اهمیت سیر و سفر در نگاه اسلام

دنیای امروز دنیای ارتباطات و اطلا عات است . انسان ها با یکدیگر در دهکده جهانی زندگی میکنند و از دانش و فرهنگ واندیشه یکدیگر بهره مند میشوند گسترش هواپیما و کشتی باعث شده تا سفرها تا دور ترین مناطق جهان ادامه یابد و بر حیرت بشر بیفزاید .دین مبین اسلام انسان را به جهانگردی و گشت وگذار در زمین توصیه فراوان کرده است

سیر و سفر در آیینه قرآن و روایات اسلامی

بررسی آثار سفر از منظر آیات و روایات  

موضوع: اجتماعی

در قرآن مجید و روایات اسلامی «سیر و سیاحت» از اهمیت ویژه ای برخورداراست. این تأکید بنا به اهمیتی است که درآن نهفته و بهره‌های گوناگونی است که از آن حاصل می‌شود. قرآن کریم، سیر و سیاحت در زمین را سبب رشد نیروی تفکر و تعقل انسان می‌شمارد. مسافرت می‌تواند زمینه ساز پیشرفت‌های معنوی و مادی افراد شود و در پختگی و کمال انسان مؤثر باشد. زیرا سفر، انسان را با راه و رسم زندگی دیگران و آداب شهرهای مختلف آشنا می‌سازد.  مسافران می‌توانند از آداب خوب و اخلاقیات ارزنده و سنت های پسندیده دیگران بهره‌گیری کنند.در سخنان معصومین علیهم السلام به فوائد گوناگون مسافرت اشاره شده است، از جمله این فوائد: تحصیل سلامتی جسم و روح، دانش‌اندوزی و کسب علم، آشنایی با بزرگان و آداب و اخلاق اجتماعی سایر ملت‌ها، پندگیری و عبرت آموزی، از بین رفتن غم‌ها و رنج‌ها، تامین معیشت و کسب شغل، تفکر در نعمات الهی، تفریح سالم و نشاط بدن است. شیخ اجل، سعدی شیرازی در فوائد سفر  چنین آورده است: فوائد سفر بسیار است از نزهت خاطر و جز منافع و دیدن عجایب و شنیدن غرائب و تفرج بلدان و مجاورت خلان و تحصیل جاه و ادب و مزید مال و مکتسب و معرفت یاران و تجربت روزگاران چنانکه سالکان طریقت گفته‌اند:

تا به دکان و خانه درگروی

هرگز ای خام آدمی نشوی

برو اندر جهان تفرج کن

پیش از آن روز کز جهان بروی

* * *

بسیار سفر باید تا پخته شود خامی

صوفی نشود صافی تا درنکشد جامی                                                                                                                    

1)مبانی قرآنی سیر و سفر؛

1. قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ. (انعام/11). «بگو: روی زمین گردش کنید؛ سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چه شد؟!»

2. قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمينَ ( نمل/ 69). «بگو: در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید!»

3. قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ (عنکبوت، / 20).

«بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد می‌کند زيرا خدا بر هر كارى تواناست..»

4. قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلُ كانَ أَكْثَرُهُمْ مُشْرِكينَ ( روم، /42). بگو: در زمين بگرديد پس با تأمل بنگريد كه سرانجام كسانى كه پيش‏تر بودند [و مرتكب كار زشت شدند] چگونه بود؟ بيشتر آنان مشرك بودند.

5- وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتي‏ بارَكْنا فيها قُرىً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فيهَا السَّيْرَ سيرُوا فيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنينَ (سبأ، / 18).

و ميان مردم سبا و شهرهايى كه در آن‏ها بركت نهاديم، آبادى‏هاى به هم پيوسته و نمايان قرار داديم، و سير و سفر را در [ميان‏] آنان متناسب و به اندازه مقرّر داشتيم، [و گفتيم:] شب‏ها و روزها با امنيت در آنها مسافرت كنيد.

2) مبانی روایی سیر و سفر؛

1- در دیوان منسوب به امیرالمومنین(ع) آمده است که در سفر پنج فائده است: 1. زدودن غم و اندوه؛ 2. کسب معیشت و سرمایه زندگی؛ 3. تحصیل علم؛ 4. آشنایی با آداب مردم 5. صحبت و همنشینی با مردمان بزرگ و اشخاص نیک.

2- از پیامبراسلام(ص) نقل شده که فرمود: سافروا تصحوا و ترزقوا: سفر کنید تا سلامت شوید و روزی یابید.(میزان الحکمه، ج4، 468)

3- قَال الصادق(ع)َ: سَافِرُوا تَصِحُّوا سَافِرُوا تَغْنَمُوا سفر کنید تا سلامت باشید، سفر کنید تا غنیمت برید.(وسایل، ج8، ص251)

4-  قَالَ الصادق(ع): فِي حِكْمَةِ آلِ دَاوُدَ ص إِنَّ الْعَاقِلَ لَا يَكُونَ ظَاعِناً إِلَّا فِي تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ طَلَبِ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ‏ از امام صادق(ع) نقل شده که در کتاب حکمت آل داود آمده است: انسان عاقل جز با یکی از اهداف سه گانه زیر سفر نمی‌کند: 1- توشه‌گیری برای آخرت 2- بازسازی معاش و اقتصاد زندگی 3- دستیابی به لذت‌های مشروع.(وسایل، ج8، ص249).

3)انواع سفرهایی که از نظر اسلام سودمند است:

الف: سفر‌های مذهبی(معنوی) مانند:

1. سفر‌های زیارتی: زیارت خانه خدا(سفر حج)،عتبات عالیات ، اماکن و بقاع متبرکه، آرامگاه‌ها و قبور؛

2. سفر برای صله ارحام و دیدار خویشان و دوستان و عیادت بیمار؛

3.  سفر برای انجام کارهای خیر، کمک به مستمندان و رسیدگی به ایتام و غیره؛

4. سفر تبلیغی: تبلیغ دین و مکتب، ارشاد و هدایت مردم، برگزاری مراسم مذهبی؛

5.  سفر به منظور تفکر در آیات هستی، شناخت پدیده‌های عالم و عبرت‌گیری؛

6. سفر‌های جهادی: جهاد در راه دین خدا، نجات مظلومین، مبارزه با ظلم؛

7. سفر به منظور فرار از جامعه ظالم و فاسد(هجرت)؛

8. سفر به فرمان خدا و رسول(هجرت در راه دین و جهاد در راه خداوند).

ب: سفر‌های علمی- پژوهشی:

سفر در راه کسب علم و دانش، نشر و ترویج علم، سفر به منظور حضور در مراکز علمی و استفاده از محضر عالمان، شرکت در مجالس و محافل علمی، فراهم آوردن آثار و نوشته‌های علمی و امور پژوهشی. رسول‌خدا(ص) فرمود: هر که برای دانش به سفر برخیزد به جهاد در راه خدا برخاسته است و اگر راهی این کار باشد و بمیرد، شهید از دنیا رفته است.

پیامبر اسلام(ص): کسی که برای تحصیل علم و دانش به سفر می‌رود، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه کرده و برای او استغفار می‌کنند. (بحارالانوار، ج1، ص170). امام علی(ع) می‌فرماید: کسی که برای آموختن و کسب دانش مسافرت کند مانند مجاهدت در راه خداست.(بحارالانوار، ج1، ص179).

ج: سفر‌های تجارتی- اقتصادی:

سفر به منظور انجام معامله و تجارت، تامین معاش، کسب شغل و غیره.

د: سفر‌های سیاحتی(جهانگردی):

سفر جهت دیدار از آثار تاریخی، مناظر و زیبائیهای شهر‌ها و کشور‌ها، آشنایی با فرهنگ و آداب ملل، دیدن عجائب و غرائب، اقناع حس کنجکاوی، جمع آوری اخبار و اطلاعات، نگارش رساله و سفرنامه(شرح سفر) و...

و: سفر‌های تفریحی معمولی برای رفع خستگی و نشاط جسم و روح و ایجاد تنوع در زندگی.

4) اخلاق سفر

در سخنان معصومین علیهم السلام درباره اخلاقیات سفر سفارشهای فراوان شده است؛ از جمله: مشورت، خوش خولقی، رازداری، گشاده‌رویی، وفاداری، خدمت، تعاون و غیره. امام علی(ع): اخلاقیات لازم در سفر آن است که انسان با همراهان کمتر اختلاف داشته باشد.(وسائل، ج8، ص 323)

5) برنامه‌های معنوی سفر

از جمله برنامه‌های معنوی که بنا به رهنمود‌های اسلام در سفر تاکید شده است:1.نماز خواندن در اول وقت؛ 2. خواندن قرآن؛ 3. یاد خدا؛ 4. خواندن دعا برای مراحل مختلف سفر ؛ 5. تفکر و تدبر در مناظر طبیعی و آثار تاریخی؛6. نامه‌نگاری در سفر؛ 7. نوشتن خاطرات سفر. پیامبر(ص): کسی که به مسافر مؤمنی یاری رساند، خداوند هفتاد و سه غم و اندوه را از او برطرف می‌سازد و در دنیا و آخرت در پناه خویش غم های او را می‌زداید.(وسائل، ج8، ص314).

6) وظایف مسافر

در روایات اسلامی دربارۀ آداب مسافرت و وظایف مسافر هنگام سفر، دستورات مختلفی آمده است:

1. خواندن دعاهای سفر و منازل بین راه2.غسل کردن قبل از سفر؛3.شستن بدن پس از بازگشت از سفر؛4. وصیت؛ 5.صدقه دادن؛6. انتخاب زمان مناسب سفر؛ 7.نماز سفر و طلب خیر از خداوند؛ 8. وداع با خانواده و خویشان؛.  9.انتخاب همسفر مناسب؛ 10. برداشتن لوازم و نیازمندیهای سفر؛ 11. ، برنامه‌های معنوی در سفر؛12.سوغات و هدیه مسافرت، دادن ولیمه سفر و آداب دیگر. امام صادق(ع): کسی که می‌خواهد مسافرت نماید، باید وصیت کند.(وسائل، ج8، ص268).  پیامبر اکرم(ص): بر هر مسلمانی لازم است وقتی می‌خواهد سفر کند به برادرانش اعلام کند و بر برادران دینی است که هنگام بازگشت به زیارت او بروند.(وسائل، ج8، ص329). پیامبر اسلام(ص) به علی(ع) فرمود: تنها مسافرت مکن؛ زیرا کسی که تنها سفر کند، شیطان با او همراه می‌شود.(وسائل، ج8، ص300)

7) دعاهای سفر

امام رضا(ع) فرمود: هر کس هنگامی که از خانه‌اش بیرون می‌رود، ده بار سوره «قل هو الله احد» بخواند، پیوسته در حفظ و نگهداری اوست تا به خانه‌اش برگردد.(اصول کافی، ج4، ص320). از امام موسی بن جعفر(ع) روایت شده است که: چون آهنگ سفر کردی بر در خانه‌ات بایست و سوره «حمد» را از جلوی رو و از طرف راست و چپت بخوان و نیز سوره «قل هو الله احد» را .... و نیز سوره ناس و فلق را، سپس بگو: اللهم احفظنی و احفظ ما معی و سلمنی و سلم مامعی و بلغنی و بلغ مامعی بلاغاً حسناً. خدایا، مرا و آنچه با من است حفظ کن و سالم بدار و به مقصد برسان، رساندنی نیکو.(کافی، ج4، ص320). مستحب است انسان در آغاز سفر با دادن صدقه و خواندن دعای زیر سلامتی خود را تضمین نماید: اللهم انی اشتریت بهذه الصدقه سلامه سفری اللهم احفظنی و احفظ ما معی و سلمنی و سلم ما معی و بلغنی و بلغ ما معی ببلاغک الحسن الجمیل.(عروه الوثقی، ج2، ص412). خداوندا با این صدقه، سلامتی خودم را خریدم. خدایا مرا و آنچه با من است حفظ کن و سالم بدار و به مقصد برسان، به رساندن نیکو و زیبای خود.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: وقتی کسی می‌خواهد به سفر برود، بهترین جانشین او در میان اهل و عیالش آن است که دو رکعت نماز بگزارد و سپس گوید: اللهم انی استودعک نفسی و اهلی و مالی و ذریتی و دنیای و آخرتی و امانتی و خاتمه عملی.(وسائل، ج8، ص257). خداوندا من جان و خانواده و مال و اولاد و دنیا و آخرت و امانت و پایان کارم را به تو می‌سپارم. امام باقر(ع) هر وقت می‌خواستند به سفر بروند، اهل و عیال را جمع می‌کردند و در پیشگاه خداوند متعال چنین دعا می‌کردند: اللهم انی استودعک الغداه نفسی و مالی و اهلی و ولدی الشاهد منا و الغائب. اللهم احفظنا و احفظ علینا. اللهم اجعلنا فی جوارک. اللهم تسلبنا نعمتک و لا تغیر ما جئنا من عافیتک و فضلک.(وسائل، ج8، ص276)

خدایا، من از فردا، جان و مال و خاواده و فرزندان را چه در وطن و چه در غربت به تو می‌سپارم. خدایا ما را نگهداری کن و برای ما نگهدار. خدایا ما را در پناه خود قرار ده؛ پروردگارا نعمت خود را از ما مگیر و سلامتی و فضل خود را از زندگی ما تغییر نده.

8) سفر های حرام یا مکروه

1. سفر برای کار حرام و انجام معصیت، سفر به قصد دزدی و قتل و غیره؛2. سفر برای لهو، خوشگذرانی و فساد؛

3. سفر به منظور ترک کار واجب و فرار از واجبات مانند فرار از روزه ماه مبارک رمضان؛4. سفر زن بدون اجازه شوهر که بر او واجب نباشد؛ 5. سفری که اسباب اذیت پدر و مادر است؛6. سفر به منظور فرار از جهاد یا فرار از پرداخت بدهی‌هایی که می‌تواند بپردازد و موعد آن فرا رسیده است.

9) آفات مسافرت

1. عدم توجه به مناسبت‌های مذهبی؛ 2. عدم رعایت حقوق خداوند؛ 3. عدم رعایت حقوق خود؛4 . عدم رعایت حقوق حیوانات؛5. عدم رعایت حقوق میزبان؛ 6. عدم رعایت حقوق همسایه؛7 .عدم رعایت حقوق طبیعت؛8. قانون گریزی؛9. عدم رعایت نظافت؛10. عجله؛11.  نداشتن ره توشه مناسب؛.12  عدم آگاهی از مسیر و هدف؛

13.  عدم توجه به نظرات و خواسته های همراهان؛14- پرخوری و پرگویی.

10)آفات دور هم نشینی

1. غیبت؛2. تهمت؛3. تمسخر؛ 4. اسراف؛5. تبذیر؛6.  چشم هم چشمی؛7. تجمل گرایی؛8.  غفلت؛9. عدم رعایت شئونات اسلامی؛10. سخن‌چینی؛11. سرزنش یکدیگر؛12. بی‌توجهی و فراموشی کودکان؛13. عدم رعایت حقوق دیگران حتی در اظهار نظر؛14. خالی‌بندی‌های مخلوط با دروغ؛15. تخریب مسئولان؛16.  تحقیر مردم؛17. بزرگ جلوه‌دادن ضعف‌ها؛ 18- شایعه پراکنی.

دکترفیضی پور