اشغال شهر
حمله به خاک ایران از سوی دولت عراق با ادعای حاکمیت ناحق ایران بر شط العرب و جزایر سه‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی و همچنین ادعای دخالت ایران در امور داخلی عراق و تلاش برای صدور انقلاب به این کشور،[۷] در بعدازظهر ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ش آغاز شد.[۸]
با آغاز جنگ عراق و ایران، خرمهشر، اولین شهری بود که مورد تهاجم عراقی‌ها قرار گرفت. این شهر، علی‌رغم ۳۴ روز مقاومت و تلاش رزمندگان و مردم، سرانجام در ۴ آبان سال ۱۳۵۹ش، به اشغال ارتش بعثی عراق درآمد.[۹]
پس از سقوط شهر و تصرف آن به دست نیروهای ارتش عراق، مطبوعات عراقی اعلام کردند که خرمشهر (محمره) سرزمین اجدادی است و نیروهای عراق آن را برای ابد بازپس گرفته‌اند.[۱۰] در فاصله ماه‌های مهر تا دی‌ماه ۱۳۵۹ش، قریب به سه ماه عملیات‌هایی برای آزادسازی شهر از طرف ارتش، سپاه و نیروهای مردمی انجام شد، اما نتیجه مؤفقیت‌آمیزی حاصل نشد.[۱۱] این عملیات‌ها عبارتند از:
ارتش جمهوری اسلامی ایران در ۲۳ مهر ۱۳۵۹ش در محور دزفول با اجرای یک عملیات کلاسیک به منظور آزادسازی خرمشهر، تلاش کرد و دشمن را از کل منطقه غرب رودخانه کرخه به عقب راند، اما نتایج مطلوب از این عملیات حاصل نشد.[۱۲]
ارتش با طراحی دومین عملیات کلاسیک خود در ۱۵ دی ۱۳۵۹ش به کمک سپاه و نیروهای مردمی از محور هویزه، نیرو و تجهیزات قابل توجهی از نیروهای عراقی را منهدم کرد و غنایمی نیز به دست آمد؛ اما با پاتک نیروهای عراقی، نیروهای خودی به عقب رانده شده و از نظر تجهیزات و نیرو متحمل تلفاتی گردیدند.[۱۳]
سومین عملیات در ۲۰ دی ۱۳۵۹ش از سوی ارتش، روی جاده خرمشهر-آبادان به منظور شکستن حصر آبادان طراحی و انجام شد، اما این عملیات نیز سرانجام مطلوبی نداشت و جاده همچنان در دست عراقی‌ها باقی ماند.[۱۴]
مقاومت مردمی
پس از هجوم ارتش بعثی به خاک کشور و اشغال خرمشهر، نیروهای مردمی در کنار نیروهای سپاه پاسداران و با حداقل امکانات، ایستادگی و مقاومت کردند و موفق شدند که ۳۴ روز اشغال کامل شهر را به تأخیر بیاندازند.[۱۵]یکی از گروه‌های تاثیرگذار در مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر در برابر ارتش بعث، تکاوران نیروی دریایی ارتش بودند.[۱۶]
محمد جهان‌آرا فرمانده وقت سپاه پاسداران شهر خرمشهر، از اشخاصی بود که در سازمان‌دهی نیروهای مردمی و سپاه و با به‌کارگیری به موقع نیروها، مقاومت و ایستادگی در برابر نیروهای اشغالگر در این ۳۴ روز و شکست حصر آبادان، نقش ویژه‌ای ایفا کرده و از همین رو لقب سردار مقاومت به خود گرفته است.[۱۷]
آغاز عملیات آزادسازی
تصرف و اشغال خرمشهر به‌دست نیروهای بعثی ۵۷۸ روز به طول انجامید.[۱۸] پس از ناکامی نیروهای ایرانی از آزادسازی مناطق اشغالی، سلسله عملیات‌هایی در سطحی وسیع‌تر طراحی و به اجرا درآمد.[۱۹] این عملیات‌ها به ترتیب عبارتند از:
عملیات ثامن الائمه
این عملیات در ۵ مهر ۱۳۶۰ش پس از عزل ابوالحسن بنی صدر از ریاست جمهوری، با همکاری ارتش و سپاه به اجرا درآمد و به پاکسازی شرق رودخانه کارون از نیروهای بعثی و شکستن محاصره آبادان انجامید.[۲۰]
عملیات طریق القدس
دو ماه پس از عملیات ثامن الائمه در ۸ آذر ماه ۱۳۶۰ش با همکاری سپاه، ارتش و نیروهای مردمی به اجرا درآمد.[۲۱] در این عملیات شهر بستان و ۷۰ روستای منطقه، پاکسازی و آزاد شد و موجب انهدام قوای نیروهای بعثی و قطع ارتباط قوای آنها در شمال و جنوب منطقه شد.[۲۲]
عملیات فتح المبین
این عملیات در منطقه غربی کرخه در ۲ فروردین ۱۳۶۱ش با افزایش حضور نیروهای مردمی و گسترش همکاری ارتش و سپاه آغاز گردید[۲۳] و به موجب آن ارتفاعات منطقه و بخش وسیعی از سرزمین‌های جنوب غربی کشور آزاد گردید.[۲۴]
عملیات بیت المقدس
در منطقه‌ای به وسعت ۶۰۰۰ کیلومتر مربع در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ش آغاز گردید و طی ۲۵ روز در چهار مرحله به طول انجامید:[۲۵]
مرحله اول این عملیات در ۳۰ دقیقه بامداد در روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ش و با حمله نیروهایی از قرارگاه‌های فتح، کربلا، قدس و تیپ‌های ۲۵ کربلا، بیت المقدس و ثارالله، به مواضع عراقی آغاز شد.[۲۶] تیپ‌های بیت المقدس و ثارالله موفق شدند که با وجود فشار سنگین، از مواضع تحت تصرف عراقی‌ها عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه «کرخه کور» را به عنوان سرپل، تصرف کنند.[۲۷] در محور قرارگاه فتح، نیروها ضمن عبور از رودخانه کارون خود را به جاده اهواز-خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات پرداختند و در محور قرارگاه نصر، یگان‌ها به دلیل تأخیر در حرکت نیروها و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز-خرمشهر مؤفق به تصرف اهداف مورد نظر و الحاق با قرارگاه فتح نشدند.[۲۸]
دومین مرحله از عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱ش آغاز شده و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های «فتح» و «نصر» از جاده اهواز – خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه «قدس» نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام نماید و سپس آن را گسترش دهد.[۲۹] نیروهای قرارگاه «فتح» در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند و یگان‌های قرارگاه «نصر» نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای سنگین، به مرز رسیده و به قرارگاه «فتح» ملحق شدند. در پی این عملیات، برخی از نیروهای عراقی مجبور به عقب‌نشینی شده و تعدادی از آنها به اسارت گرفته شدند و بدین ترتیب جاده اهواز-خرمشهر و نیز مناطقی نظیر جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.[۳۰]
سومین مرحله در آخرین ساعات روز ۱۹ اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ش با نیروهایی متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش، آغاز شد و به دلیل هوشیاری نیروهای عراقی و تمرکز بر خطوط پدافندی‌اش، نیروهای ایرانی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند.[۳۱] تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید، به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود و مقرر شد دو تیپ المهدی(عج) و امام سجاد(ع) از قرارگاه «فجر» نیز در حرکت بعدی استفاده شود.[۳۲]
مرحله چهارم عملیات با هدف محاصره و آزادسازی خرمشهر در ساعت ۲۲:۲۵ دقیقه مورخ ۱ خردادماه ۱۳۶۱ش آغاز شد.[۳۳] یگان‌های قرارگاه «فتح» پس از درگیری و پیشروی موفق شدند که با روشن شدن هوا در پلیس‌راه خرمشهر، نیروی‌های بعثی را منهدم کنند و نیروهای قرارگاه «فجر» با عملیات خود توانستند «پل نو» را تصرف کنند و به سمت «شط‌العرب» پیشروی کنند. نیروهای قرارگاه «نصر» نیز در امتداد مرز پیشروی کرده و با پاکسازی و انهدام نیروهای بعثی به سمت جنوب حرکت کردند و بدین ترتیب شهر خرمشهر به‌طور کامل به محاصره نیروهای ایرانی درآمد. اگرچه نیروهای عراقی همچنان مقاومت می‌کردند؛ اما در روز ۲ خردادماه حلقه محاصره خرمشهر تنگ‌تر شد و بخشی از نیروهای عراقی به اسارت درآمدند و در نهایت در ساعت ۱۴ روز ۳ خردادماه ۱۳۶۱ش شهر خرمشهر به‌طور کامل آزاد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع [یادداشت ۱] این شهر به اهتزاز درآمد.[۳۴]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: فتح خرمشهر
