شام غریبان
 مراسم شام غریبان
|
شام غریبان، در ادبیات و مرثیه‌های پارسی‌زبان به غروب آفتاب روز دهم محرّم، یعنی روز عاشورا گفته می‌شود. شیعیان در این شب به سوگواری برای امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) ایشان می‌پردازند. این مراسم در هر نقطه از ایران و جهان با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود. یکی از آداب و رسومی که در غروب عاشورا و شام غریبان اجرا می‌شود، آتش زدن نمادین خیام و روشن کردن شمع و روضه خوانی است.
محتویات
شام غریبان در لغت و اصطلاح
شام غریبان در لغت به چند معنا آمده است: ۱. شبِ مردمِ غریب و از یار و دیار دورافتاده؛ ۲. شب اول وفات کسی برای خانواده‌اش؛ ۳. شب یازدهم محرم و عزاداری بعد از آن شب. شام غریبان گرفتن نیز به معنای زاری کردن در مصیبت واردشده است؛ چنانکه بر وفات کسی گریه می‌کنند.[۱]
در اصطلاح، به مراسم سوگواری شبانه در شب یازدهم محرّم گفته می‌شود.[۲]
تاریخچه
شام غریبان در ادبیات و مرثیه‌های پارسی زبان به غروب آفتاب روز دهم محرّم، روز عاشورای ۶۱ هجری قمری اطلاق می‌شود.[۳]
در کتاب‌های زیارات، برای عصر روز عاشورا،زیارتی وارد شده است که به منزله عرض تسلیت به پیغمبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسن(ع)، یعنی صاحبان عزا می‌باشد. شاید مراسم شام غریبان نیز از این زیارت ناشی شده باشد.[۴]
این عزاداری، تا قبل از مظفرالدین شاه، در تهران معمول نبود و چون نوحه دسته‌گردانی شام غریبان ترکی است، می‌توان حدس زد که این عزاداری همراه ترک‌ها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنانکه بزرگترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبد الحسین، تکیه ترک‌ها می‌گرفتند.[۵] شام غریبان در ذهن ایرانیان، یادآور مصیبت عصر عاشوراست.[۶]
روز دهم محرم به ذکر مناقب و مصائب حضرت امام حسین(ع) می‌پردازند. این روز اختصاص به بازگفتن و شرح وقایع عاشورا و شهادت حضرت امام حسین(ع) و فداکاری‌ها و شهامت و رشادت حضرت زینب(س) و آتش‌زدن خیام خاندان امام و مصائب و مسائل کودکان و اعضای خاندان آن حضرت دارد،[۷] و شب یازدهم مراسم «شام غریبان» برگزار می‌شود.
اتفاقات شام غریبان
سپاه دشمن غروب عاشورا زنان را از خیمه‌ها بیرون ریختند و خیمه‌ها را آتش‌زدند.[۸] در این هنگام زنان فریاد می‌زدند و چون چشمشان به کشتگان خود افتاد لطمه به صورت زدند.[۹] شب که فرا رسید، آتش جنگ با فروکش کردن تحرّک میدان، فرو نشست. لشکر عمر بن سعد از پیروزی خوشحال و منتظر دریافت جایزه‌های آنچنانی بودند.[۱۰]
عمر بن سعد غروب عاشورا سر امام حسین(ع) را با خولی اصبحی و حمید بن مسلم ازدی نزد ابن زیاد فرستاد و سرهای یاران و خاندان او را جمع‌آوری کرد و هفتاد و دو سر بود و به همراهی شمر، قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزرة بن قیس فرستاد و آنها را نزد ابن زیاد آوردند.[۱۱] عمر سعد خود با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز دیگر نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان خود، کودکان و خواهران امام حسین(ع) و زنان بازماندۀ دیگر را برداشت و به سمت کوفه حرکت کرد.[۱۲] نقل کرده‌اند که در شب یازدهم محرم که شب شام غریبان بود، حضرت زینب(س) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.[۱۳]
آداب و رسوم
شام غریبان کم و بیش مانند یک مجلس روضه است، با این تفاوت که در این جلسه، چراغ روشن نمی‌کنند و با افروختن چند شمع، روشنی کمی به مجلس می‌دهند.دسته‌های عزادار عَلَم و کتل برنمی‌دارند و زنجیر و سینه نمی‌زنند، بلکه با صفوفی نسبتاً منظّم به مجلس می‌آیند، با گریبان‌های باز و با سکوت و متانت، مهموم و مغموم حرکت می‌کنند یا می‌نشینند. سرانجام روضه‌ای خوانده می‌شود که بیشتر به وقایع شب یازدهم محرم سال ۶۱ق و سرنوشت اعضای خاندان امام حسین(ع) مربوط می‌شود.[۱۴]
در این سوگواری از کودکان و نونهالان برای تمثیل واقعه عاشورا استفاده می‌شود. این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین(ع) و اسیران و کودکان بازمانده از کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند.[۱۵]
در شام غریبان نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند. گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه‌رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند.[۱۶]
در نقاط مختلف
این مراسم هر ساله در نقاط مختلف جهان به طرز باشکوهی برگزار می‌شود. مسلمانان پاکستان هر ساله تا نیمه‌های شب با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی، مراسم شام غریبان را با شکوه برگزار می‌کنند. در نیویورک شیعیان پای خیمه‌های تاریک و محزون با روشن کردن شمع به عزاداری می‌پردازند. همچنین در برزیل، آتن، آرژانتین، فنلاند، مغرب، سیدنی، مادرید و نقاط دیگر جهان، شیعیان با حضور در مساجد و محل سفارت جمهوری اسلامی، با نوحه سرائی و سینه زنی و با روشن کردن شمع در پای خیمه‌ها در شام غریبان به عزاداری امام حسین(ع) می‌پردازند.[۱۷]
شام غریبان در اشعار
از جمله معروف‌ترین این اشعار که به صورت دودَمه در هیئات مذهبی خوانده می‌شود شعر خائف لاهیجی است.[۱۸]
| امشب به صحرا بی‌کفن جسم شهیدان است | شام غریبان است | |
| امشب نوای بی‌کسان بر بام کیوان است | شام غریبان است | |
| امشب به دشت کربلا نالان یتیمانند | تا صبح گریانند | |
| امشب به روی کشته‌ها در ناله مرغانند | چون نی در افغانند | |
| بر خاک بی‌غسل و کفن رعنا جوانانند | خوابیده عریانند | |
| بر غربت اجسادشان عالم پریشان است | شام غریبان است | |
| امشب به بالین حسین زینب عزادار است | در غم گرفتار است | |
| امشب سکینه بر سر نعش پدر زار است | تا صبح بیدار است | |
| امشب فلک حیران ز حال عترت زار است | از دیده خونبار است | |
| زهرا به دور کشته‌ها با خیل حوران است | شام غریبان است | |
| امشب سلیمان زمان در گوشه هامون | غلطیده اندر خون | |
| اندر هوای خاتم او بجدل ملعون | دیوانه و مجنون | |
| سازد جدا انگشت شه آن بی‌حیای دون | ای چرخ شو وارون | |
| کی خاتم محبوب حق در شأن دیوان است | شام غریبان است | |
| امشب تن چاک حسین در نینوا بی‌سر | در بحر خون اندر | |
| خوابیده بی‌غسل و کفن با اکبر و اصغر | با یاوران یک سر | |
| اما ز ظلم خولی مردود سگ کمتر | در کنج خاکستر | |
| در کوفه رأسش در تنور گرم مهمان است | شام غریبان است | |
| امشب جناب فاطمه تا صبح در زاری | اشک غمش جاری | |
| «کامی» بحال دختران اندر پرستاری | اشک غمش جاری | |
| «کامی» کند در مطبخ خولی عزاداری | اشک غمش جاری | |
| از ناله‌های زار او «خائف» نواخوان است | شام غریبان است |
پانویس
- ر.ک: دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل شام غریبان.
- ر.ک: محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۲۴۱.
- ر.ک: جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ص۱۲۳.
- ر.ک: مستوفی، شرح زندگانی من، ص۴۶۰و۴۶۱.
- ر.ک: مستوفی، شرح زندگانی من، ص۴۶۰-۴۶۳.
- اشرف‌زاده، پیغام اهل راز، ج۲، ص۷۳.
- ر.ک: هاشمی نوربخش، با کاروان شام، ص۷۱، ۸۶، و ۱۰۰.
- ر.ک: الوان ساز خویی، وقایع الأیام، ج۲، ص۱۳۵و۱۵۱.
- ر.ک: رسولی، زینب عقیله بنی‌هاشم، ج۱، ص۵۵.
- ر.ک: شفیعی مازندرانی، عاشورا حماسه جاویدان ص۲۰۵.
- ر.ک: قمی، در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)، ص۴۸۶.
- .ر.ک: رسولی، زینب عقیله بنی‌هاشم، ج۱، ص۶۱و۶۲.
- محسن زاده، سر نینوا زینب کبری(س)، ص۱۵۸.
- ر.ک: رضایی، بیرجندنامه، ص۴۷۶و۴۷۷.
- محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۲۴۰و۲۴۱.
- موستوفی، شرح زندگانی من، ۳ص۴۶۰و۴۶۱.
- ر.ک: گلستان قرآن، ص۸.
- ر.ک: اصلاح عربانی، کتاب گیلان، ج۲، ص۶۱۴
منابع
- اشرف‌زاده، رضا، پیغام اهل راز، تهران، اساطیر، ۱۳۸۱.
- اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، تهران، گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴.
- الوان‌ساز خویی، محمد، وقایع الأیام فی تتمة محرم الحرام، محقق علی تبریزی خیابانی، قم، غرفة الإسلام، ۱۳۸۶.
- جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، چ۲، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رسولی، هاشم، زینب عقیله بنی‌هاشم، تهران، مشعر.
- رضایی، جمال، بیرجندنامه، بیرجند درآغاز سده چهاردهم خورشیدی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱.
- شفیعی مازندرانی، محمد، عاشورا حماسه جاویدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۱.
- قمی، عباس، در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)، ترجمه شیخ محمدباقر کمره‌ای، چ۳، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۲ش.
- گلستان قرآن، اردیبهشت ۱۳۸۰ - شماره ۵۶ (۷ صفحه - از ۴ تا ۱۰).
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶.
- محسن‌زاده، محمدعلی، سر نینوا، زینب کبری علیها السلام، جلد۱، تهران، مشعر، ۱۳۸۸.
- محمد‌زاده، مرضیه، دانشنامهٔ شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۶.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، زوار، ۱۳۸۴.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، قم، ۱۳۷۷.
- هاشمی نوربخش، حسین، با کاروان شام، جلد۱، تهران، مشعر، ۱۳۸۹.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: محرّم ، امام حسين(ع)و واقعه عاشورا و کربلا
