روزهای پایانی عمر پیامبر

حوادث واپسین روزهای حیات پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از جمله مهم‌ترین ایام تاریخ اسلام است که به سبب حساسیت‌های بسیارش، به‌ویژه درباره جانشین حضرت، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ از این رو در طول تاریخ اسلامی، بیشترین هجمه تحریفات را در این بخش از سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شاهدیم.

لشکر اسامه

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در محرم سال یازدهم هجری، [۱] [۲] فرمان آماده شدن مردم برای جنگ با روم را صادر فرمود و دستور داد که به سرعت برای آن آماده شوند. آن حضرت، اسامه پسر زید را به فرماندهی این لشکر برگزید و دستور داد که لشکر را تا مرز بلقاء «بلقاء، جایی بود که جعفر بن ابی‌طالب و پدرش در آن به شهادت رسیدند.» ‌[۳] و ارزوم در فلسطین ببرد و با دشمنان خدا بجنگد. حضرت به اسامه فرمود با لشکر خود از مدینه بیرون رفته، در «جرف» (منطقه‌ای در یک فرسخی مدینه) اردو بزند. ایشان مردم را به بیرون رفتن و همراهی اسامه بر‌انگیخت و از ماندن در مدینه بر حذر داشت. [۴] قصد حضرت بر این بود که سران مهاجر و انصار را با او بفرستد تا هنگام وفاتش در زمامداری اختلاف نکنند و برای پیشوایی مسلمانان طمع نکنند. [۵] [۶] پس هیچ‌یک از مهاجران باقی نماندند؛ مگر اینکه آماده جنگ شدند. [۷] ابوبکر و عمر، [۸] [۹] [۱۰] ابوعبیده جراح، سعد بن ابی‌وقاص و ابو‌الاعور، همراه گروهی دیگر از مهاجران و انصار، مانند: قتادة بن نعمان و سلمة بن اسم به این لشکر پیوستند. [۱۱] حال بر این منوال بود تا اینکه کسالت حضرت، پیش آمد؛ از این رو لشکریان هر یک، در حرکت به سوی شام به عللی تعلل می‌ورزیدند؛ به حدی که حضرت در طول مدت ایام بیماری‌شان ـ که چهارده روز طول کشید ـ همواره امر می‌فرمود که لشکر، حرکت کند؛ [۱۲] اما مخالفان به بهانه‌های مختلف از جمله بیماری حضرت و رتق و فتق امور معوقه[۱۳] از انجام این ماموریت شانه خالی می‌کردند. کم سن و سالی اسامه (هفده یا هیجده ساله بودن) نیز بهانه‌ای دیگر برای این تعلل‌ها بود. آنها بر حضرت خرده می‌گرفتند که چرا جوانی کم سن و سال را بر بزرگان مهاجر و انصار، سرکردگی و امارت داده است؟[۱۴] [۱۵] [۱۶] آنها به فرامین حضرت که مکرر می‌فرمود: «لشکر اسامه را روانه کنید» توجهی نمی‌کردند و منتظر ماندند تا ببینند تقدیر الهی درباره رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چگونه رقم می‌خورد؟[۱۷] [۱۸]

بهانه‌گیران

بسیاری از آنان، همچون ابوبکر و عمر، به بهانه‌های مختلف، مانند وداع با پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ‌پیوسته به مدینه آمد و شد می‌کردند[۱۹] [۲۰] و تا آخرین روز حیات ایشان به این رفت و آمد‌ها ادامه دادند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آخرین روز زندگانی، بعد از اقامه نماز صبح در مسجد متوجه شدند که ابوبکر، عمر و گروهی دیگر از مسلمانان در مسجدند. آنها را پیش خواند و فرمود: «مگر به شما نگفتم که با لشکر اسامه بیرون بروید؟»[۲۱] سپس دستور فرمود که به لشکر اسامه بپیوندید و از آن باز نمانید و این سخن را سه بار تکرار فرمود. ابوبکر در این هنگام به جای اطاعت از دستور اکید پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ‌به حضور حضرت رفت و گفت: «شکر خدا، حال شما بهتر است. امروز نوبت دختر خارجه (از همسران ابوبکر) است، به من اجازه بدهید بروم»[۲۲] [۲۳] و رفت. لشکریان آن‌قدر در این امر سستی ورزیدند و از دستور حضرت سرتافتند تا اینکه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وفات کرد و لشکریان نیز به مدینه برگشتند. [۲۴]

بیماری حضرت

آن بیماری، روز چهارشنبه در خانه ام‌المؤمنین میمونه[۲۵] [۲۶] و به نقلی، زینب دختر جحش[۲۷] با تب و سردرد شروع شد. حضرت با همان بیماری از خانه‌ای به خانه دیگر همسرانش منتقل می‌شد تا اینکه بیماری در منزل ام‌المؤمنین میمونه، شدت گرفت. [۲۸] پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدتی قبل از وفات، همراه علی (علیه‌السلام) برای آمرزش خفتگان بقیع به این قبرستان رفت و برایشان طلب مغفرت کرد و بازگشت. [۲۹] حضرت سه روز دیگر نیز با کسالت و ناتوانی شدید در منزل بود. [۳۰] روزی آن حضرت به دلیل شدت تب از اهل خانه خواست که بر بدنش آب بریزند[۳۱] [۳۲] و بعد از اینکه‌ اندکی از شدت تب کاسته شد، در حالی که سر خود را بسته بود با کمک فضل بن عباس به مسجد آمد و بر فراز منبر رفت. پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از حمد و ثنای الهی برای شهدای احد، آمرزش طلبید و فرمود: «ای مردم! اگر کسی میان شما باشد که من، پشت او را با تازیانه نواخته باشم، اکنون، پشت من برای قصاص در اختیار اوست. اگر به کسی دشنام داده باشم اکنون در اختیار اویم که مقابله به مثل کند و اگر از کسی مالی گرفته باشم، اکنون مال من در اختیار اوست که هر چه خواهد ببرد...» [۳۳] [۳۴] حضرت نماز ظهر را در مسجد اقامه کرد و دوباره همان گفته‌ها را بر فراز منبر تکرار فرمود... [۳۵] [۳۶] سپس رسول ‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به منزل ام‌سلمه رفت[۳۷] [۳۸] و یکی دو روز در منزل وی بود تا اینکه عایشه از او خواست که حضرت را به خانه خود ببرد و از وی پرستاری کند. دیگر همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از ام‌سلمه خواستند که اجازه دهد، ‌حضرت را به خانه عایشه ببرند. [۳۹] با اجازه ام‌سلمه، رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به منزل عایشه بردند؛ در حالی که حضرت علی (علیه‌السّلام) و فضل بن عباس، زیر بغل‌های حضرت را گرفته بودند و پاهای شریفش از شدت ناتوانی به زمین کشیده می‌شد. [۴۰] [۴۱]

آخرین حضور پیامبر در مسجد و نماز ابوبکر

بیماری خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام شب، شدت گرفت. بلال، صبحدم نزد حضرت آمد و عرضه داشت: «یا رسول‌الله! وقت نماز صبح است.» ‌پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «بیماری، تاب و توان را از من گرفته است. امروز دیگری با مردم نماز بخواند.» ‌عایشه گفت: «به ابوبکر بگویید (نماز بخواند).» حفصه گفت: «به عمر بگویید.» ‌
رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که سخن آن دو را شنید و حرص هر یک را برای بلند کردن نام پدرش دید، فرمود: «از این سخنان پرهیز کنید. شما مانند زنانی هستید که با یوسف همدم بودند (هر کدام می‌خواهید از این جریان سود ببرید).» سپس با اینکه از بی‌حالی نمی‌توانست روی پای خود بایستد، با شتاب برخاست ـ تا مبادا آن دو در نماز از ایشان پیشی بگیرند ـ و به کمک امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و فضل بن عباس به مسجد آمد. ابوبکر در محراب ایستاده بود. حضرت اشاره فرمود که از محراب خارج شود. سپس حضرت به نماز ایستاد و تکبیر گفت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمازی را که ابوبکر شروع کرده بود از سر گرفت و وقتی نماز پایان یافت به خانه بازگشت. [۴۲] [۴۳] [۴۴]

وفات پیامبر

حضرت پس از آمدن از مسجد، به سبب رنجِ رفتن به مسجد و‌ اندوهِ بسیار بر اثر سرپیچی مسلمانان از پیوستن به لشکر اسامه، از هوش رفت. پس از به هوش آمدن به اطرافیان فرمود: «دوات و کتف برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از من گمراه نشوید.» [۴۵] [۴۶] در بر آوردن خواسته حضرت اختلاف شد. عمر گفت: «این مرد، هذیان می‌گوید.» [۴۷] [۴۸] [۴۹] پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از ناراحتی دوباره از هوش رفت؛ بعضی از حاضران پس از به هوش‌ آمدن خواستند، خواسته حضرت را اجابت کنند؛ ولی او فرمود: «بعد از آن سخنان که گفتید نه (دیگر لازم نیست)؛ [۵۰] ولی شما را به نیکی درباره خاندانم سفارش می‌کنم.» ‌این را گفت و از مردم روی برگرداندند. [۵۱] مردم نیز برخاستند و رفتند. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ظهر همان روز، یعنی دوشنبه ۲۸ صفر سال یازدهم هجری وفات کرد، «بیشتر مورخان و سیره‌نویسان اهل سنت، دوشنبه ۱۲ ربیع الاول را زمان وفات حضرت ذکر کرده‌اند»[۵۲] در حالی که بر سینه امیرمؤمنان (علیه‌السلام) تکیه داده بود. [۵۳]