یکی از راه های رشد و ترقی در مسیر زندگی مطالعه حالات بزرگان و دانشمندان است در این گزارش می خواهیم به ابعاد زندگی حضرت آيت الله علامه محمد تقی جعفری بپردازیم:

ولادت

استاد محمدتقی جعفری در سال 1304 هـ.ش در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش، «كریم» درس نخوانده بود، اما صدق و صفای خاصی داشت. پدرش نانوا بود و هیچ وقت بدون وضو دست به خمیر نان نمی‌زد. حافظه این نانوانی مكتب نرفته چنان قوی بود كه اغلب سخنان واعظان شهر را با دقت و تفصیل، برای دیگران بیان می‌كرد.

در روزگاری كه تبریز دچار قحطی شده بود، در یكی از شب‌ها، ‌كریم با هزار زحمت دو عدد نان سنگگ و مقداری شیرینی خرید، در بین راه منزل، دو نفر را در خرابه‌ای دید كه مشغول خوردن استخوان و لاشه گوسفند و مرغ مرده‌ای بوده‌اند،‌او كه چنین دید، دلش به حال آنان سوخت و یكی از نان‌ها و شیرینی را به آن‌ها داد. چند قدمی دور نشده بود كه به نزد آن دو برگشت تا شاید بتواند كمك دیگری انجام دهد.

در این هنگام دید كه آنان دست به دعا بلند كردند و با سوزدل گفتند: ای مرد مهربان! خدای بزرگ و بخشنده به تو فرزندی صالح و نیك عنایت فرماید. همچنان كه ما را خوشحال كردی، خدای رحیم چشم تو را روشن كند.

تحصیلات

مادر علامه باسواد بود و قرآن را به خوبی می‌خواند. او قرائت قرآن را به فرزندش تعلیم داد. محمدتقی چنان خوب قرائت قرآن را فراگرفته بود كه وقتی در 6 سالگی، در سال 1310 هـ.ش برای اولین بار وارد مدرسه «اعتماد» تبریز شد، مدیر مدرسه، آقای جواد اقتصاد خواه، بعد از شنیدن قرائت قرآن او لبخندی زد و گفت: بارك الله! خیلی خوب خواندی! نیازی به درس‌های كلاس اول و دوم نداری؛ از فردا ورود كلاس سوم شو!

حافظه قوی محمدتقی همگان را به شگفتی وامی‌داشت؛ به طوری كه متن كلیله و دمنه را از حفظ می‌تواند و معنای عبارات مشكل را شرح می‌داد. معلمان مدرسه اعتماد، همواره او را تشویق می‌كردند..

هجرت برای ادامه تحصیل

علامه در 15 سالگی و در سال 1319 ش. برای ادامه تحصیل، تبریز را به مقصد تهران ترك كرد. مدرسه فیلسوف، واقع در جوار امامزاده اسماعیل و ابتدای یكی از ورودی‌های بازار قدیمی تهران، اولین جایی بود كه محمدتقی برای كسب دانش قدم به آن جا گذارد. او در مدرسه فیلسوف؛ از استاد آیت الله حاج شیخ محمدرضا تنكابنی (1283ـ1385 هـ.ق) پدر حجت اسلام محمدتقی فلسفی «مكاسب» و «كفایه» را آموخت.

بعد از مدتی، برای ادامه تحصیل به قم رفت و در مدرسه دارالشفاء اقامت كرد. روزی آیت الله سید محمد حجت كوه‌كمری‌ای (1310ـ1372 هـ.ق) و آیت الله شهید محمد صدوقی به حجره او آمدند و لباس روحانیت را به او پوشانیدند.

حضور در انقلاب اسلامی

به تدریج، استاد جعفری برای اقشار گوناگون مردم در دانشگاه‌ها و مساجد و... به سخنرانی پرداخت. ساواك برای كنترل این جلسات، مأمورانی را می‌فرستاد تا از آن گزارش تهیه كنند. هم اكنون بیش از 180 سند گزارش‌های ساواك درباره علامه جعفری در دست است كه در كتاب «چراغ فروزان» منتشر شده است.

چون مأموران ساواك به درستی نمی‌توانستند از مباحث علمی و فلسفی استاد آگاه شوند، به ناچار از طریق منابع و مأموران متعدد از جلسات استاد گزارش تهیه می‌كردند؛ به طوری كه در طول سالیانی كه استاد زیر نظر ساواك بود، بیش از 20 منبع از جلسه‌های ایشان گزارش داده‌اند. بنابر اسناد ساواك، در جلسات استاد جعفری، عموماً جوانان و دانشجویان شركت می‌كردند و تعداد آن ها زیاد و حدود 500 نفر و... شركت داشتند.

ساواك در سال 1344 استاد را احضار كرد و تأكید كه در درس‌های خودتان دو موضوع را رعایت كنید: «1. نسبت به شاه مطلبی نگویید؛ 2. نسبت به اسرائیل حمله و اعتراض نكنید».

در بهمن 1346، استاد برای بار دوم به ساواك احضار شد. در آبان ماه سال 1351 ساواك تهران به مدیر كل اداره پنجم دستور داد كه مكالمات تلفنی محمدتقی جعفری را كنترل و شنود كند.ساواك یك بار نیز در ساعت 2 نیمه شب به منزل استاد جعفری حمله كردند و تا ساعتی كتابخانه ایشان را بازرسی كردند، اما چیزی نیافتند و دست خالی برگشتند.

یكی از بازجویان ساواك، با اشاره به مباحث فلسفی استاد جعفری می‌گوید: «ایشان با همین حركت جوهری و همین حرف‌ها، جوانان را به مبارز تبدیل می‌كند و به جان حكومت می‌اندازند.»

«بر اساس اسناد ساواك، تعداد قابل توجهی از عناصر گروه به اصطلاح مجاهدین خلق ایران (منافقین) به منظور بالابردن بینش و اطلاعات فلسفی خود، در جلسات استاد جعفری شركت می‌كردند. یكی از این اسناد در تاریخ 8/12/1353 و سند دیگر در تاریخ 4/9/1353 تنظیم شده است و این مطلب نشان می‌دهد كه حضور آن ها قبل از تغییر ایدئولوژی سازمان بوده است؛ زیرا كودتای خونین درون سازمانی و كشتن عناصر مذهبی سازمان ـ مثل مجید شریف واقفی ـ و تغییر ایدئولوژی سازمان از اسلام به ماركسیسم، در سال 1354 روی داد.

مدتی بعد از آن كه استاد جعفری از مشهد به تهران رفت، اطلاع یافت كه در منزل دكتر محمود حسابی ـ فیزیكدان ـ جلسات علمی برگزار می‌شود. استاد در این جلسات هفتگی، شركت می‌كرد. این جلسات 24 سال ـ تا پایان عمر دكتر حسابی ـ ادامه یافت. دكتر محمود حسابی نظریه جدیدی درباره «ذرات بنیادی» داشت. در یكی از این جلسه‌ها دكتر حسابی توضیحاتی درباره نظریه خود و ملاقاتش با انیشتین داد و گفت: هر ذره‌ای ‌كه در نظر گرفته شود؛ مثل الكترون‌ها یا پروتون‌ها، دامنه موجودیتش تا كهكشان‌ها نیز كشانده شده است و برای شناسایی دقیق آن باید اجزای دیگر عالم را نیز در نظر گرفت. استاد جعفری گفت: شیخ محمود شبستری مطلبی گفته است كه شبیه به نظریه شماست:

جهان چون خط و خال و چشم و ابروست

كه هر جزئی به جای خویش نیكوست

اگر یك ذره را برگیری از جای

خلل یابد همه عالم سراپای

استاد حسابی كه بیشتر اهل سكوت بود و بسیار كم حرف می‌زد، با وجد و هیجان بلند شد و فریاد زد: شبستر كجاست؟ شبستری كیست؟! استاد جعفری با احترام پاسخ داد: شبستر یكی از شهرهای نزدیك تبریز و شیخ محمود شبستری از عرفای بزرگ قرن هشتم است. دكتر حسابی كه شور و نشاط بیشتری یافته بود، ‌خودكاری آورد و از استاد جعفری خواست كه دوباره اشعار شبستری را بگوید تا یادداشت كند و در اولین فرصت آن را در كتاب گلشن راز بیابد.در این جلسات هفتگی، جمعی از دانشمندان از جمله دكتر ریاحی، كرمانی، دكتر فرشاد، دكتر جمارانی و دكتر كاشیگر شركت می‌كردند.

اساتید

آیت الله میرزا مهدی آشتیانی (1306ـ1372 هـ.ق) حكیمی بود كه در مدرسه مروی تدریس می‌كرد. محمدتقی نزد آن استاد بزرگ رفت و حكمت منظومه حكیم ملا هادی سبزواری و بخشی از امور عامه اسفار را از ایشان یاد گرفت

فیلم

علامه محمدتقی جعفری معقول را از آیت الله شیخ مهدی مازندرانی و عرفان را از آیت الله شیخ محمدتقی زرگر فراگرفت. درس اخلاق امام خمینی در مدرسه فیضیه، روح تشنه محمدتقی را سیراب كرد. روز اولی كه او در درس امام خمینی شركت كرده بود، مشاهده كرد كه استاد، آیات آخر سوره حشر را تفسیر می‌كند او دریافت كه این درس خیلی ژرف است و امام خمینی از مواهبی برخوردار است كه دیگران از آن بی‌بهره‌اند.

ترجمه و تفسیر نهج البلاغه

استاد جعفری به تفسیر مثنوی پرداخت تا مقدمه‌ای باشد برای شناخت و تفسیر كلام امیرالمومنین علیه السلام (نهج البلاغه). یكی از بستگان نزدیك استاد، در خواب دید كه در برابر علامه عبدالحسین امینی (1320ـ1390 هـ.ق) ـ صاحب الغدیر ـ نشسته است. علامه امینی پرسید: آیا شما جعفری را می‌شناسید؟ گفت: آری. علامه امینی گفت: نامه‌ای می‌دهم به ایشان بدهید.

پرسید: اجازه دارم نامه را باز كنم و بخوانم؟ وقتی پاسخ مثبت شنید، در نامه نظر انداخت؛ دید خیلی معنوی و ملكوتی است؛ به قدری نورانی بود كه حالی خاص پیدا كرد. علامه امینی با تأكید گفت: این نامه را بدهید به جعفری و به ایشان بگویید ما اكنون در این عالم (برزخ) دیگر نمی‌توانیم كاری بكنیم ولی شما در آن دنیا در میدان كار هستید و می‌توانید درباره امیرالمؤمنین علیه السلام كار كنید.

به این ترتیب، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه آغاز شد و تا پایان عمر استاد ادامه یافت و 27 جلد از آن منتشر شد. علامه جعفری با تمام صلاحیت‌هایی كه در شناخت هستی و جهان بینی‌های شرقی و غربی داشت، كوشید كلام امیرالمؤمنین علیه السلام را به درستی بشناسد و به بهترین شكلی بشناساند. در این راه، او مكاتب گوناگون و نظریه‌های مختلف را به میدان طلبید و با قدرت استدلال نشان داد كه نهج البلاغه كلام خالق نیست، اما برتر از كلام هر مخلوقی است و مطالب آن اگر درست و كامل روشن گردد، سراسر حقیقت و درستی است و در آن هیچ كژی و اشتباهی راه ندارد.

شاگردان علامه محمدتقی جعفری

استاد جعفری حدود 50 سال به تعلیم و تربیت جامعه اشتغال داشت. در این مدت طولانی بسیاری از پژوهشگران حوزه و دانشگاه از دروس ایشان استفاده كرده و نكته‌ها آموختند كه از جمله می‌توان به دكتر «عبدالرحیم گواهی»؛ دكتر «عبدالله نصری» حجت الاسلام دكتر «محمدمهدی گرجیان» اشاره كرد.

آثار علامه محمدتقی جعفری

در فقه:

1ـ رسائل فقهي كه شامل مطالب زير است:

ـ طهارت اهل كتاب

ـ ذبايح اهل كتاب

ـ عدم انحصار زكات در موارد نه گانه

ـ قاعده لاضرر و لاضرار

ـ حليت و حرمت گوشت انواع حيوانات

ـ حقوق حيوانات در فقه اسلامي

ـ كيفر سرقت در اسلام

ـ مقايسه حقوق بشر در اسلام و غرب

ـ بحثي درباره امر به معروف و نهي از منكر

ـ حرمت سقط جنين

ـ مسئوليت مدني ناشي از جرم كودكان بزهكار در فقه و حقوق اسلامي

2ـ حقوق جهاني بشر از ديدگاه اسلام و غرب (فارسي و انگليسي)

3ـ الرضاع

در فلسفه:

1ـ جبر و اختيار

2ـ مجموعه مقالات كه شامل موضوعات زير است:

ـ برهان كمالي دكارت بر وجود خداوند

ـ برهان كمالي (وجويي) در اثبات خدا

ـ هدف زندگي

ـ مقدمه اي بر مفهوم فلسفه مالكيت

ـ حركت و تحول

ـ حركت و تحول از ديدگاه قرآن

ـ طبيعت و ماوراي طبيعت

ـ علم در خدمت انسان

ـ رابطه علم و حقيقت

ـ علم و عرفان از ديدگاه ابن سينا

ـ علم از ديدگاه اسلام

ـ اميد و انتظار

3ـ ارتباط انسان و جهان

4ـ ايده آل زندگي و زندگي ايده آل

5ـ نقد نظريات ديويد هيوم در چهار موضوع فلسفي

7ـ بررسي و نقد برگزيده افكار راسل

8ـ زيبايي وهنر از ديدگاه اسلام

9ـ حكمت اصول سياسي اسلام (فلسفه سياسي اسلام) اين كتاب ترجمه و تفسير فرمان مبارك حضرت امير المؤمنين (ع) به مالك اشتر است.

10ـ بررسي و نقد كتاب (سرگذشت انديشه ها) كه مهمترين كتاب آلفرد نورث وايتهد در فلسفه مغرب زمين است.

11ـ پيام خرد،‌ اين كتاب حاوي تعدادي از سخنراني هاي بين المللي مي باشد كه به عنوان نمونه مي توان به سخنان ايشان تحت عنوان (تقسيم بندي فلسفه ها) در يونان در دانشگاه آتن اشاره نمود.

پس از اين سخنراني و بيان اين تقسيم بندي جديد در فلسفه، آقاي پروفسور «موچوبولوس» استاد بزرگ فلسفه در دانشگاه آتن درباره استاد علامه جعفري اين مطالب را بيان كرد: همان گونه كه در معرفي استاد گفتم: ايشان بسيار عميق به مسائل مي نگرند. امروز شما آقايان و خانم ها با سخنراني علامه جعفري مي توانيد اين موضوع را تأئيد كنيد كه استاد علامه جعفري تقسيم بندي جديدي را كه براي علم و فلسفه و انواع آن مطرح كرده اند بسيار جالب است و با توجه به افكار ايشان مي توان خطوط اصلي فلسفه و وظايف آينده فيلسوف را تعيين كرد.

12ـ فلسفه دين

13ـ تحقيقي در فلسفه علم

14ـ فلسفه و هدف زندگي

15ـ فلسفه و نقد سكولاريزم

16ـ مقدمه اي بر فلسفه

17ـ مولوي و جهان بيني ها

18ـ تعاون الدين و العلم

19ـ الامر بين الامرين

20ـ نهايت الادراك الواقعي بين الفلسفه القديمه و الحديثه

21ـ آفرينش و انسان

22ـ موسيقي از ديدگاه فلسفي و رواني

در عرفان:

1ـ عرفان اسلامي

2ـ آيا شريعت طريقت و حقيقت با يكديگر متفاوتند؟

3ـ نيايش امام حسين (ع) در صحراي عرفان (به زبان فارسي و عربي)

4ـ تفسير و نقد و تحليل مثنوي (15 جلد)

5ـ حضرت علي (ع) و عرفان

6ـ علل و عوامل جذابيت سخنان مولوي

در علم النفس:

1ـ آيا جنگ در طبيعت انسان است؟

2ـ وجدان

در معارف اسلامي:

1ـ ترجمه و تفسير نهج البلاغه (27 جلد)

2ـ ترجمه كامل نهج البلاغه (1 جلد)

3ـ انسان در ديدگاه قرآن

4ـ مبدا اعلا

5ـ امام حسين (ع) شهيد فرهنگ پيشرو انسانيت

6ـ شناخت انسان در تصعيد حيات تكاملي

7ـ علم از ديدگاه علي

8ـ علم و دين در حيات معقول

9ـ اخلاق و مذهب

10ـ شناخت از ديدگاه علمي و قرآن

در ادبيات و تحقيقات در مباني آنها:

1ـ سه شاعر (حافظ، سعدي، نظامي)

2ـ حكميت و اخلاق و عرفان در شعر نظامي گنجوي (به زبان فارس يو روسي)

3ـ تحليل شخصيت خيام (بررسي آرا فلسفي، ادبي، علمي و ديني)

4ـ از دريا به دريا (كشف الابيات مثنوي مولوي در 4 جلد)

در مباحث علمي:

1ـ عمل تجويد ذهن

2ـ بحثي در قانون تعادل در روش تجزيه اي و تركيبي

3ـ دانش ها و ارزش ها در مجراي قوانين علمي

در مديريت:

1- انگيزش مديريت در اسلام و نقد انگيزش هاي معاصر

در فرهنگ:

1ـ فرهنگ پيرو ـ فرهنگ پيشرو

2ـ طرحي براي انقلاب فرهنگي

ارتحال

با آن که استاد علامه جعفری سابقه بیماری داشتند، معمولاً وضعیت عمومی جسمانی ایشان رضایت بخش بود. ولی به ناگاه در اواسط شهریور 1377 پس از بروز علائمی و انجام معاینات لازم توسط پزشکان، سرطان پیشرفته ای که طی سالیان گذشته پنهان مانده بود، تشخیص داده شد.

پس از مدتی معالجه در ایران، بنا به توصیه پزشکان متخصص، ایشان راهی نروژ و سپس انگلستان شد تا با بهره گیری از امکانات و تجهیزات پیشرفته، معالجات ادامه یابد. متأسفانه درمان انجام شده به رغم نشانه های امیدوارکننده اولیه، سودی نبخشید و استاد پس از یک عمل جراحی، بر اثر سکته مغزی در تاریخ 25 آبان 1377 به دیدار محبوب شتافت. پیکر علامه نیمه شب 26 آبان 1377 مصادف با مبعث حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به تهران انتقال یافت و دو روز بعد، در محل دانشگاه تهران و با حضور پرشور اقشار مختلف مردم، توسط آیت اللّه جوادی آملی بر پیکر ایشان نماز خوانده شد.

بعد پیکر مطهر آن استاد فرزانه به مشهد مقدس انتقال یافت و در میان حزن و اندوه مردم و زائران حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در محل «دارالزهد مبارکه» پیش روی ضریح مطهر دفن شد و افتخار مجاورت با حضرت امام رضا علیه السلام نصیب آن عارف الهی و عاشق اهل بیت علیهم السلام گردید.

پیام مقام معظم رهبری در رحلت علامه

مقام معظم رهبری(مدظله العالی) به مناسبت رحلت استاد علامه آیت اللّه محمدتقی جعفری، پیامی صادر فرمودند که در آن آمده است: «با اندوه و تأسف، اطلاع یافتیم که علامه فرزانه و متفکر و فیلسوف و ادیب نامدار آیت اللّه آقای حاج شیخ محمد تقی جعفری تبریزی به لقاء حق شتافته است. این برای جامعه علمی و فرهنگی کشور ضایعه ای سنگین و فقدانی بی جبران است. آن عالم بزرگ و متعهد، در طول بیش از چهل و پنج سال... آثار علمی با ارزشی پدید آورد و تفکر فلسفی را در دایره ای وسیع از تحسین کنندگان جهانی خود ارتقا بخشید.

پس از پیروزی انقلاب نیز همواره افکار سازنده او در زمینه معارف دینی و نگاه فلسفی به مسائل اسلامی، با استقبال فرزانگان و تشنگان علم و معرفت رو به رو می گشت... خاموشی این چراغ فروزان حقا خسارتی بزرگ برای جویندگان معارف عمیق اسلامی به شمار می آید. این جانب با تسلیت به جامعه علمی کشور و علما و دانشجویان محترم حوزه ها و دانشگاه ها و مخصوصا به بازماندگان محترم و ارج مند ایشان، به روح این عالم بزرگ وار درود می فرستم و رحمت و مغفرت الهی را برای ایشان مسئلت می کنم».