احسان به والدین از نگاه احادیث : در احادیث معصومان بر جایگاه ویژه والدین و احسان به آنها تأکید شده است.[۱۵] در منابع حدیثیِ شیعه و سنّی بخش مستقلی به آن اختصاص یافته است.[۱۶] در روایات، نیکیِ در رفتار با پدر و مادر، از برترین[۱۷] و محبوبترینِ اعمال نزد خدا[۱۸] و از ویژگیهای بارز شیعیان شمرده شده است.[۱۹] . همچنین آمده است نگاه [مهربانانه] به والدین عبادت است[۲۰] و رضایت و غضب الهی در خشنودی و ناخشنودی آنها از فرزندانشان ارزیابی میشود[۲۱] و درکوتاهیِ احسان به آنها هیچ عذری پذیرفته نیست.[۲۲]. دربارهٔ سیره پیامبر گزارش شده که او مادر رضاعی خود را بسیار بزرگ میداشت[۲۳] و کسانی که با پدر و مادر خویش خوشرفتار بودند را تکریم مینمود.[۲۴] در روایات، مسلمانان به نیکی در حق والدین و تحمل سختیهای نگهداری از آنها امر شدهاند،[۲۵] گرچه والدین مشرک [۲۶] یا بدکار باشند.[۲۷] همچنین توصیه شده اگر آنها در قید حیات نیستند، با طلب آمرزش، ادای دیون (دادن بدهیها) و قضای عباداتشان، مورد احسان قرار گیرند.[۲۸] .
سفارش بیشتر به احسان به مادر : درآیه ۱۵ سوره احقاف، پس از سفارش به احسانِ والدین و بیان فلسفه آن، تنها از زحمات مادر یاد شده است. این مسئله، به باور عالمان مسلمان، تأکیدی بر حق مادر و سفارش بیشتر نسبت به اوست.[۲۹] . امام سجاد ع در رسالة الحقوق، سختیهایی که مادر در دوران بارداری و پس از آن در دوران کودکیِ فرزند متحمل میشود را گوشزد نموده و به طور ویژه، فرزند را به قدرشناسی از زحمات مادر سفارش مینماید.[۳۰] . همچنین کلینی در کتاب کافی حدیثی آورده که مردی از پیامبر ص پرسید به چه کسی احسان کنم؟ پیامبر پاسخ داد به مادرت. آن مرد دو بار دیگر این سؤال را پرسید و پیامبر باز گفت به مادرت و تنها وقتی برای بار چهارم پرسید، پیامبر پاسخ داد به پدرت.[۳۱] در روایتی دیگر از پیامبر چنین نقل شده که نیکی به مادر کفّاره گناهان پیشین است.[۳۲] .
مصادیق احسان : در آیات ۲۳ و ۲۴ سوره اِسراء، پس از فرمانِ احسان به والدین، برخی مصادیق دراینباره، همچون نهی از گفتن «اُف» و کمترین تندی به آنها بیان شده است.[۳۳] در منابع حدیثی نقل شده وقتی از امام صادق ع در خصوص این آیه سؤال شد که مراد از احسان چیست، پاسخ داد احسان به والدین آن است که با آنها به نیکی رفتار کنی و پیش از آنکه چیزی از تو بخواهند، برای آنان فراهم سازی، هرچند خودِ آنها بتوانند آن را تهیه کنند.[۳۴] . در ادامه روایت آمده اینکه آیه میگوید به آنان «اُف» نگو، یعنی اگر ناراحتت کردند، با آنها کمترین تندی نکن و اینکه میگوید: «به آنها سخن بزرگوارانه بگو»، یعنی حتی اگر تو را زدند بگو خدا شما را بیامرزد و اینکه میگوید: «از روی مهربانی در برابر آنها تواضع کن»، یعنی دیدگانت را به آنها خیره نکن؛ بلکه از روی مهربانی و دلسوزی به آنها بنگر و صدایت را از صدای آنها بلندتر نکن. همچنین هنگام اِعطای چیزی به آنها دستت را بالای دست آنها قرار نده و هنگام راه رفتن و نشستن، از آنها پیشی نگیر.[۳۵] .
آثار احسان به والدین : در منابع حدیثی، برای احسان به والدین، آثاری مادی و معنوی بیان شده است؛ از جمله: از بین رفتن فقر،[۳۶] افزایش رزق،[۳۷] طول عمر،[۳۸] آسانشدنِ سَکرات مرگ،[۳۹] خشنودی خدا و آمرزش گناهان،[۴۰] آسانشدن حسابرسیِ اعمال[۴۱] ورود به بهشت در قیامت.[۴۲] . همچنین در روایات آمده است نگاه مهربانانهٔ فرزند به والدینش موجب بازشدن درهای رحمت خدا میشود[۴۳] و ثواب حج مقبول برای او دارد.[۴۴] در کتاب کافی، از امام صادق ع نقل شده که انسان در ازای احسان به والدین و انجام کارهایی نیک همچون نماز و صدقه برای والدینی که از دنیا رفتهاند، ثواب همان اعمال و حتی بیش از آن را دریافت خواهد کرد.[۴۵] . طبق احادیثی دیگر، رعایتنکردن احسان به والدین، آثاری چون انحراف از اطاعت خدا، ناسپاسی و کُفرانِ نعمت، بطلان تَرکِ شکر، انقطاع نسل[۴۶] و محروم شدن از بهشت[۴۷] را بههمراه دارد.
حَقّ والدین : حقوقی است که پدر و مادر بر فرزندان خویش دارند. رعایت این حقوق از دستورات مهم الهی شمرده شده و پس از حق خدا، آن را بزرگترین حق بر گردن فرزند دانسته اند. در منابع دینی، احسان، احترام و اطاعت از والدین و تأمین نیازهای مالی آنها از جمله حقوق پدر و مادر بر فرزند قلمداد شده است. در قرآن، پس از فرمانِ احسان به والدین، از فرزندان خواسته شده که نه تنها از بدرفتاری و کم ترین تندی با پدر و مادر بپرهیزند، بلکه در برابر آنها فروتنی کنند و در زمان حیات و پس از مرگشان در حق آنها دعا کنند. در احادیث معصومان نیز، نیکی در رفتار با پدر و مادر، از برترین و محبوبترین اعمال نزد خدا و از ویژگیهای بارز شیعیان شمرده شده است. فقیهان اطاعت از پدر و مادر را در جایی که نافرمانیِ موجب آزارشان میشود، واجب میدانند؛ مگر اینکه امر به انجام گناه کنند. همچنین طبق فتوای آنان، بر فرزند واجب است که در صورت توانایی، مخارج پدر و مادرِ نیازمند خود را تأمین کند.
جایگاه و اهمیت حق والدین : رعایت حق والدین از دستورات مهمّ الهی قلمداد شده[۱] و پس از حق خدا، آن را بزرگ ترین حق بر گردن فرزند دانستهاند.[۲] نیکی و احسان به والدین که از جمله حقوق پدر و مادر شمرده میشود،[۳] چند بار در قرآن موردتأکید قرار گرفته است.[۴] تکرار این سفارش، آن هم بلافاصله پس از امر به عبادت خدا و نهی از شرک ورزیدن به او[۵] را نشانهٔ اهمیت ویژه این آموزه اخلاقی و دینی دانسته اند.[۶] . در جوامع حدیثی شیعه و سنّی نیز بر جایگاه ویژه والدین تأکید شده و بخش مستقلی بدان اختصاص یافته[۷] و حق ناشناسی و نافرمانی از والدین حرام و در زمرهٔ گناهان کبیره شمرده شده است.[۸] تأکید بر احترامِ والدین در برخی کتابهای ادیان دیگر همچون عهد عتیق نیز آمده است.[۹] .
والدین چه حقوقی دارند؟
در منابع دینی، احسان و احترام به والدین[۱۰] و اطاعت از آنها[۱۱] و تأمین نیازهای مالیشان،[۱۲] در شمار حقوق پدر و مادر قرار گرفته است.
احسان واحترام به والدین : احسان و احترام به والدین جزو حقوق پدر و مادر شمرده میشود.[۱۳] شیخ حُر عاملی در کتاب وسائل بخشی با عنوان حقوق والدین آورده و در آن، احادیثی را دربارهٔ نیکی، احسان و احترام به پدر و مادر ذکر کرده است.[۱۴] . در احادیث معصومان آمده است نیکی در رفتار با پدر و مادر، از برترین[۱۵] و محبوبترینِ اعمال نزد خدا[۱۶] و از ویژگیهای بارز شیعیان است.[۱۷] همچنین خشنودی و خشم الهی وابسته به خشنودی و ناخشنودی آنها از فرزندانشان است[۱۸] و در کوتاهیِ احسان به آنها هیچ عذری پذیرفته نیست.[۱۹] . دربارهٔ سیره پیامبر نیز گزارش شده که او مادر رضاعی خود را بسیار بزرگ میداشت[۲۰] و کسانی را که با پدر و مادر خویش خوش رفتار بودند احترام مینمود.[۲۱] بر این اساس، مسلمانان به نیکی در حق والدین و تحمل سختیهای نگهداری از آنها امر شده اند؛[۲۲] گرچه والدین مشرک [۲۳] یا بدکار باشند.[۲۴] .
مصادیق احسان : در آیات ۲۳ و ۲۴ سوره اِسراء، پس از فرمانِ احسان به والدین، برخی مصادیق آن، همچون نهی از گفتن «اُف» و کمترین تندی به آنها بیان شده است.[۲۵] در ادامهٔ آیه، از فرزندان خواسته شده هنگام پیریِ پدر و مادر، نهتنها از بدرفتاری با آنان بپرهیزند، بلکه در برابرشان فروتنی کنند و در ازای سختیهایی که والدین برای رشد و تربیت آنان متحمل شده اند، در زمان حیات و پس از مرگشان در حق آنها دعا کنند.[۲۶] . در روایات نیز مصادیقی برای حقوق والدین ذکر گردیده است؛ از جمله اینکه فرزند باید ایشان را به نام نخواند، جلوتر از آنان راه نرود و پیش از ایشان و نیز پشت به آنان ننشیند.[۲۷] همچنین اگر او را فراخوانند، به سرعت اجابت کند، حتی اگر در نماز باشد[۲۸] و اگر رفتار و گفتار آن دو برخلاف میل او بود، از اخم کردن یا دشنام دادن به آنان بپرهیزد.[۲۹] حفظ حریم خصوصی پدر و مادر[۳۰] و سپاسگزاری از آنها[۳۱] از دیگر مصادیق احسان به والدین شمرده شده است.
اطاعت و نفقه : اطاعت از والدین را یکی از حقوق آنها دانستهاند،[۳۲] مگر اینکه فرزند را به شرک یا انجام گناه فرا خوانند.[۳۳] در احادیث معصومان فرمانبُرداری از پدر و مادر از نشانههای ایمان[۳۴] و رفتاری عقلانی[۳۵] قلمداد شده است. به گفته میرزای قمی از فقیهان شیعه، وجوب اطاعت از پدر و مادر در برخی موارد مورد اجماع فقیهان است.[۳۶] وی اقدام به کار مباحی که والدین از آن راضی نباشند را جایز نمیداند، مگر اینکه انجام ندادنش به ضرر فرزند باشد.[۳۷] عدهای از فقیهان همچون صاحب جواهر، سید محسن حکیم و ناصر مکارم شیرازی نیز معتقدند، وجوب اطاعت از پدر و مادر مربوط جایی است که نافرمانیِ فرزند موجب آزار آنان گردد.[۳۸] . از دیگر حقوق والدین، تأمین نیازهای مالی آنها شمرده شده است.[۳۹] به گفته فقیهان اگر پدر و مادر نیازمند باشند، بر فرزند واجب است در صورت توانایی، نفقه و مخارج آنها را پرداخت نماید.[۴۰] همچنین در برخی آیات قرآن،[۴۱] به فرزندان توصیه شده که در وصیتهای مالی، سهم والدین را در نظر داشته و از اموال خویش به پدر و مادر انفاق کنند.[۴۲] .
حقوق والدین پس از مرگشان : در منابع دینی به فرزندان سفارش شده است پس از مرگ والدین نیز به آنها احسان کنند؛[۴۳] با اموری از جمله قرائت قرآن، طلب آمرزش و دعا در حق پدر و مادر، پرداخت صدقه، ادای دیون مالی و دیگر تعهداتشان، احترام به دوستان والدین و ارتباط و صله رحم با نزدیکان آنها،[۴۴] و نیز بهجا آوردن نماز، روزه و حج از جانب پدر و مادر.[۴۵] . در کتابهای فقهی، انجام قضای نماز و روزه پدر بر پسر بزرگ او واجب شمرده شده است.[۴۶] برخی مراجع تقلید، همچون خامنه ای، مکارم شیرازی و نوری همدانی مادر را نیز مشمول این حکم دانسته اند.[۴۷] در صحیفه سجادیه، مجموعه ای از وظایف فرزند در قبال والدین در قالب دعا آمده است.[۴۸] . فرزند حتی پس از آنکه پدر و مادرش از دنیا میروند، همچنان وظیفه ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر علیه السّلام روایت شده است:
انّ العبد لیکون بارّاً بوالدیه فی حیاتهما ثم یموتان فلا یقضی عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیکتبه الله عاقاً و انه لیکون عاقاً لهما فی حیاتهما غیر بارّ بهما فاذا ماتا قضی دینهما و استغفر لهما فیکتبه الله بارّاً؛ [۱۳] . هر آینه کسی که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده، پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمیکند و برای آنان استغفار نمینماید، پس خداوند او را در شمار آزاردهندگان قرار میدهد. و بسا که کسی آزاردهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکی نمیکرده است، ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نیکی کنندگان به والدین قرار میدهد. از این روایت فهمیده میشود که اولاً: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمییابد و دیگر اینکه خداوند راه را برای جبران کوتاهیهای فرزند خطاکار بازگزارده است. از بعضی آیات این درس مهم را از انبیاء میآموزیم خداوند در مورد یحیی علیه السّلام می فرماید: و برا بوالدیه [۲۱] . و در مورد عیسی میفرماید: «و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا [۲۲] . خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده است و جبار و شقی قرار نداده است.
علت تأکید بر رعایت حق والدین : علامه طباطبایی درگذشت:۱۳۶۰ش علت تأکید قرآن دربارهٔ احسان به والدین را چنین تبیین کرده که رابطهٔ عاطفی بین والدین و فرزندان سبب پیوند محکم نسل نو با نسل گذشته و موجب استحکام خانواده میگردد. قِوام خانواده نیز بهعنوان یکی از مهم ترین امور در روابط اجتماعی، سبب استواری جامعه انسانی است.[۴۹] .ابنمسکویه درگذشت: ۴۲۰ق عالم شیعی نیز در تحلیل اینکه چرا در آموزه های دینی، به احسان به پدر و مادر و رعایت حقوقشان سفارش شده، ولی چنین سفارشی به والدین دربارهٔ فرزندانشان نشده، معتقد است والدین فرزندشان را چیزی جدا از خود نمیدانند. ازاینرو آنچنانکه خود را دوست دارند، وی را نیز دوست میدارند و ترقی اور را ترقی خود میدانند؛ اما فرزندان چنین احساسی به والدین خود ندارند.[۵۰] .
توجه خاص به حق مادر : در روایات، بر توجه خاص به مادر تأکید[۵۱] و بیشترین حق از آنِ او شمرده شده است؛[۵۲] تا جایی که ادای حق مادر را غیر ممکن دانسته اند.[۵۳] در روایتی از پیامبر نقل شده که نیکی به مادر کفّارهٔ گناهان پیشین است.[۵۴] . در آیهٔ ۱۵ سوره احقاف، پس از سفارش به احسانِ والدین و بیان فلسفه آن، تنها از زحمات مادر یاد شده است. این مسئله، به باور عالمان مسلمان، تأکیدی بر حق مادر و سفارش بیشتر نسبت به اوست.[۵۵] امام سجاد ع در رسالة الحقوق، سختی هایی که مادر در دوران بارداری و پس از آن در دوران کودکیِ فرزند متحمل میشود را گوشزد کرده و به طور ویژه، فرزند را به قدرشناسی از زحمات مادر سفارش نموده است.[۵۶] . جایگاه مادر : انسان باید همیشه به یاد داشته باشد که مادر چه سختیهایی را در دوران بارداری تحمل میکند و در راه حفظ و سلامت او چه فداکاریهایی نموده است. حضرت مسیح علیه السّلام اگر چه بدون پدر تولد یافت، در مقام برشمردن افتخارات خود، نیکوکاری نسبت به مادر را ذکر میکند، و این خود، دلیل روشنی بر اهمیت مقام مادر است . خداوند در قرآن از زبان عیسی علیه السّلام میفرماید: و برا بوالدتی و لم یجعلنی جبارا شقیا؛ [۱] . خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقی قرار نداده است .
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اخلاق قرآنی
