جایگاه مادر در قرآن : خداوند در قرآن به زحمات فوق العاده مادر اشاره می‌کند و می‌فرماید: و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا علی وهن؛ [۵] . ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش او را با زحمت روی زحمت حمل کرد .مادران در دوران بارداری، دچار سستی و ضعف می‌شوند؛ زیرا از عصاره بدن آنان جنین پرورش می‌یابد. به همین دلیل، مادران در دوران بارداری، گرفتار کمبود انواع ویتامینها می‌شوند. خداوند در جای دیگر می‌فرماید: والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین؛ [۶] . مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند . حق شیر دادن در دو سال شیرخوارگی، مخصوص مادر است و او از کودک خود نگهداری می‌کند. تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت، با شیر و عواطف مادر، پیوند ناگسستنی دارد و حق نگهداری و سرپرستی را بر عهده او گذارده است.

جایگاه مادر در روایات : گر چه در جهان امروز درباره مقام مادر سخن بسیار گفته می‌شود و حتی در کشور ما روز با شکوهی را به نام روز مادر نامگذاری کرده انده؛ بیستم جمادی الثانی، روز ولادت فاطمه زهرا علیهاالسلام اما متاسفانه وضع تمدن ماشینی چنان است که رابطه پدران و مادران را از فرزندان خیلی زود قطع می‌کند. در معارف اسلامی، اهمیت فوق العاده‌ای به مقام مادر داده شده است. حتی در کتاب وسائل بابی به این امر اختصاص داده شده به نام: باب استحباب الزیاده فی بر الام علی بر الاب. [۲] . از امام صادق علیه ‌السّلام روایت شده است: جاء رجل الی النبی (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) فقال: «یا رسول الله! من ابر؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: «امک»، قال: «ثم من؟»، قال: اباک.[۳] . مردی خدمت پیامبر صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! به چه کسی نیکویی کنم؟». فرمود: «به مادرت»، عرض کرد: «بعد از او به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، بار سوم عرض کرد: «بعد ازاو به چه کسی؟» فرمود: «به مادرت»، در چهارمین بار که این سؤال را تکرار کرد فرمود: به پدرت.
در حدیث دیگری آمده است که جوانی برای شرکت در جهاد، آنجا که جهاد واجب عینی نبود نزد پیامبر (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) آمد. حضرت به او فرمود: الک والدة؟، قال: «نعم»، قال: فالزمها فان الجنه تحت قدمها. [۴] . فرمود: آیا مادری داری؟ عرض کرد: «آری» فرمود: در خدمت مادرت باش که بهشت زیر پای مادران است.

تقدم حق مادر بر پدر : در ذیل به بیان چند حدیث، درخصوص تقدم حق مادر بر حق پدر می‌پردازیم: ۱- - جاء رجل آخر قائلا یا رسول الله (علیه ‌السّلام) من احق الناس بحسن صحابتی؟ قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «امک» قال: «ثم من؟» قال: «ابوک»[۷].۲- - جاء رجل فسال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن بر الوالدین فقال «ابرر امک، ابررامک، ابرر امک، ابرر اباک، ابرر اباک، ابرر اباک» . [۸] در این حدیث نیکی به مادر قبل از نیکی به پدر ذکر شده و تکرار هر دو نشانگر اهمیت نیکی به والدین است. ۳- - عن الامام الباقر (علیه ‌السّلام) : ان موسی بن عمران قال: یا رب اوصنی؟! قال: «اوصیک بی» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بی» ثلاثا قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بامک» قال: «یا رب اوصنی» قال: «اوصیک بابیک» . [۹] . در این حدیث خداوند (عزوجل) ابتدا دو مرتبه حضرت موسی علیه ‌السّلام را سفارش به خودش می‌کند سپس دو مرتبه پیامبرش را سفارش به مادر می‌کند آنگاه یک مرتبه او را سفارش به پدر می‌کند. نکته ‌های زیر از این حدیث بدست می‌آید: الف خداوند سفارش به مادر را قبل از سفارش به پدر ذکر می‌کند. ب خداوند سفارش به مادر را همردیف سفارش به خود قرار داده است. خداوند حضرت موسی (علیه ‌السّلام) را - که هم پیامبر است و هم معصوم از خطاست - به مادرش سفارش می‌کند و این سفارش را دو مرتبه تکرار می‌کند که این امر اهمیت حق مادر را می‌رساند. ۴- - پیامبر (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) فرمودند: «حق مادر دو برابر حق پدر است» [۱۰] ۵- - قال علی بن الحسین (علیه‌السّلام): «اوجبها علیک حق امک ثم حق ابیک» . [۱۱] ۶- - جاء رجل الی رسول الله (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) قال: یا رسول الله: ‌ای الوالدین اعظم حقا؟! قال : التی حملته بین الجنبین. [۱۲] ۷- - پیامبر (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) می‌فرماید: یوصیکم الله بامهاتکم ثم یوصیکم بامهاتکم، ثم یوصیکم بامهاتکم ثم یوصیکم بالاقرب فالاقرب . ۸- - در کتاب فقه الرضا علیه ‌السّلام آمده است که: و اعلم ان حق الام الزم الحقوق و اوجب . ۹-- خداوند به موسی (علیه ‌السّلام) می‌فرماید: الا ان رضاها رضائی و سخطها سخطی، یعنی ‌ای موسی آگاه باش که رضای مادر رضای من است و خشم مادر خشم من است.

ناتوانی در ادای حق مادر : امام سجاد علیه ‌السّلام در رسالة الحقوق در مورد حقوق مادر می‌فرماید: حق مادرت این است که بدانی او به گونه ‌ای تو را حمل کرده است که هیچ کس چنین لطفی به دیگری نمی‌کند و او تو را حفظ و نگهبانی کرد و باکی نداشت که خود گرسنه باشد و تو را سیر سازد و خود تشنه بماند و تو را سیراب سازد و خود برهنه باشد و تو را بپوشاند و خود در معرض تابش شدید آفتاب قرار گیرد ولی برای تو سایه‌ای از محبت ایجاد کند و خود رنج بیداری کشد ولی آسایش تو را فراهم سازد و از سرما و گرما حفظت کرد تا از آن او باشی. پس هر آینه توان سپاسگزاری او را نداری مگر به کمک خدا و مددرسانی او. [۱۳] . در روایت آمده است که روزی فردی از پیامبر (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) پرسید: «ما حق الوالدة؟» پیامبر (صلی ‌الله‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) جواب دادند: هیهات هیهات لو انه عدد رمل عالج و قطر المطر ایام الدنیا قام بین یدیها ما عدل ذلک یوم حملته فی بطنها . یعنی هرگز نخواهی توانست! هرگز نخواهی توانست! اگر فرزند به تعداد ریگهای بیابان و قطرات باران در جهان، در ادای حق مادر بکوشد معادل روزی که مادر فرزند را در شکمش حمل می‌کرد نمی‌شود . [۱۴] . همچنین روزی فردی به پیامبر اکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم گفت: «من مادر پیرم را به پشتم حمل می‌کنم و از روزی ‌ام به او می‌خورانم. آیا حق مادرم را به جا آورده ‌ام؟» پیامبر (صلی ‌الله‌ علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) فرمودند: «نه، زیرا که مادرت نیز تو را حمل کرد و نیز از شیره جانش به تو خورانید.» بنابراین هر چه انسان در دوران پیری در حق مادر بکوشد مادر نیز در دوران کودکی آن را برای فرزند انجام داده است. در ادامه پیامبر (صلی‌ الله‌علیه ‌و‌آله‌ وسلّم) فرمودند: و کانت تصنع ذلک لک و هی تحب حیاتک و انت تصنع هذا بها و تحب مماتها ، یعنی: مادرت در تمامی مراحل، کارهایی که برای تو می‌کرد آرزوی زنده ماندنت را می‌کرد، در حالی که تو آن کارها را می‌کنی و آرزوی مرگ مادر پیرت را داری . [۱۵] .

اثر بی حرمتی به والدین : یکی از آثار بی‌حرمتی به پدر و مادر گرفتار شدن به عذاب الهی است: والذی قال لوالدیه اف لکما اتعداننی ان اخرج وقد خلت القرون من قبلی وهما یستغیثان الله ویلک آمن ان وعد الله حق فیقول ما هذا الا اساطیر الاولین [۳۲] . این آیه در مورد فرزند بی‌ایمان و حق‌نشناسی است که مورد عاق والدین واقع شده است و به پدر و مادر اف گفته و می‌گوید: «آیا به من وعده می‌دهید که من در روز قیامت مبعوث می‌شوم در حالی که قبل از من هم اقوامی بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند.» این پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند تسلیم نمی‌شوند آنها فریاد می‌زنند و خدا را به یاری می ‌طلبند که وای بر تو‌ ای فرزند ایمان بیاور که وعده خدا حق است اما او همچنان لجاجت می‌کند و در مقابل پدر و مادر می‌گوید اینها چیزی جز افسانه‌های پیشین نیست. از این آیه معلوم می‌شود این فرزند کاملا به پدر و مادر بی‌احترامی کرده و به حرف پدر و مادر گوش نداده بلکه حتی آنها را مسخره هم کرده است سرانجام کار چنین افرادی را در آیه بعد روشن می‌کند و می‌فرماید: اولئک الذین حق علیهم القول فی امم قد خلت من قبلهم من الجن والانس انهم کانوا خاسرین؛ [۳۳] . آنها کسانی هستند که عذاب الهی در باره آنها حتمی است و همراه با اقوام کافر از جن و انس که قبلا از آنها بوده گرفتار مجازات دردناک می‌شوند و اهل دوزخ ‌اند. [۳۴] .

عاقِّ والدَیْن : یا عُقوق والدَیْن از گناهان کبیره و رذایل اخلاقی به معنای هر نوع آزردن و رنجاندن پدر و مادر یا یکی از آن دو با زبان و رفتار است. در روایات، نافرمانی، نگاه خشم‌آلود، احترام نکردن و اُف گفتن از مصادیق آن دانسته شده و آمده است که اگر چیزی کمتر از گفتن اف وجود داشت خدا از آن هم نهی می‌کرد. همچنین محرومیت از بهشت، ورود به جهنم، عذاب قبر، عدم قبولی نماز و عدم استجابت دعا از پیامدهایی است که در روایات برای عاق والدین بیان شده است. برخی از عالمان اخلاقی نیز کوتاهی عمر، شدت سَکَرات موت و سختی جان دادن را از آثار دنیوی آن دانسته‌ اند. عاقِّ والدین، به معنای این است که فرزند پدر و مادر را آزار دهد و آنان را با زبان و رفتار از خود برنجاند.[۱] البته واژه عُقوق در لغت به معنی بریدن آمده، در این صورت منظور از عاق والدین، قطع رحم با آنان است.[۲] ملا مهدی نراقی عاق والدین را بدترین نوع قطع رَحِم دانسته و معتقد است هر آنچه که به نکوهش قطع رحم دلالت می‌کند بر نکوهش عاق والدین نیز دلالت دارد. همچنین عاق والدین را از رذایلی می‌داند که مربوط به قوای غضبیه و شهویه است و از کینه و خشم یا بُخل و حُب دنیا ناشی می‌شود.[۳] . عاق والدین به هر نوع آزردن و نافرمانی پدر و مادر یا یکی از آن دو گفته می‌شود. در روایات نگاه تند و خشم‌آلود[۴] ضایع کردن حقوق،[۵] برآورده نکردن خواسته، انجام ندادن فرمان، احترام نکردن[۶] از مصادیق آن شمرده شده است . ملا احمد نراقی گفته هر چیزی که سبب آزردن والدین شود، عاق محسوب می‌گردد.[۷] در روایتی از امام صادق ع گفتن اف، به پدر و مادر به عنوان کمترین مصداق عاق والدین یاد شده و گفته شده اگر چیزی کمتر از آن وجود داشت خدا از آن هم نهی می‌کرد. [۸] . عاق والدین از رذایل اخلاقی است که در روایات به گناه کبیره بودن آن تصریح[۹] و پیامدهایی برای آن بیان شده است: محرومیت از بهشت و استشمام بوی آن؛[۱۰] بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، روز قیامت، پرده ‌ای از پرده‌های بهشت را کنار می‌زنند، بوی آن به مشام هر جانداری از مسافت پانصد سال راه می‌رسد، مگر کسانی که عاق والدین شده ‌اند[۱۱] همچنین در روایات متعددی از تعبیر «لایَدْخُلُ الْجَنّه»(وارد بهشت نمی‌شود) برای عاق والدین استفاده شده است.[۱۲] . ورود به جهنم.[۱۳] . پذیرفته نشدن نماز؛ در روایتی آمده کسی که با نظر دشمنی به پدر و مادر ستمکار خود نگاه کند، خدا نمازش را نمی‌پذیرد.[۱۴] . مستجاب نشدن دعا.[۱۵] . عذاب در دنیا؛ در روایتی از پیامبر عقوق والدین از گناهانی دانسته شده که انسان در دنیا کیفرش را می‎‌بیند.[۱۶] ملا احمد نراقی گفته است تجربه ثابت کرده که عاق والدین، کوتاهی عمر، تلخی زندگانی، فقر، پریشانی و سختی جان‌دادن و شدت سَکَرات موت را در پی دارد.[۱۷] . عذاب قبر؛ به گفته ملامهدی نراقی، کسی که مادرش از او ناراضی باشد سکرات موت و عذاب قبرش شدید است.[۱۸]

عاق والدین پس از مرگ آنها : بر اساس برخی روایات، عاق والدین اختصاص به زمان زنده بودن پدر و مادر ندارد و پس از مرگ آنها را هم دربر می‌گیرد. همان‌گونه که نیکی به آنها به زمان حیات اختصاص ندارد. امکان دارد کسی در حال حیات والدین با آنها مهربان باشد اما پس از مرگشان عاق شود مانند کسی که پس از مرگ والدین قرض آنها را ادا نمی‌کند و برایشان طلب آمرزش نمی‌کند. همچنین ممکن است فرزندی در دنیا عاق والدین باشد اما پس از مرگ آنها نه.[۱۹] . ملا احمد نراقی برای رهایی از عاق والدین، زحمات، بی‌خوابی‌ها و دلسوزی‌ های پدر و مادر برای فرزند و نیز استجابت نفرین پدر بر او را یادآور می‌شود.[۲۰] .