عاشورا، مکتب آزادگي و دينداري است. حماسه جاودانه حضرت اباعبدا...(ع) و ياران وفادارش، الهام بخش انسان هاي آزاده در قيام عليه ستم و بي عدالتي است. باوجود گذشت بيش از 1300 سال از اين واقعه بزرگ، پيام آن همچنان تازه و تأثيرگذار است. بر تارک بسياري از قيام هاي عدالتخواهانه تاريخ اسلام، نام شکوهمند سالار شهيدان، همچون خورشيدي فروزان مي درخشد و شعار «يا حسين(ع)»، ذکر مداوم دلاوراني است که براي حضور در صحنه پيکار با ظلم و استثمار، سر از پا نمي شناسند و جان خويش را، عاشقانه، در راه همان هدفي نثار مي کنند که فرزند برومند فاطمه زهرا(س)نثار کرد، آن گاه که در صحراي خشک و سوزان نينوا، با لبان تشنه خطاب به لشکر دشمن فرمود: «ألا وإنّ الدّعـي بـن الدّعي قـدْ رکـز بــين اثــنتــين، بـين السـّلة والذّلة، وهـيهات مـنّا الذّلــة؛ بدانيد که امير بي نسب شما، ما را ميان دو امر مخير کرده است، ميان مرگ و ذلت، و هيهات که تن به ذلت دهيم.» از همين رو، روايت واقعه خونين عاشورا، از نخستين سال هاي پس از آن، مورد اهتمام بسياري از علما و مورخان بزرگ جهان اسلام بوده است. مقتل نويسي يا تنظيم گزارش واقعه عاشورا و چگونگي قيام سالار شهيدان، 4 دهه پس از قيام حضرت اباعبدا...(ع) آغاز شده و تا امروز ادامه يافته است. بر همين اساس، شناخت مقاتل معتبر و بهره گرفتن از آن ها براي ارائه تصويري روشن و واقعي از واقعه کربلا و قيام امام حسين(ع)، مي تواند نقش مهمي در اشاعه فرهنگ حسيني در جامعه داشته باشد.

با وجود آن که واقعه عاشورا و برخي جزئيات قيام امام حسين(ع)، در بيانات امامان معصوم(ع) و رواياتي که شاهدان عيني از آن حماسه سترگ نقل کرده اند، بازتاب يافته است، به نظر مي رسد لوط بن يحيي بن سعيد بن سالم اَزديِ غامدي، مشهور به «ابي مِخنَف»، نخستين کسي باشد که اقدام به جمع آوري و تدوين اخبار واقعه عاشورا کرده است. «ابي مخنف» در سال 80 هـ.ق، در شهر کوفه متولد شد. استاد «رسول جعفريان» در کتاب «حيات فکري و سياسي امامان شيعه(ع)»، «ابي مخنف» را از شيعيان عراق مي داند. او موفق شده بود با 57 نفر از شاهدان واقعه کربلا ديدار و خاطرات آن ها را ثبت کند. «ابي مخنف» در کتاب خود، چگونگي شکل گيري قيام امام حسين(ع) را از مدينه تا کربلا روايت کرد. اين کتاب، نخستين مقتل مستندي است که به رشته تحرير درآمده است. «ابي مخنف» در سال 157هـ.ق درگذشت و شاگردش، هشام بن محمد بن صائب کلبيِ کوفي، معروف به «هشام کلبي»، از معاصران حضرت امام رضا(ع)، با افزودن برخي اخبار ذکر نشده به اين کتاب، مقتل «ابي مخنف» را پربارتر کرد. با وجود آن که اصل کتاب «ابي مخنف» به دست ما نرسيده است، اما خوشبختانه مورخاني مانند طبري و علماي بنامي همچون شيخ مفيد، در تأليف آثار خود از اين کتاب بهره برده و قسمت هاي زيادي از آن را حفظ کرده اند. آن چه امروز از مقتل «ابي مخنف» در اختيار ماست، همان قسمت هايي است که طبري در کتاب «تاريخ الامم والرسل والملوک» و شيخ مفيد در کتاب ارزشمند «الارشاد» نقل کرده است. با اين حال، برخي از نسخه هاي امروزي که با نام مقتل «ابي مخنف» منتشر شده است، خالي از اشتباهات تاريخي نيست. استاد محمدهادي يوسفي غروي در اين باره مي گويد:« کتابي که امروزه با عنوان «مقتل ابي مِخنَف» منتشر مي شود، سند معتبري ندارد و مملو از روايات مجعول و غيرقابل اعتماد است. به نظر مي رسد اين کتاب در حدود قرن دهم هجري قمري و کمي قبل از آغاز حکومت صفوي، در شهر شادگان، واقع در استان خوزستان، با حمايت حکومتي به رهبري سيد صلاح مشعشعي، تدوين شده باشد. در حال حاضر نيز در همان منطقه تعدادي از افراد، ظاهرا ً بر اساس نذر، اين کتاب را با قلم رونويسي مي کنند و در اختيار مردم قرار مي دهند و بنده در ابتداي کتاب «وقعة الطّف»، به 25 غلط فاحش اين کتاب دست نويس اشاره کرده ام.» مدتي پس از نشر يافتن مقتل «ابي مخنف»، مقاتل ديگري نيز به رشته تحرير درآمدند که مقتل «مدائني» يکي از آنهاست. علي بن محمد مدائني در سال 135هـ.ق در کوفه به دنيا آمد. روايات منقول در مقتل مدائني نيز، به عنوان منبعي قابل اعتنا در آثار متأخر وارد شده است.

مقتل نويسي تنها در ميان مورخان و علماي شيعه رواج نداشته است. برخي از مورخان و علماي اهل سنت نيز، با توجه به عظمت و تأثيرگذاري واقعه عاشورا، نسبت به ثبت و ضبط روايات آن اقدام کرده اند. افزون بر مدائني، که به او اشاره شد، موفق بن احمد خوارزمي نيز، يکي از اين علماست.

مقتل نوشته شده توسط او، مورد مراجعه بسياري از مقتل نويسان شيعه دوره هاي بعد، از جمله سيد بن طاووس بوده است. خوارزمي در مقتل خود از روايات نقل شده در منابع قديمي تر، مانند کتاب «الفتوح»، اثر «احمد بن اعثم کوفي» استفاده کرده است. از ديگر مقاتل مشهور و مستند، «لهوف» اثر سيد بن طاووس، عالم و دانشمند بزرگ شيعي قرن هفتم است؛ کتابي که بخش هايي از مطالب آن برگرفته از مقتل خوارزمي است و امروزه، از مقاتل معتبر و مورد استناد محسوب مي شود.

از مقاتل مهم ديگري که در دوران متأخر نوشته شده است، مي توان به مقتل معتبر و نسبتاً مفصل معتمدالدوله، فرهادميرزاي قاجار اشاره کرد. او عموي ناصرالدين شاه و رئيس ايل قاجار بود و با مراجعه به بيش از 70 منبع تاريخي، مانند کتاب «الارشاد» شيخ مفيد و برخي آثار مورخان اهل سنت، مقتلي نوشت و نامش را «قَمقام زَخار و صَمصام تَبار» گذاشت. اين مقتل، اثري نسبتاً جامع است. چندي بعد مرحوم شيخ عباس قمي نيز براي عمل به وعده استاد خود، مرحوم محدث نوري، کتاب «نَفَس المَهموم» را به زبان عربي نوشت که بعدها مرحوم آيت ا... شعراني آن را به فارسي ترجمه کرد و سپس ترجمه هاي نسبتاً خوب ديگري از آن ارائه شد. با اين حال، استاد يوسفي غروي تأکيد مي کند که:«محدث قمي، بعد از نگارش کتاب مشهور «منتهي الآمال»، درباره زندگي معصومين(ع)، به اصلاح برخي روايات کتاب قبلي خود پرداخت و تصريح کرد که در صورت اختلاف در روايات نقل شده دو کتاب، اخبار و روايات «منتهي الآمال» ارجحيت دارد.»

در دوره معاصر، مقتل «مُقَرَّم» اثر سيدعبدالرزاق موسوي نجفي را مي توان از مقاتل معتبر دانست که توسط زنده ياد استاد عزيزا... عطاردي به فارسي ترجمه شده است. در سال هاي اخير هم استاد مهدي پيشوايي، با کمک 10 نفر از دانش آموختگان رشته تاريخ موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، «مقتل جامع سيدالشهداء(ع)» را در دو جلد منتشر کرد که در حقيقت، جامع ترين و محققانه ترين اثري است که در اين حوزه ارائه شده است و در آن مي توان تمامي روايت هاي نقل شده در مقاتل و استنادات آنها را مورد مداقه و بررسي قرار داد.