر هم گفته‌اند) کشته شدند، تکان عظیمی در جامعه نوپای اسلامی ایجاد کرد. به پیشنهاد عمر، ابوبکر خلیفه وقت پذیرفت که باید برای حفظ قرآن اقدام عاجل به جمع و تدوین آن کرد. برای این کار، زید بن ثابت را که از پرکارترین و جوانترین کاتبان وحی و حافظ قرآن و دارای مصحفی اختصاصی بود، انتخاب کرد.[۴۳] زید همه نوشته‌های پراکنده قرآنی را جمع کرد و هر آیه قرآنی را ولو آنکه دهها حافظ و دهها نوشته، مؤید و مطابق آن بود، با اخذ حداقل دو شاهد (یکی از کتابت، یکی از حفظ) می‌پذیرفت. قرآن جمع و تدوین یافتۀ زید همچنان متشکل از صحیفه‌ها بود و به صورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبه‌ای نهادند و کسی را مأمور حفظ و نگهبانی آن کردند. این گردآوری، ۱۴ ماه و حداکثر تا وفات ابوبکر در سال ۱۳ق طول کشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبکر در اختیار عمر نهادند. پس از عمر نیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه دختر عمر-همسر پیامبر(ص)- قرار دادند.[۴۴] در زمان عثمان نوشتار اصلی: مصحف عثمانی‎
عثمان در سال ۲۴ق به خلافت رسید. در زمان او با فتوحات شگرف مسلمانان و رفتن قرآن به سرزمینهای تازه گشوده، اختلافات و مشکلات بسیاری در قرائت کلمات قرآن پیش آمده بود. و این زنگ خطر تازه‌ای برای عثمان بود که کار ناتمام جمع قرآن را به سرانجامی برساند و قرآن و جامعه اسلامی را از خطر پراکندگی برهاند. او انجمنی مرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این هیأت با همکاری ۱۲ نفر از قریش و انصار (که حضرت علی(ع) بر کار آنان به نوعی نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانانوشتن تشویق می‌فرمود)[۴۵] کار استنساخ نسخه نهایی را آغاز کردند. نخستین کاری که کردند این بود که تمام نوشته‌های زمان پیامبر(ص) را گردآوردند. سپس نسخه کتابت زید در زمان ابوبکر را که نزد حفصه محفوظ بود، به امانت گرفتند. قرار بر این بود که هر وقت ۳ تن همکار زید با او در کتابت کلمه‌ای اختلاف یافتند به لهجه قریش کتابت کنند. به این ترتیب کار تدوین نهایی، بر مبنای صحایف بازمانده از پیامبر(ص) و نسخه‌های اختصاصی از جمله نسخه محفوظ نزد حفصه و نسخه خود زید، و با تکیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان، پیش رفت و «مصحف امام» یعنی مصحف نمونه و رسمی و نهایی که معروف به مُصحَف عُثمانی بود، در فاصله چهار پنج سال از ۲۴ق تا قبل از ۳۰ق، سرانجام یافت و از روی آن ۵ یا ۶ نسخه عیناً استنساخ شد. دو نسخه در مکه و مدینه نگه داشته شد و ۳ یا ۴ نسخه دیگر همراه با یک حافظ قرآن که نقش معلم و راهنمای درست خوانی را داشت، به مراکز مهم جهان اسلام یعنی بصره، کوفه، شام و بحرین ارسال شد. سپس عثمان دستور داد تمام کتیبه‌ها و نوشته‌ها، استخوانها، پوستها، سنگهای نازک سپید، چرمها، حریرها و نظایر آن که آیات قرآنی بر آنها نوشته شده بود و صحابه برای تدوین متن نهایی تقدیم داشته بودند، با آب و سرکه جوشانده و محو شود. بعضی از محققان گفته‌اند که این آثار پراکنده را سوزاندند یا به نحو دیگری محو کردند تا ریشه نزاع و اختلاف به کلی از میان برود و به اصطلاح «توحید نص» [= مصحف امام = مصحف عثمانی] میسر گردد.[۴۶]
این مصحف با خط ابتدایی کوفی و فاقد نقطه بود، تا چه رسد به اعراب و نشانه‌های حرکت حروف. و در طی یک دو قرن بعد، مصاحفی که از روی آنها استنساخ شد به تدریج نقطه و نشان پیدا کرد.[۴۷]

اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: مــــطـــــالـــب قــــرآنـــی