کم فروشی و گران فروشی

https://keramatrezvan.ir/uploads/67bac08d86fd4731bea50898d7991b8a.jpg

مذمّت گران فروشی، کم فروشی و احتکار در اسلام

گران فروشی، کم فروشی و احتکار از آن دسته جرایم و گناهانی است که به هدف دست اندازی در مال مؤمنان است. در قرآن کریم به طور صریح و مکرر به کم فروشی اشاره شده و به شدت مذمت شده است و کم ترین مجازات دنیوی آنها: ویران شدن شهر مدین و نابود شدن قوم آن معرفی شده است.

مسئله کم فروشی در قرآن آمده است.

برخی از آیات قرآن در این باره: سوره مطففین : بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ ﴿١﴾ الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ ﴿٢﴾ وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ ﴿٣﴾ أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ ﴿٤﴾ . بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وای بر کم فروشان! (۱) آنان که چون از مردم کالایی را با پیمانه و وزن می‌ستانند، تمام و کامل می‌ستانند، (۲) و چون برای آنان پیمانه و وزن کنند، کم می دهند. (۳) آیا اینان یقین ندارند که حتماً بر انگیخته می شوند؟ (۴)

سوره اسراء : وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ۚ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا ﴿٣٥﴾ و هنگامی که [جنسی را] پیمانه می کنید، پیمانه را کامل بدهید، و [اجناس قابل وزن را] با ترازوی درست و صحیح وزن کنید، این برای شما بهتر و فرجامش نیکوتر است. (۳۵)

مرحوم شهید مطهری در داستان راستان اشاره میفرماید که در خبر آمده است، تعداد اعضای تحت سرپرستی امام صادق (علیه السلام) و هزینه زندگی آن حضرت زیاد شده بود. امام به فکر افتاد که از طریق کسب و تجارت عایداتی به دست آورد تا جواب مخارج خانه را بدهد. لذا آن حضرت هزار دینار سرمایه فراهم کرد و به یکی از کارکنان خویش که «مصادف» نام داشت، فرمود: این هزار دینار را بگیر و آماده تجارت و مسافرت به مصر باش. مصادف رفت و با آن پول از کالاهایی که معمولا به مصر حمل می شد، خرید و با کاروانی از تجار که همه از همان نوع کالا تهیه کرده بودند، به طرف مصر حرکت کرد. همین که آنان به نزدیک مصر رسیدند، قافله دیگری از تجار که از مصر خارج شده بود، به آن ها برخورد. اوضاع و احوال را از یکدیگر پرسیدند. ضمن گفتگوها معلوم شد که اخیرا کالایی که مصادف و رفقایش حمل می کنند، بازار خوبی پیدا کرده و کمیاب شده است. اتفاقا آن کالا از چیزهایی بود که مورد احتیاج عموم بود و مردم ناچار بودند به هر قیمت هست، آن را خریداری کنند. لذا صاحبان کالا از بخت نیک خود بسیار خوشحال شدند و بعد از شنیدن این خبر مسرت بخش، با یکدیگر هم عهد شدند که کالای خویش را به سودی کمتر از صد در صد نفروشند. بنابر این آنان طبق عهدی که با هم بسته بودند، پس از ورود به مصر، بازار سیاه به وجود آوردند و کالا را به کمتر از دو برابر قیمتی که برای خود آنها تمام شده بود، نفروختند. مصادف با هزار دینار سود خالص به مدینه برگشت. خوشوقت و خوشحال به حضور امام صادق (علیه السلام) رفت و دو کیسه که هر کدام هزار دینار داشت، مقابل امام (علیه السلام) گذاشت. امام صادق (علیه السلام) پرسید: اینها چیست؟ مصادف گفت: یکی از این دو کیسه سرمایه ای است که شما به من دادید و دیگری که مساوی اصل سرمایه است؛ سود خالصی است که به دست آمده. حضرت (علیه السلام) فرمود: سود زیادی است، بگو ببینم چه طور شد که شما توانستید این قدر سود ببرید؟ مصادف گفت: قضیه از این قرار است که در نزدیک مصر اطلاع یافتیم که کالای تجاری ما در آن جا کمیاب شده است. لذا هم قسم شدیم که به کمتر از صد درصد سود خالص نفروشیم و همین کار را کردیم. امام (علیه السلام) فرمود: سبحان الله! شما چه کردید؟! قسم خوردید که در میان مردم بازار سیاه درست کنید؟! قسم خوردید که به کمتر از سود خالصِ مساوی اصل سرمایه نفروشید؟! نه، همچو تجارت و سودی را من هرگز نمی خواهم.... (وسائل الشیعة، ج ۱۷، ص ۴۲۴، "عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْجَالِبُ مَرْزُوقٌ وَ الْمُحْتَکِرُ مَلْعُونٌ"، برای آگاهی بیشتر با احادیث وارده درباره احتکار رجوع کنید به وسائل الشیعة، ج ۱۷، باب ۲۷، بَابُ تَحْرِیمِ الِاحْتِکَارِ عِنْدَ ضَرُورَةِ الْمُسْلِمِین) .

کم فروشی و اثرات آن از نظر قرآن و روایات

در قرآن مجید کرارا روى مسأله مبارزه با کم فروشى و تقلب در وزن و پیمانه تکیه و تأکید شده است. در یک جا رعایت این نظم را در ردیف نظام آفرینش در پهنه جهان هستى گذارده مى گوید: «و السماء رفعها و وضع المیزان ألا تطغوا فی المیزان؛ خداوند آسمان را برافراشت ومیزان وحساب درهمه چیزگذاشت، تا شما دروزن وحساب تعدى وطغیان نکنید(رحمن/7و 8)

کم فروشی به عنوان یکى از مفاسد اقتصادى : خداوند در آیات 84 تا 86 سوره هود با اشاره به یکی از مفاسد اقتصادی کم فروشی می فرماید: « و إلى مدین أخاهم شعیبا قال یا قوم اعبدوا الله ما لکم من إله غیره و لا تنقصوا المکیال و المیزان إنی أراکم بخیر و إنی أخاف علیکم عذاب یوم محیط* و یا قوم أوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لا تبخسوا الناس أشیاءهم و لا تعثوا فی الأرض مفسدین* بقیت الله خیر لکم إن کنتم مؤمنین و ما أنا علیکم بحفیظ؛ و به سوى (اهل) مدین برادرشان شعیب را فرستادیم، گفت اى قوم من!" الله" را پرستش کنید که جز او معبود دیگرى براى شما نیست و پیمانه و وزن را کم نکنید (و دست به کم فروشى نزنید) من خیر خواه شما هستم و من از عذاب روز فراگیر بر شما بیمناکم!. و اى قوم من!، پیمانه و وزن را با عدالت وفا کنید و بر اشیاء (و اجناس) مردم عیب مگذارید و از حق آنان نکاهید و در زمین فساد مکنید. سرمایه حلالى که خداوند براى شما باقى گذارده برایتان بهتر است اگر ایمان داشته باشید، و من پاسدار شما (و مامور بر اجبارتان به ایمان) نیستم" .

کم فروشى از عوامل فساد در ارض : در آیات قرآن مجید کرارا از کم فروشى نکوهش شده، گاه در داستان شعیب (ع) در آنجا که قوم را مخاطب ساخته، مى گوید: «أوفوا الکیل و لا تکونوا من المخسرین و زنوا بالقسطاس المستقیم و لا تبخسوا الناس أشیاءهم و لا تعثوا فی الأرض مفسدین؛ حق پیمانه را ادا کنید، و دیگران را به خسارت میفکنید، با ترازوى صحیح وزن کنید، و حق مردم را کم نگذارید، و در زمین فساد نکنید) شعراء 181- 183 ) . به این ترتیب کم فروشى و ترک عدالت به هنگام پیمانه و وزن را در ردیف فساد در زمین شمرده است، و این خود دلیلى به ابعاد مفاسد اجتماعى این کار است. و نیز در آیه 7 و 8 سوره الرحمن رعایت عدالت در وزن را همردیف عدالت در نظام آفرینش در عالم جهان هستى گذارده، مى فرماید: «و السماء رفعها و وضع المیزان ألا تطغوا فی المیزان؛ خداوند آسمان را برافراشت و میزان و حساب در همه چیز گذاشت تا شما در وزن و حساب طغیان نکنید» اشاره به اینکه مساله رعایت عدل در سنجش مساله کوچک و کم اهمیتى نیست، بلکه در حقیقت جزئى از اصل عدالت و نظم کلى حاکم بر سراسر عالم هستى است.

کم فروشی باعث نابودی : و نیز همان گونه که در شأن نزول آیات نیز آمده پیغمبر اکرم ( ص ) مى فرماید: " هر گروهى کم فروشى کنند خداوند زراعت آنها را از آنها مى گیرد، و گرفتار قحطى مى شوند!"

نتیجه کم فروشی : خداوند در آیات 1 تا 6 سوره مطففین با اشاره به اثرات کم فروشی می فرماید: «ویل للمطففین* الذین إذا اکتالوا على الناس یستوفون* و إذا کالوهم أو وزنوهم یخسرون* أ لا یظن أولئک أنهم مبعوثون* لیوم عظیم* یوم یقوم الناس لرب العالمین؛ واى بر کم فروشان. آنها که وقتى براى خود کیل مى کنند حق خود را به طور کامل مى گیرند. اما هنگامى که مى خواهند براى دیگران کیل یا وزن کنند کم مى گذارند! آیا آنها باور ندارند که برانگیخته مى شوند. در روزى بزرگ. روزى که مردم در پیشگاه رب العالمین مى ایستند.

گران فروشی از نظرامام حمینی ره : بسم الله الرحمن الرحیم : من با کمال تأسف هر روز مواجه هستم با مشکلاتی جانفرسا که گاهی ناچار می شوم‏‎ ‎‏تذکراتی به ملت شریف بدهم. از آن جمله قضیۀ اجحاف و گرانفروشی است که کراراً‏‎ ‎‏شکایت از آن دارند؛ و حتی گفته می شود که برخلاف موازین شرعیه، اجناس را که از‏‎ ‎‏طرف دولت مبنی بر آنکه به قیمت معینی بفروشند، به قیمتهای بسیار گزاف به مردم‏‎ ‎‏مستمند می فروشند و موجبات ناراحتی و مضیقه برای برادران و خواهران خود فراهم‏‎ ‎‏می کنند.‏ من از فروشندگان، خصوصاً آنچه مربوط است به ارتزاق مردم، تقاضا می کنم دست‏‎ ‎‏از این اجحاف و تعدی بردارند و به اخلاق و اعمال اسلامی برگردند. من آنان را‏‎ ‎‏نصیحت می کنم که با این ملتی که خون خود را در راه اسلام داد و جوانان عزیز خود را از‏‎ ‎‏دست داد با عدل و انصاف رفتار کنند. من خوف آن دارم که خدای نخواسته به غضب‏‎ ‎‏خداوند قهار مبتلا گردیم و تر و خشک با هم بسوزد.‏ من اخیراً اخطار می کنم که اگر دست از اجحافات و مخالفت با اسلام برندارند،‏‎ ‎‏حسب عدل الهی و حکومت شرعیه، تعزیرات و سیاسات شرعیۀ اسلامیه با آنان رفتار‏‎‏میشود. برادران!قبل ازآمدن تازیانۀ الهی به خود آیید ودست ازستم بردارید. خداوند‏ ‎‏شما رااصلاح کند. والسلام علیکم.صحیفه امام جلد۶ص ۵۱۰

کم‌فروشی

یکی از گناهانی که به کبیره بودنش تصریح شده، کم‌فروشی است و اصل حرمتش از روی قرآن و سنت و اجماع و عقل ثابت است و در روایت اعمش از حضرت صادق علیه ‌السّلام و در روایت فضل بن شاذان از حضرت رضا علیه ‌السّلام جزء کبائر شمرده شده و می‌فرمایند: «البخس فی المکیال و المیزان.» کم دادن در کیل و وزن یعنی هر گاه چیزی به‌ کسی بفروشند یا ادای دینی نمایند چیزی از پیمانه و ترازو کم کنند. در قرآن مجید صریحاً وعده‌ عذاب به شدید‌ترین بیانی داده شده و یک سوره از قرآن مجید سوره مطففین به این موضوع اختصاص داده و می‌فرماید: ویل للمطففین الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون الایظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم یوم یقوم الناس لرب العالمین؛ [۱] . ویل بر کم‌ فروشان است. (عتاب و شدت و محنت برای کم فروشان‌ است.) آنان که چون از مردم می‌ستانند و پیمانه را برای خود تمام و به ‌زیادتی می‌گیرند و هر گاه برای مردم ترازو و پیمانه می‌کنند کم می‌کنند، (و به ایشان ضرر می‌زنند.) آیا کم ‌فروشان گمان ندارند که پس از مردن برای روز بزرگی برانگیخته می‌شوند روزی که مردم به پا خواهند ایستاد برای امر پروردگار عالمیان. نامه‌ اعمال‌شان در سجین است: ان کتاب الفجار لفی سجین و ما ادریک ما سجین کتاب مرقوم؛[۲] . باید بترسند و منزجر شوند و از کم ‌فروشی و نترسیدن از عذاب روز جزا دست بردارند. بدرستی‌که نامه‌ ی عمل فاجران در سجین است. (یعنی جای‌شان بواسطه کردار بدشان سجین است و آن چاهی است در جهنم یا آن‌که اعمال ایشان در سجین نوشته می‌شود که آن دفتر اعمال کفار و فساق است.) و تو نمی‌دانی که سجین چیست مکتوبی است رقم شده یا این که بودن اعمالشان در سجین، حکمی است مقرر و نوشته شده. و از قول شعیب چنین می‌فرماید: ولا تنقصوا المکیال و المیزان انی اریکم بخیروانی اخاف علیکم عذاب یوم محیط و یا قوم اوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لا تبخسوا الناس اشیاءهم ولا تعثوا فی الارض مفسدین؛ [۳] . نکاهید و کم نکنید پیمانه را در پیمودن مکیلات و ترازو را در سنجیدن موزونات، بدرستی ‌که شما را در توان‌گری و فراوانی نعمت می‌بینم، (یعنی محتاج نیستید که احتیاج شما را به خیانت وا دارد بلکه توان‌ گرید و رسم حق ‌گذاری آنست که مردم را از مال خود بهره ‌مند کنید نه آن‌که از حقوق‌ شان بازگیرید.) و بدرستی‌که باین خیانتی که در مال یکدیگر می‌کنید من بر شما می‌ترسم عذاب روزی را که احاطه کننده است. (یعنی کسی از شما نمی‌تواند از آن فرار کند.) وای قوم من مکیل را تمام بپیمائید و موزونات را تمام وزن کنید به عدل و تساوی و چیزهای مردم را کم نکنید و در زمین فساد نکنید و تباهی مجوئید در حالی ‌که تبهکار باشید. زیرا کم‌فروشی نظم اجتماع و امنیت عمومی را بهم می‌زند.

مذمت کم ‌فروشان : بنابراین از آیات قرآن استفاده می‌شود که کم‌فروش ایمان به‌ روز جزا و حساب روز قیامت ندارد زیرا اگر یقین بلکه گمان مسؤولیت داشت که در روز قیامت از او باز خواست می‌شود و هر چه به مردم کم ‌داده از او مطالبه خواهد شد هرگز به‌ چنین خیانتی حاضر نمی‌شد و اگر ایمان داشت می‌دانست که هر چند صاحب حق غافل و بی‌خبر از خیانتش باشد اما پروردگار عالم حاضر و مراقب اعمال اوست. می‌گویند قصاب بت‌ پرستی هنگام کشیدن گوشت بیشتر می‌داده سببش را که پرسیدند به بالای سرش اشاره کرد بتی را دیدند گفت برای خاطر این بیشتر می‌دهم یا دیگری را نقل می‌کنند که هر گاه می‌خواسته وزن کند به بتش می‌نگریسته تا کم نفروشد زهی شرم‌ ساری از مسلمانانی که خدای عالم را حاضر و ناظر می‌دانند و در حضورش کم ‌فروشی و سایر گناهان را مرتکب می‌شوند. در وقتی که حضرت یوسف و زلیخا در حجره‌ ی تنها قرار گرفتند زلیخا مقنعه ‌ی خود را بروی بتی که در آن جا بود‌ انداخت گفت از او اوحیاء می‌کنم حضرت یوسف (علیه ‌السّلام) فرمود از بتی که شعور ندارد و ساخته شده ‌ی دست بشر است حیاء می‌کنی پس چگونه من از خدای بینا و شنوا که حاضر و ناظر است حیاء نکنم از آن جا فرار کرد و آلوده به گناه نگردید.

اقسام کم ‌فروشی : در تفسیر منهج الصادقین می‌نویسد : رسول خدا صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم فرمود: «ما نقض قوم العهد الا سلط الله علیهم عدوهم و ما حکموا بغیر ما انزل الله الا فشافیهم الفقر و ما ظهرت الفاحشة الا فشافیهم الموت و لا طففوا الکیل الا منعوا النبات و اخذوا بالسنین و لا منعوا الزکوة الاحبس عنهم القطر؛ پنج خصلت ضمیمه است که با پنج مصیبت و بلا همراه است هیچ گروهی نیستند که پیمان‌شکنی کنند مگر خدا دشمن را برای‌شان مسلط می‌فرماید و هیچ گروهی نیستند که به‌ غیرحکم خدا حکم کنند مگر تهیدستی در میان‌شان آشکار شود و هیچ گروهی نباشند که در میان‌شان فاحشه "نابایست" پیدا شود مگر مرگ در آن‌ها پیدا شود و هیچ فرقه ‌ای نباشند که کم‌ سنجیدن و کم‌ پیمودن را پیشه کنند مگر از نباتات و قوت‌ها محروم گردند و به قحط و غلا مؤاخذه شوند و هیچ گروهی نباشند که زکات را به مستحقان نرسانند مگر باران از ایشان باز گرفته می‌شود.» [۴] .

کم فروشی در کیل و وزن : نصیحت امیرالمؤمنین علیه ‌السّلام : یا ایها الناس اتقوا الله: و اوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لا تبخسوا الناس اشیاءهم و لا تعثوا فی الارض مفسدین؛ [۵] . امیرالمؤمنین وقتی که از اداره‌ی حکومت فارغ می‌شد به بازار کوفه می‌آمد و می‌فرمود: ای مردم از خدا بترسید و کیل و وزن را تمام بپیمائید و طریق داد را در آن ملاحظه کنید و چیزهای مکیل و موزون را بمردمان کم ندهید و در زمین فساد نکنید . روزی مردی را در بازار دید که زعفران می‌ کشید و آن کفه‌ ای که در آن زعفران بود می ‌چربانید حضرت دانست که ترازویش درست نیست زعفران را از ترازو برداشت و فرمود: اقم الوزن بالقسط ثم ارجح بعد ذلک ما شئت؛ اول ترازو را به عدل راست کن بعد از آن اگر خواهی بیشتر ده. پیغمبر اکرم (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) می‌فرماید: هر کس در کیل و وزن خیانت کند فردا او را به قعر دوزخ در می‌آورند و در میان دو کوه آتش جایش می‌دهند و به او می‌گویند این کوه‌ها را وزن کن و او همیشه به این عمل مشغول است. مالک دینار می‌گوید: مرا همسایه‌ای بود بیمار شد به عیادتش رفتم در کار جان‌دادن بود بانگ می‌زد که دو کوه آتش قصد من می‌کنند گفتم‌ ای مرد این محض خیال است که به تو می‌نماید گفت نه چنین است بلکه حق است زیرا که مرا دو مکیال بود یکی ناقص و دیگری زائد به ناقص میدادم و به زائد می‌گرفتم و این عقوبت آنست. (پایان نقل از منهج الصادقین با تغییر مختصر)

کم فروشی در شماره : كم‌ دادن به‌ شماره هم حرام است، در حکم کم‌ دادن به کیل و وزن، کم‌دادن به‌ شماره است چیزهائی‌که مانند پارچه و زمین به ذرع و متر داد و ستد می‌شود کم‌دادنش هم به شماره است یک سانتیمتر هم که کم بدهد کم ‌فروشی بر او صدق می‌کند و چیزهائی‌که به شماره معالمه می‌شود مانند تخم مرغ، اگر کمتر بدهد و صاحبش نفهمد کم ‌فروش است و آن‌ چه درباره‌ی کم‌فروشان گفته شد شامل او می‌شود چنانچه شیخ انصاری در مکاسب محرمه بیان فرموده است.

کم فروشی در بدهکاری : کم‌فروش نسبت به آن مقداری‌که کم‌داده ذمه ‌اش مشغول و به طرف، بدهکار است و واجب است آن را در وجه مشتری بپردازد و اگر مرده است باید به ورثه ‌اش به نسبت ارث بدهد و در صورتی‌که اصلا او را نمی‌شناسد. بنابر احتیاط با اجازه حاکم شرع. از طرف صاحبش صدقه دهد. در صورتی که مقداری را که کم داده اصلا نمی‌داند باید با مشتری به مبلغی مصالحه کند و در صورت وفاتش با ورثه و اگر مجهول باشد، با حاکم شرع مصالحه را انجام دهد.