ماه رجب هفتمین ماه از ماههای قمری، ماهی بسیار شریف و از ماههای حرام است. رجب نام نهری است در بهشت که از عسل شیرین‌تر و از شیر سفیدتر است و هر کس در این ماه روزه دارد، از آن نهر آب می نوشد. به ماه رجب، رحب الأصب، یعنی ماه ریزش رحمت خداوند بر مردم نیز می‌گویند.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:«ماه رجب برای امت من «ماه استغفار» است. رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان ماه امت من است. کسی که یک روز از ماه رجب را روزه گیرد، مستوجب خشنودی خداوند گردد، غضب الهی از او دور می‌گردد و دری از درهای جهنم به روی او بسته می‌شود.»

در حدیث دیگری آمده است که هر کس سه روز آن را روزه دارد بهشت بر او واجب گردد.
در ماه رجب دعاها و اعمال خاصی وارد است که مهمترین آنها « اعمال ایام البیض » (13 تا 15 ماه) و اعمال ام داوود و برنامه اعتکاف است.

این اعمال در کتاب شریف مفاتیح الجنان محدث قمی گردآوری شده است.

حوادث تاریخی و مذهبی بسیاری در ماه رجب روی داده است که در زیر به آن اشاره می‌شود:
ولادت حضرت امام محمد باقر علیه السلام در سال 57، امام محمد تقی علیه السلام در سال 195، میلاد امام علی علیه السلام در کعبه، مبعث پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، شهادت امام موسی بن جعفر علیه السلام در سال 182 و شهادت امام علی النقی علیه السلام در سال 254، وفات ابراهیم فرزند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در سال دهم هجرت، وفات ابوطالب علیه السلام در سال دهم بعثت، رحلت حضرت زینب (بنا به نقلی) و درگذشت ابن سکیت، در سال 244 قمری. هدایه الانام الی وقایع الایام، محدث قمی، ص 97؛ مفاتیح الجنان، ص 240

رَجَب یا رَجَب المُرَجَّب هفتمین ماه از ماه‌های قمری و نخستین ماه از ماه‌های حرام است. بر انجام حج عمره، روزه‌ و عبادت در این ماه تأکید شده است.

از پیامبر(ص) نقل است: رجب ماه خداست، شعبان ماه من است و رمضان ماه امت من است. همچنین ثواب روزه‌داری یک روز ماه رجب را ثواب یک ماه روزه ذکر کرده است." نخستین شب جمعه ماه رجب را لیلة الرغائب می‌گویند که برای آن اعمال و آدابی خاصی ذکر است. در ایران سنت اعتکاف در روزهای ۱۳ تا ۱۵ این ماه، که به ایام البیض معروفند، انجام می‌شود.

مهم‌ترین واقعه تاریخی ماه رجب بعثت پیامبر اکرم(ص) است. تولد امام علی(ع)، امام باقر(ع) و امام جواد(ع) و نیز شهادت امام هادی(ع) و امام کاظم(ع) از دیگر مناسبت‌های این ماه هستند.

انجام زیارت معصومان به‌ویژه زیارت امام حسین(ع) در اول و وسط ماه (که به سبب غفلت مردم از فضیلت آن غفیله نام گرفته است) و نیز زیارت امام رضا(ع) و خواندن دعای یا من ارجوه در ماه رجب سفارش شده است.

وجه نام‌گذاری

رجب به معنای بزرگ داشتن و عظیم شمردن است.[۱] ماه رجب به معنای ماهی است که بزرگ و محترم شمرده می‌شود. به نقل منابع لغوی، عرب از دوران پیش از اسلام این ماه را بزرگ می‌داشته و از جنگ در آن پرهیز می‌کرده است.[۲] مُرَجَّب هم به معنای بزرگ داشته شده است.[۳] ماه رجب با اوصاف و نام‌های دیگری نیز خوانده شده است. به این ماه «رجب الفرد» گویند؛ به این جهت که از سه ماه حرام دیگر که در پی هم واقع شده‌اند، یعنی ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم جدا افتاده است. به این ماه «رجب المُضَر» نیز گویند، به این جهت که قبیله مُضَر برای این ماه احترام ویژه‌ای قائل بودند.[یادداشت ۱] رجب الاصم، رجب المُرَجَّب، رجب الحرام، مُنصَل الأَسِّنه و مُنصَل الأَلّ از دیگر نام‌های این ماه است در جاهلیت و آن را بدین جهت چنین نامیدند که در این ماه(به خاطر این که از ماه‌های حرا م بود) سِنان‌ها (نیزه و سرنیزه)را از خود دور می‌کردند و دست به جنگ نمی‌بردند و به یکدیگر نمی تاختند. (از اقرب الموارد).[۴][یادداشت ۲]

در نام‌گذاری این ماه به «رجب الاصَبّ» و «رجب الاصَمّ» از پیامبر اکرم (ص) نقل است که فرمود:

«سُمِّيَ شَهرُ الرَّجبِ الاَصَبَّ ِلاَنَّ الرّحمةَ تُصَبُّ عَلَی اُمَّتی فیهِ صَبّاً وَ یُقالُ الاصَمُّ لِاَنَّهُ نُهِیَ فیهِ عَن قِتالِ المُشرکینَ وَ هُوَ مِنَ الشُّهورِ الحُرُم.»[۵] «ماه رجب را اصبّ نامیده‌اند چون در این ماه رحمت الهی بر امت من فرو می‌ریزد و ماه اصم می‌گویند چون در این ماه از جنگ با مشرکان نهی شده است و چون صدایی برای فرا خواندن به جنگ (نه فراخوانی برای جنگ و نه شیهه اسب و نه صدای کشیده شدن شمشیر از نیام)در این ماه شنیده نمی‌شود گویا این ماه از این نظر ناشنواست.»

ماه رجب پیش از اسلام

مقالهٔ اصلی: ماه حرام

ماه رجب نزد اعراب جاهلی حرمت و ارزش والایی داشته است به گونه‌ای که در این ماه جنگ، خون‌ریزی، قتل، غارت و شبیخون ممنوع و حرام بوده است.[۶] پس از ظهور اسلام بر اعتبار و ارزش این ماه افزوده شد و جنبه‌های دینی به این ماه قداست بخشید.[۷][یادداشت ۳]

فضیلت و جایگاه ماه رجب

از عبدالله بن عباس نقل است که چون ماه رجب فرا می‌رسید، مسلمانان اطراف پیامبر حلقه می‌زدند و پیامبر پس از ثنای خداوند و یادی از پیامبران پیش از خود می‌فرمود:

«ای مسلمانان! ماه بزرگ و با برکتی بر شما سایه افکنده است و آن ماه اَصَبّ است که رحمت الهی بر کسی که او را پرستش می‌کند فرو می‌ریزد مگر مشرک یا کسی که بدعتی را در اسلام اظهار و ایجاد کرده است. به راستی که در ماه رجب شبی است که هر کس در آن بیدار باشد و نماز گزارد خداوند جسدش را بر آتش حرام می‌کند و هزار مَلِک با او مصافحه می‌کنند و هزار ملک تا همانند آن روز برای او استغفار می‌کنند. سپس فرمود: هر کس روزی از ماه رجب را روزه بگیرد، از ترس روز قیامت در امان است و از آتش جهنم نجات می‌یابد».[۸]

ماه رجب در نزد عارفان و اهل سیر و سلوک از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علامه طهرانی در تمام ایام سال به ماه رجب از همۀ شهرها و ماه‌ها اهتمام بیشتری داشت و براین باور بود که ماه رمضان برای عامّۀ مردم سودمندتر است ولی ماه رجب برای خصوص سالکان الی الله نفعش از ماه رمضان بیشتر است و تأثیراتی که در ماه رجب بر نفس وارد می‌شود آن تأثیرات، تأثیرات عمیق‌تر و زیر بنایی تری است. وی هم چنان به مراقبه شدید در این ماه توصیه می‌کرد. [۹]

علامه طهرانی از سید علی قاضی طباطبایی (بر اساس دستورالعمل مکتوبی از ایشان خطاب به شاگردانش)

توصیه هایی را در باره ماه‌های رجب، شعبان و رمضان و به خصوص ماه رجب نقل کرده است که عبارتند از: توبه، خواندن نمازهای واجب با نوافلش در حد امکان، خواندن نماز ظهر در وقت فضیلت، تأکید فراوان بر خواندن نماز شب و توجه به نقش بسیار مؤثرش در سیر و سلوک برای رسیدن به مراتب کمال، قرائت قرآن کریم در نافله‌های شب، مداومت بر سجدۀ یونسیه و گفتن ذکر یونسیه در سجده، زیارت مشهد اعظم، یعنی حرم امام علی(ع) و سایر مشاهد مشرفۀ اهل‌بیت(ع) و مساجد معظمه مانند: مسجد الحرام، مسجدالنبی ، مسجد کوفه، مسجد سهله و... مداومت بر تسبیحات حضرت زهرا(س) پس از نمازها، دعا برای فرج امام مهدی(عج) در قنوت نماز وتر و در هر روز و در همۀ اوقات و همۀ دعاها، خواندن زیارت جامعۀ کبیره در روز جمعه، قرائت قرآن روزانه حداقل یک جزء، شتاب در دیدار و زیارت فراوان برادران نیکوکار، التزام به زیارت قبور. [۱۰]

فصیلت عبادات در ماه رجب

روزه ماه رجب

برای روزه ماه رجب پاداش و فضیلت‌های گوناگونی نقل شده است:

وجوب بهشت و دوری از آتش جهنم: از امام کاظم (ع) نقل شده که حسنات در ماه رجب دو برابر می‌شود و گناهان در آن محو می‌شود. هر کس یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد به‌ اندازه مسیر صد سال جهنم از او دور می‌شود و کسی که سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد بهشت بر او واجب می‌شود.[۱۱] همچنین از پیامبر نقل شده که در بهشت قصری است که جز کسانی که ماه رجب را بسیار روزه داشته‌اند در آن راه نمی‌یابند.[۱۲]

برآورده شدن حاجات و پاکی از گناه: از امام رضا (ع) نقل شده کسی که دو روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند در روزی که او را ملاقات می‌کند از او راضی می‌شود و خداوند او را نیز از خود راضی می‌کند و طلبکارانش را نیز در روز قیامت راضی خواهد کرد. و آن کس که هفت روز از ماه رجب را روزه بگیرد، درهای آسمان‌های هفت‌گانه بر روح او هنگام مرگش گشوده می‌شود تا به ملکوت اعلی می‌رسد و کسی که هشت روز از رجب را روزه بگیرد، درهای هشت‌گانه بهشت برایش باز می‌شود وکسی که پانزده روز از رجب را روزه بگیرد، خداوند تمام حاجاتش را برآورده می‌کند؛ مگر آنکه حاجتش درباره گناه یا قطع رابطه با خویشان باشد و آن کس که تمام ماه رجب را روزه بدارد از گناهانش مانند روزی که از مادر متولد شده پاک می‌شود، و از آتش آزاد می‌شود و در بهشت با نیکان همنشین خواهد بود. [۱۳]

امان از عذاب قبر: از پیامبر (ص) درباره جماعتی از مردگان( که هنگام گذر از قبرستان متوجه عذابشان شد و از خداوند برایشان تقاضای تخفیف کرد وخداوند هم پذیرفت) نقل شده که اگر اینان ماه رجب را روزه می‌گرفتند و شب‌زنده‌داری می‌کردند در قبرهایشان عذاب نمی‌شدند.[۱۴] در ادامه حدیث وقتی پیامبر(ص) پاداش زیادی برای یک روز روزه و یک شب نماز و شب زنده‌داری درماره رجب را برشمرد با تعجب پرسیدند که ای رسول خدا آیا این همه پاداش تنها برای کسی است که فقط یک روز روزه گرفته و یک شب نمازگزارده است؟! پیامبرخدا(ص) در پاسخ فرمود: این پاداش از آنِ کسی است که قدرت خداوند را انکار نکند.[یادداشت ۴] ( گویا پیامبر(ص) با کنایه به آنان فهماند که انکار وتعجب شما ناشی از ضعف ایمان شماست که خداوند را قادر بر این کار نمی‌دانید یا در انجامش تردید دارید.) [۱۵]

عمره رجبیه

بنا بر روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده، انجام عمره در ماه رجب بر عمره دیگر ماه‌ها برتر است.[۱۶]

زیارت امام رضا(ع)

زیارت امامان (ع) از جمله امام رضا(ع) در هر زمانی مستحب و به آن توصیه شده است ولی در خصوص ماه رجب تأکید بیشتری صورت گرفته است.در وسائل الشیعه بابی با عنوان «باب استحباب إختيار زيارة الرضا(ع) وخصوصا في رجب على الحج و العمرة المندوبين» وجود دارد. در روایتی امام رضا(ع) فرموده که به شیعیانم بگویید که زیارت من پاداش هزار حج را دارد[یادداشت ۵] و امام جواد (ع) فرمود بلکه اگر کسی با معرفت به حقش او را زیارت کند پاداش هزار هزار حج مقبول برایش هست. [۱۷] در روایتی امام جواد (ع) ضمن برشمردن فضیلت زیارت پدرش امام رضا(ع) توصیه فرمود که این زیارت در ماه رجب صورت بگیرد.وَلْیکنْ ذَلِک فِی رَجَبٍ. [۱۸][یادداشت ۶]