- قرآن کریم: قرآن مجید بزرگترین معجزات پیغمبر اسلام است. این معجزه، از جهات مختلف دارای اعجاز است و از چند جهت بر سایر معجزه‌ها مزیت و برتری دارد که عبارتند از:
- سایر معجزات به‌تنهایی برای اثبات نبوت کافی نیستند، بلکه باید از خارج ثابت شود که آورنده معجزه ادعای نبوت نموده و واجد شرایط نبوت است تا معجزه دلیل بر صدق دعوی او باشد. ولی قرآن به‌تنهایی برای اثبات نبوت کافی است؛ زیرا به‌صراحت تمام این امور را بیان می‌کند و احتیاج به‌امر دیگری ندارد.
- سایر معجزات مخصوص زمان خود و مشاهده کنندگان است و برای دیگران دلیل بر اثبات نبوت نیست. مگر اینکه به‌طریق تواتر یا از راه قطع ثابت شود مانند عصای موسی و ید بیضاء(دست روشن) و زنده کردن مردگان و تسبیح سنگ‌ریزه و مانند آن. ولی قرآن برای هر زمان و هر کس تا روز قیامت معجزه بودن آن باقی است.
- هر سوره به تنهایی معجزه است، برخلاف سایر معجزات که به صورت کلی و در صورت وجود تمام اجزای آن، معجزه شمرده می‌شود.
- معجزات دیگر تنها از یک جهت معجزه‌اند ولی قرآن کریم ازجهات مختلف دارای اعجاز است.[۱۸]
اِعْجازُ الْقُرْآن ، عنوان مبحثی در علوم قرآنی است که به معجزه بودن قرآن کریم می‌پردازد و در عین حال، با بحثهایی در حوزه کلام اسلامی و ادبیات عرب نیز مرتبط است.
قرآن کریم معجزه جاودان پیامبر اسلام (ص) است. معجزه بودن قرآن به معنای آن است که این کتاب از جهات مختلف (لفظ، معنا، ساختار و ...) دارای ویژگی‌هایی فوق بشری است و بشر از آوردن مانند آن ناتوان است، پس قرآن ساخته دست بشر نیست، بلکه کلام خداست.
برای اثبات اعجاز آن، در آیات متعددی تحدی شده است. تحدی بدین معناست که خداوند در قرآن از منکران خواسته است که اگر قرآن را کلام خدا نمی‌دانند، مانند آن بیاورند و از آنجا که هیچ کس نتوانسته است مانند آن بیاورد، حقانیت کلام الاهی به اثبات می‌رسد.
جهات مختلفی برای اعجاز قرآن بیان شده است. یکی از این جهات قول به صرفه است که مورد انتقاد جدی قرار گرفته است. اما جهات ادبی و معنوی قرآن همچنان به عنوان مهم‌ترین جهات اعجاز قرآن مطرح هستند.
محتویات
معنای اعجاز
اعجاز در لغت از ماده عجز و به معنای «عاجز ساختن یا عاجز یافتن» آمده است. منشأ شکل گیری مبحث اعجاز قرآن از آنجاست که در فرهنگ اسلامی، قرآن کریم به عنوان مهم‌ترین معجزه رسول اکرم (ص ) شناخته شده است ؛ اما از امتیازات قرآن کریم آن است که در کنار جنبه اعجاز، کتاب شریعت نیز هست و در واقع دعوتی است که خود بر صدق خود دلالت دارد.
اعجاز در قرآن
اگرچه اعجاز تعبیری قرآنی نیست، اما در قرآن کریم بر معجزه بودن آن اشاراتی رفته است. برخی از معاندان رسول اکرم (ص )، آیات نازله قرآن کریم را سخنی بشری می‌دانستند[۱] و مدعی بودند که اگر بخواهند، خود نیز می‌توانند سخنانی از همان سنخ بر زبان رانند؛[۲] اما در قرآن کریم، با تکیه بر الهی بودن این سخنان، آوردن مانند آنها ناممکن شمرده شده است.[۳] در قرآن کریم از معاندان دعوت شده که برای اثبات مدعای خود، ۱۰ سوره، یا حتی یک سوره همچون سوره‌های قرآن بیاورند[۴] و نیز آمده است که البته هرگز بر چنین امری توفیق نخواهند یافت.[۵] این دعوت به ناممکن که در فرهنگ اسلامی با اصطلاح تحدّی و معارضه طلبی شناخته شده است، در واقع به اثبات رساندن عجز کفار از چنین امری، یا به تعبیری دیگر «اعجاز» است.
تحدّی
موضوع تحدی، نه تنها در عهد حیات رسول اکرم (ص)، بلکه فراتر از آن برهه زمانی نیز مورد توجه علمای اسلام قرار گرفته، و بر این مطلب که در طول تاریخ اسلام، کسی را توانایی آوردن چیزی مانند قرآن کریم نبوده است، به عنوان روشن‌ترین نشانه بر اعجاز قرآن و حقانیت نبوت آن حضرت تکیه شده است. با توجه به ارتباط این مبحث با موضوعات علم کلام در باب نبوت، موضوع اعجاز قرآن به محافل و آثار کلامی نیز راه یافته، و این امر موجب پدید آمدن بحثهایی نظری در حوزه اعجاز قرآن بوده است.
وجوه اعجاز
نظریه صرفه
از نخستین متکلمان که به بحث درباره وجه اعجاز قرآن پرداخته‌اند، ابراهیم نظام است که معتقد بود وجه این اعجاز در بلاغت و نظم خاصی نیست، بلکه معجزه در آنجاست که هرگاه فردی از معاندان برآن شود تا به ساختن سخنانی همانند قرآن بپردازد، با اراده الهی، «انگیزه» از آن فرد برگردانده شده (صَرف )، شخص قهراً از اهتمام به آن عمل ممنوع می‌گردد.[۶] این نظر با اشاره به تعبیر «صرف الدواعی عن المعارضه »، به نظریۀ «صَرفه» شهرت یافته است. بر مبنای این نظریه، در واقع وجه اعجاز قرآن، امری خارج از قرآن بوده است.
نظریه صرفه حتی در میان معتزله با استقبال گسترده‌ای روبه رو نشد، اما همواره هواداران محدودی داشت و در این میان شایان ذکر است که برخی از عالمان امامیه، همچون شیخ مفید و سید مرتضی با تفسیر خاص خود، از این نظریه دفاع می‌کرده‌اند.[۷] البته باید توجه داشت که بر مبنای نظریه صرفه، با تفسیرهای متفاوتی درباره چگونگی این «صرف»، آراء گوناگونی از سوی عالمان مسلمان به میان آمده است.[۸]
نظریه اخبار از غیب
نظریه اِخبار از غیب، یا به تعبیر دیگر خبر دادن از وقایعی در آینده و حتی در گذشته که صدق گفتار آن به اثبات رسیده، نظریه دیگری است که طی قرون متمادی در کنار دیگر نظریه‌ها وجود داشته است؛ در واقع در برخورد با این نظریه، نمی‌توان از عالمان اسلامی مخالفانی را برای آن برشمرد، اما میزان تأکید صاحب نظران بر این نکته به عنوان وجه اعجاز قرآن متفاوت بوده است؛ اگر در میان عالمان متقدم کسانی بوده باشند که اخبار از غیب را به عنوان وجه اصلی اعجاز مطرح کرده باشند.[۹] اما از ابراهیم نظام گرفته تا عالمان معاصر، همواره این وجه به عنوان یکی از وجوه اعجاز قرآن در کنار وجه اصلی مختار مطرح بوده است.[۱۰]
نظریه نظم قرآن
نظریه دیگری که در بحث مربوط به وجه اعجاز، از نظریه‌های مهم و شاید مؤثرترین نظریه در تاریخ این مبحث محسوب می‌شود، «نظم» قرآن است که به طور مشخص، عمرو بن بحر جاحظ، ادیب و متکلم معتزلی از نخستین تبیین کنندگان آن به شمار می‌رود. اساس نظریه یاد شده برخلاف صرفه، مبنی بر این است که قرآن خود کلامی اعجازآمیز است و از همین رو کسی را توان آوردن نظیر آن نیست. در این نظریه مانع و صارف معاندان از آوردن نظیر قرآن، صفتی خاص در خود قرآن، و در واقع نظم خاص موجود در کلام آن دانسته شده است. جاحظ این نظریه را در کتابی با عنوان نظم القرآن تبیین کرده بود که اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست و تنها می‌توان بر اساس اشارات موجود در دیگر آثار جاحظ و نیز نوشته‌های دیگر مؤلفان بر محتوا و مضامین آن اطلاع یافت. به طور خلاصه، باید گفت که جاحظ در این نظریه، «نظم» و «تألیف» موجود در کلام قرآن را با نظم و تألیف دیگر آثار، دارای تفاوتی از دو سنخ دانسته، و بر این اعتقاد بوده که بشر به طور طبیعی از آوردن مثل کلام قرآنی عاجز و ناتوان است.[۱۱]
نظریه نظم قرآن در دوره‌های بعد، هم از سوی متکلمان و هم از سوی ادیبان مورد توجه قرار گرفته، و الهام بخش عالمانی از مکاتب گوناگون بوده است. در حوزه علم کلام، پس از جاحظ کسانی از معتزله، مانند ابن اخشید و ابوعلی حسن بن علی بن نصر نیز با تألیف آثاری با عنوان نظم القرآن، به ادامه مسیر جاحظ پرداختند،[۱۲] اما این نظریه در مکاتب کلامی دیگر نیز تأثیری مهم برجای نهاده بود.
از مهم‌ترین نمونه‌های گسترش این نظریه در حوزه کلام اشعری، کتاب اعجاز القرآن قاضی ابوبکر باقلانی است که به گفته مؤلف [۱۳] وی در این اثر بر آن بوده تا به بسط موضوعاتی در نظم قرآن پردازد که جاحظ به اجمال از آنها گذر کرده است. باقلانی با وجود آنکه تا حد ممکن به بحث خود صورت متکلمانه داده است، اما به ناچار بخشی عمده از بحث خویش را به مباحث بلاغی اختصاص داده، و به بررسی وجوه بیان در قرآن و اختصاصات آن پرداخته است. وی در بخشی از اثر خود، به صراحت اظهار داشته که اعجاز قرآن متعلق به بیان آن است و قرآن در اعلی درجه از منازل بیان از تعدیل نظم و سلاست، زیبایی سخن، گوش نواز بودن آهنگ و روانی بر زبان قرار گرفته است.[۱۴]
بیشترین گسترش نظریه نظم، در آثار ادیبانی دیده می‌شود که سعی داشتند تا با تبیین و تدوین صناعات ادبی و علم بلاغت، اعجاز مشهود در کلام قرآنی را آشکارتر سازند. کتاب الصناعتین ابوهلال عسکری (د ح ۴۰۰ق )، با وجود اینکه اثری ادبی است و درباره دو صنعت شعر و نثر نوشته شده، اما از آنجا که انگیزه اصلی تألیف آن اثبات اعجاز قرآن بوده است، به این مبحث ارتباط می‌یابد. به گفته مؤلف در مقدمه کتاب، انسان اگر از علم فصاحت و بلاغت غافل باشد، هرگز قادر نیست اعجاز قرآن را با آن خصوصیات، از حسن تألیف و براعت ترکیب درک نماید.[۱۵]
در ادامه راه جاحظ و ابوهلال عسکری، به عنوان نقطه عطفی باید از عبدالقاهر جرجانی (د ۴۷۱ق /۱۰۷۸م ) یاد کرد که با انگیزه تبیین اعجاز قرآن، راه تدوین علم بلاغت را پیموده است. در مروری بر مقدمه کتاب دلائل الاعجاز[۱۶] می‌توان دید که مؤلف پس از اصل قرار دادن نظریه نظم قرآن، جنبه‌های گوناگون زبان عربی را مورد بررسی قرار داده، و در این میان، بر این نکته تأکید داشته که اعجاز قرآنی به وجوه بلاغت باز می‌گشته است. در همین راستا، جرجانی برای فراهم آوردن امکان درکی عمیق‌تر از اعجاز قرآن، به مدون ساختن وجوه فصاحت و بلاغت و مشخص کردن اقسام مختلف «نظم» پرداخته، و نخستین گام مهم را در این زمینه با تألیف دو اثر ماندگار خود، دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه برداشته است. گفتنی است جرجانی افزون بر این دو اثر، چکیده دیدگاه خود را درباره نظریه نظم و بلاغت، در رساله‌ای با عنوان «الرسالة الشافیه» نیز منعکس ساخته است.[۱۷]
وجوه دیگر
در مرور بر مهم‌ترین وجوه بیان شده برای اعجاز قرآن، همچنین باید به تأثیر ناشناخته قرآن بر شنوندگان اشاره کرد که از نخستین مطرح کنندگان آن ابوسلیمان خطّابی (د ۳۸۸ق /۹۹۸م ) است. وی در رساله خود در باب اعجاز قرآن پس از نقد و بررسی آراء گوناگون ارائه شده در این زمینه، در پایان به عنوان فصل الخطاب به طرح نظریه‌ای می‌پردازد که به تعبیر خود، پیش‌تر به آن کمتر توجه شده بوده، و آن کارکردِ قرآن بر قلوب و تأثیر آن بر نفوس مردمان است. وی در توضیح می‌افزاید که به هنگام شنیدن قرآن‌گاه چنان لذت و حلاوت، و‌گاه چنان ترس و مهابتی بر انسان چیره می‌شود که از کلامی دیگر معهود نیست. از نظر خطابی این تأثیر برای هر آشنا به زبان عرب مصداق می‌یابد و تغییر حالت عتبة بن ربیعه از سران مشرکین در اثر شنیدن آیاتی از سوره حم سجده، نمونه‌ای از تأثیر شگفت آن بر معاندان است.[۱۸]
نظریه خطابی در طی قرون متمادی پس از او کمتر با استقبال عالمان مواجه شده است ؛ از جمله این موارد باید به دیدگاه باقلانی و نیزابن عطیه، مفسر اندلسی (د ۵۴۲ق /۱۱۴۷م ) اشاره کرد که می‌تواند تلفیقی از نظریه خطابی با نظریه نظم تلقی گردد.[۱۹] شکل نوین این نظریه را می‌توان با تعابیری چون «جذبه روحی» از صاحب نظرانی چون هبة الدین شهرستانی، محمدحسین کاشف الغطاء، محمد رشید رضا، مصطفی صادق رافعی سراغ گرفت.[۲۰]
در خاتمه سخن از نظریات موجود در باب وجه اعجاز قرآن باید یادآور شد که موارد مذکور تنها مهم‌ترین نمونه‌های این نظریه‌ها هستند و دیگر اینکه، صاحب نظران در خلال قرون، خود را ملزم نمی‌دانسته‌اند که تنها یک وجه را از میان وجوه مطرح شده قابل قبول بدانند. از همین روست که در بسیاری از مباحث عالمان در باب اعجاز القرآن، فراوان دیده می‌شود که وجوه متعددی مطرح شده، و‌گاه وجه خاصی را مورد تکیه قرار داده‌اند. به عنوان نمونه، طرحی متشکل از وجوه متنوع در بحث علی بن عیسی رمانی، از متکلمان نامدار معتزله (د ۳۸۴ق /۹۹۴م ) دیده می‌شود.[۲۱][۲۲]
کتاب شناسی اعجاز القرآن
از آغاز عصر تدوین تا زمان حاضر، در خلال قرون متمادی عالمان اسلامی چه با اختصاص دادن بخشی از آثار خود به مبحث اعجاز القرآن، و چه با تألیف آثاری مستقل در این زمینه، به تحریر بحث و بیان نظریات خود پرداخته‌اند. در میان آثار مستقل، به عنوان نخستین نوشته ها، از دو اثرِ متکلمان معتزله نام برده شده است که در حال حاضر نسخه‌ای از آنها شناخته نیست ؛ این دو اثر عبارتند از:
- اعجاز القرآن از ابوعمرو محمد بن عمر باهلی، از معتزله بصره و معاصران ابوعلی جبایی
- اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه نوشته ابوعبدالله محمد بن زید واسطی (د ۳۰۶ق /۹۱۸م ) از معتزله بغداد که ابن ندیم بدون توضیحی به آنها اشاره کرده است.[۲۳]
اهم آثار بعدی اینهاست :
۱-۲. النکت فی اعجاز القرآن، اثر علی بن عیسی رمانی (د ۳۸۴ق )، از علمای معتزله بغداد، و بیان اعجاز القرآن، اثر ابوسلیمان حمد بن محمد خطابی (د ۳۸۸ق )، از علمای اصحاب حدیث خراسان که هر دو در مجموعه ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن در ۱۳۷۶ق /۱۹۵۶م در مصر به چاپ رسیده و بارها تجدید چاپ شده‌اند؛[۲۴]
۳. اعجاز القرآن، اثر قاضی ابوبکر باقلانی (د ۴۰۳ یا ۴۰۴ق ) که چاپهایی متنوع از آن انتشار یافته،و خود موضوع تحقیق برخی از صاحب نظران از جمله عبدالرئوف مخلوف قرار گرفته است ؛
۴. دلائل الاعجاز، تألیف عبدالقاهر جرجانی (د ۴۷۱ق ) از نخستین تدوین کنندگان بلاغت عربی که بارها به چاپ رسیده، و خود موضوع پژوهشهای متعددی بوده است.[۲۵]
۵. الرسالة الشافیة فی اعجاز القرآن، نوشتة عبدالقاهر جرجانی که به عنوان متن سوم در مجموعۀ ثلاث رسائل... منتشر شده است.[۲۶]
۶. نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، اثر فخر رازی (د۶۰۶ق ) که در ۱۳۱۷ق در مطبعة الا¸داب به چاپ رسیده است.
۷-۹. التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن، البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن و المجید عن اعجاز القرآن المجید، که همگی از آثار کمال الدین زملکانی (د ۶۵۱ق ) است. از این ۳ اثر، کتاب التبیان به کوشش احمد مطلوب و خدیجه حدیثی در ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م در عراق به چاپ رسیده است؛ کتاب البرهان که‌گاه به نواده او ابوالمعالی ابن زملکانی (د ۷۲۷ق ) منسوب گشته، نیز به کوشش همان دو تن در ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م منتشر شده، و کتاب المجید در ۱۴۱۰ق /۱۹۸۹م به کوشش د. شعبان صلاح در همان سال در مصر انتشار یافته است.
۱۰. البرهان فی اعجاز القرآن، از ابن ابی اصبع زکی الدین عبدالعظیم (د ۶۵۴ق )، ادیب مصری که خود در اثر دیگرش به داشتن چنین کتابی تصریح کرده است.[۲۷] و نسخه‌ای از آن در کتابخانه چستربیتی دوبلین وجود دارد.[۲۸]
۱۱. معترک الاقران فی اعجاز القرآن، از آثار سیوطی (د ۹۱۱ق ) که از جامع‌ترین نوشته‌ها در باب وجوه گوناگون اعجاز قرآن است و مکرراً به چاپ رسیده است.
۱۲. الایقان فی اعجاز القرآن، از محمد کریم خان کرمانی (د ۱۲۸۸ق ) از بزرگان شیخیه که در ضمن مجموعة الرسائل در ۱۳۵۴ش در کرمان انتشار یافته است.[۲۹]
در میان آثار یافت نشده در این زمینه، می‌توان از این آثار نیز یاد کرد: اعجاز القرآن ابن ابی زید قیروانی (د ۳۸۶ق )، از علمای مالکی افریقیه[۳۰] اثری با همین عنوان از ابن سراقة بصری (د ۴۱۰ق )، فقیه شافعی ؛[۳۱] الکلام فی وجوه اعجاز القرآن و جوابات ابی الحسن سبط المعافی بن زکریا فی اعجاز القرآن، دو عنوان از آثار شیخ مفید (د ۴۱۳ق ) عالم نامدار امامی؛[۳۲] الموضح عن جهة اعجازالقرآن، یا الصرفة، اثر سید مرتضی(د۴۳۶ق )، از دیگر شخصیت‌های برجسته امامیه؛[۳۳] اعجاز القرآن، نوشته محسن بن حسن نیشابوری خزاعی از عالمان امامیه در سده ۵ق[۳۴] و اثری با همین عنوان از علی بن زید بیهقی (د۵۶۵ق ) عالم نامدار خراسانی.[۳۵]
موضوع اعجاز القرآن در عصر حاضر نیز موضوع تحقیقات مستقلی قرار گرفته است که از آن میان - به عنوان آثاری تاریخی و توصیفی - می‌توان به این موارد اشاره کرد: اعجاز القرآن، از مصطفی صادق رافعی؛[۳۶] «اعجاز القرآن فی مذهب الشیعة الامامیة»، از توفیق الفکیکی، ضمن رسالة الاسلام؛[۳۷] تاریخ فکرة اعجاز القرآن منذ البعثة النبویة حتی عصرنا الحاضر، اثر نعیم حمصی؛[۳۸] تطور دراسات اعجاز القرآن و اثرها فی البلاغة العربیة، از عمر ملاحویش؛[۳۹] اعجاز القرآن بین المعتزلة و الاشاعرة، از منیر سلطان[۴۰] و مقالة «اعجاز القرآن» از فون گرونه باوم در «دائرة المعارف اسلام ».[۴۱]
پانویس
- مدثر/ ۷۴/۲۵
- انفال /۸/۳۱
- طور/۵۲/۳۳-۳۴.
- یونس /۱۰/۳۸؛ هود/۱۱/۱۳
- بقره /۲/۲۴.
- نک: شهرستانی، ۱/ ۵۸؛ سیوطی، الاتقان، ۴/ ۷.
- نک: مفید، ۱۸؛ سید مرتضی، «جوابات...»، ۳۲۳-۳۲۷؛ قس : راوندی، ۳/۹۸۱.
- مثلاً نک: ابن عطیه، ۱/ ۷۱-۷۲؛ فخرالدین، ۲/ ۱۱۵-۱۱۶؛ برای نقد و بررسی اقوال در بارة صرفه، نک: معرفت، ۴/۱۳۷-۱۹۰.
- خطابی، ۲۳-۲۴؛ باقلانی، ۴۸-۵۱.
- برای ابراهیم نظام، نک: شهرستانی، همانجا؛ برای بحثی در بارة پیشینة اعجاز علمی قرآن، نک: حمصی، ۸۸ -۹۳.
- نک: سیوطی، الاتقان، ۴/۶ -۷؛ نیز مخلوف، ۳۹-۴۱.
- برای این آثار، نک: ابن ندیم، ۴۱.
- نک: ص۷
- نک: ص۴۱۹.
- نک: ابوهلال، ۲؛ نیز مخلوف، ۵۲ -۵۳.
- مدخل، «ص - خ »، نیز ص۲- ۸
- نک: ص۱۱۷- ۱۵۸.
- نک: خطابی، ۷۰-۷۱.
- نک: باقلانی، ۴۱۹؛ ابن عطیه، ۱/ ۷۱-۷۲.
- نک: معرفت، ۴/ ۱۰۳.
- نک: رمانی، ۷۵ به بعد؛ ابن حمزه، ۳/۳۶۷-۴۱۳؛ سیوطی، معترک...، ۱۲ به بعد؛ نیز برای برخی آراء متأخران، نک: معرفت، ۴/۱۰۳-۱۳۶.
- مآخذ: در پایان مقاله. محمد هادی معرفت
- ص ۴۱، ۲۱۹، ۲۲۰.
- برای تداول النکت، نک: رودانی، ۱۲۳.
- از جمله نظریة عبدالقاهر فی النظم، از درویش جندی، چ قاهره، ۱۹۶۰م.
- چاپ دیگر به همراه دلائل الاعجاز، به کوشش محمود شاکر، قاهره، ۱۹۸۴م.
- ص ۱۵.
- نک: آربری، شم ۴۲۵۵.
- نیز برای نمونه‌ای در باب اعجاز حروف قرآن از سدة ۹ق، نک: میراث...، ج ۸، متن شم ۴.
- ذهبی، ۱۷/۱۱.
- سیوطی، الاتقان، ۴/۳.
- نجاشی، ۴۰۰
- همو، ۲۷۰؛ سید مرتضی، الذخیرة، ۳۷۸؛ طوسی، ۱۲۵
- منتجب الدین، ۱۵۶
- یاقوت، ۱۳/۲۲۵.
- قاهره، ۱۳۴۶ق /۱۹۲۸م
- قاهره، ۱۳۷۰ق / ۱۹۵۱م، س ۳، شم ۳.
- نک: منابع
- بغداد، ۱۳۹۲ق / ۱۹۷۲م
- قاهره، ۱۹۷۷م
- III/1018-1020 , 2 EI
منابع
- ابن ابی اصبع، عبدالعظیم، بدیع القرآن، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، دارنهضة مصر للطبع و النشر
- ابن حمزه، یحیی، الطراز، قاهره، ۱۳۳۲ق /۱۹۱۴م.
- ابن عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز، به کوشش احمد صادق ملاح، قاهره، ۱۳۹۴ق / ۱۹۷۴م.
- ابن ندیم، الفهرست.
- ابوهلال عسکری،حسن، کتاب الصناعتین، قاهره،۱۹۷۱م.
- باقلانی، محمد، اعجاز القرآن، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۴م.
- جرجانی، عبدالقاهر، دلائل الاعجاز، به کوشش محمد رشید رضا، قاهره، ۱۳۳۱ق.
- همو، «الرسالة الشافیة»، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، قاهره، ۱۹۹۱م.
- حمصی، نعیم، تاریخ فکرة اعجاز القرآن، دمشق، ۱۳۷۴ق /۱۹۵۵م.
- خطابی، حمد، «بیان اعجاز القرآن »، ضمن ثلاث رسائل (نک: هم، جرجانی).
- ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
- راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
- رمانی، علی، «النکت فی اعجاز القرآن »، ضمن ثلاث رسائل (نک: هم، جرجانی).
- رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
- سید مرتضی، علی، «جوابات المسائل الرسیة الاولی »، ضمن ج ۳ رسائل الشریف المرتضی، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق.
- همو، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۱۱ق.
- سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
- همو، معترک الاقران، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
- شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۶م.
- طوسی، محمد، الفهرست، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰م.
- فخرالدین رازی، محمد، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه.
- قرآن کریم.
- مخلوف، عبدالرئوف، الباقلانی و کتابه اعجاز القرآن، بیروت، ۱۹۷۸م.
- معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
- مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۷۲ش.
- منتجب الدین، علی، الفهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
- میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۷ش، دفتر هشتم.
- نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
- یاقوت، ادبا.
- نیز:Arberry; EI 2.
پیوند به بیرون
این مقاله از دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۹، مدخل اعجاز القرآن، اقتباس شده است.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: مــــطـــــالـــب قــــرآنـــی
