ایوان تخت مرمر که پیش از این دیوان‌خانه و ایوان دارالاماره نامیده می شد، در سال ۱۱۷۳ بنا گردید. در دوران سلطنت سلسله قاجار، شاهان در این مکانگرد هم می آمدند و در ایام نوروز و عیدهای دیگر به طبقات مختلف مردم شادباش می دادند. ساختمان این عمارت دو بار دستخوش تغییرات وسیع شد؛ بار اول در سال ۱۲۰۶ که آقا محمد خان به شیراز لشکر کشید و در آنجا قصر وکیل را ویران کرد و دستور داد پرده های نقاشی و آینه های قدی و مرمرها و ستونهای بلند و درهای خاتم کاری آن را به تهران منتقل و در ایوان دیوان خانه نصب کنند، ساختمان دچار تغییر شد، سقف آن را بلندتر کردند تا ستونهای مرمر را در آن کار گذارند و بعضی طاقچه ها و طاق نماها را پر کردند. تغییرات وسیع تر در حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری در دوران سلطنت ناصرالدین شاه و در پی بروز خرابی هایی در ساختمان ایوان انجام شد. تزئینات ایوان از گچبری ، سنگ تراشی، خاتم کاری، آینه کاری و منبت و مشبک بسیار زیبا و دل انگیز است.
در این فضا شش پرده بزرگ نقاشی از فتحعلی شاه و جنگ غوریان، شکارگاه شاه اسماعیل صفوی و پیکار امیر تیمور با ایلدرم بایزید سلطان عثمانی نصب شده است. در طاق نماهای زیر سقف نیز چندین تابلوی کوچک رنگ روغن از صورت زنان و مردان فرنگی در پشت شیشه نصب شده بود که برخی از آنها هنوز در این ایوان قرار دارد. یکی از زیباترین متعلقات این ایوان که نام بنا نیز از آن ماخوذ شده، تخت مرمر یا تخت سلیمانی است. این تخت در حدود سال ۱۲۲۰ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه از سنگ مرمر زرد معادن یزد، توسط سنگ تراشان اصفهانی ساخته شد. طراحی تخت را میرزا بابای شیرازی نقاش باشی و سرپرستی حجاری آن را استاد محمد ابراهیم اصفهانی حجارباشی دربار انجام دادند. تخت مرمر به شکل سکوی بلند دیواره داری روی دوش سه دیو و شش فرشته و یازده ستون مارپیچی که بعضی از آنها بر پشت شیر قرار دارند، در وسط ایوان مستقر شده است. در سطح عمودی پله و تارمی ها و دست اندازهای گرداگرد آن، اشکال و اشعاری بر روی سنگ کنده کاری شده است. ازدیگر تزئینات این بنا، دو در خاتم بسیار اعلا در دو طرف شاه نشین و ارسیپنج دری بسیار نفیس دیوار پشتی آن است. بناهای ضلع شمالی مجموعه گلستان به ترتیب از غرب به شرق عبارتند از: تالار سلام( تالار موزه) ، تالار آینه، تالار عاج یا سفره خانه، تالار برلیان و عمارت خوابگاه که همه از بناهای دوره ناصری است. معروف ترین این بناها تالار آینه و سپس تالار سلام است.
● موزه ملی جواهرات
تاریخچه جواهرات ایران از زمان حکومت صفویه آغاز می‌شود، زیرا تا قبل از صفویه‌، جواهرات گرانبهایی در خزانه دولتی وجود نداشته است و براساس‌نوشته‌های سیاحان خارجی‌، پادشاهان صفوی بیش‌از دو قرن ۹۰۷( تا۱۱۴۸قمری‌) دست به جمع‌آوری جواهرات زدند و حتی کارشناسان دولت صفوی جواهرات را از بازارهای هند و عثمانی و کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا خریداری می‌کردند و به اصفهان‌، پایتخت حکومت‌ می آوردند. در پایان سلطنت شاه سلطان حسین و با ورود محمود افغان به ایران‌، خزاین دولت با حمله افغان‌ها غارت شد و مقداری از آن‌ها که به وسیله محمود افغان به اشرف افغان منتقل شده بود، پس از ورود شاه تهماسب دوم به اصفهان‌، به چنگ نادر افتاد و از خروج آن‌ها از ایران جلوگیری شد. بعدها نادر برای پس گرفتن آن قسمت از جـواهـرات کـه بـه هـندوستان منتقل شده بود، نامه‌هایی به دربار هند نوشت‌، اما جواب نامساعد شنید. پس از لشکرکشی نادر به هند ۱۱۵۸( قمری‌)، محمدشاه گورکانی مبالغی نقدینه‌، جواهر و اسلحه تسلیم نادر کرد. اما بخشی از اموال و خزاینی که نادر از هندوستان به دست آورده بود به ایران نرسید و در راه بازگشت به ایران از میان رفت.
نادر پس از بازگشت به ایران‌، مقدار قابل ملاحظه‌ای از جواهرات را به رسم ارمغان برای امرا و حکام و شاهان کشورهای همسایه فرستاد. همچنین مقداری از اشیای نفیس و مرصع را به آستان حضرت امام‌رضا (ع‌) تقدیم کرد و مقداری را نیز به سپاه خود بخشید. درسال ۱۱۶۰ هجری قمری‌، پس از قتل نادر، احمد بیگ افغان ابدالی‌، از سرداران نادر، دست به غارت جواهرات خزانه نادر زد. از جمله گوهرهایی که از ایران خارج شد و هرگز بازنگشت‌، الماس معروف کوه نور بود. این الماس در سال۱۲۶۶ هجری قمری‌، به ملکه ویکتوریا اهدا شد. در دوران قاجار، مجموعه جواهرات جمع آوری و ضبط شد و تعدادی از جواهرات بر تاج کیانی‌، تخت نادری‌، کره جواهرنشان و تخت‌طاووس نصب گردید. در سال ۱۳۱۶ شمسی‌، قسمت عمده جواهرات به بانک ملی ایران منتقل گردید وبه عنوان وثیقه اسناد بدهی دولت به بانک بابت پشتوانه اسکناس قرار گرفت.‌ خزانه فعلی در سال ۱۳۳۴ ساخته و درسال ۱۳۳۹ با تا‡سیس بانک مرکزی ایران افتتاح و به این بانک سپرده شد.این موزه تا قبل از انقلاب فعالیت داشته و بعد از آن تعطیل و دوباره درسال ۱۳۶۹ برای عموم بازگشایی شد.
جواهرات مهم این موزه، الماس دریای نور، تخت طاووس یا تخت خورشید، تخت نادری و کره جواهر نشان است.‌ موزه جواهرات ملی با مساحتی حدود ۱۰۰۰ متر مربع مجهز به سیستم ایمنی است که توسط آلمانی‌ها ساخته شده است.‌ جواهرات شاخص موزه عبارتند از: دریای نور که درشت‌ترین و زیباترین الماس برلیان در میان گوهرهای سلطنتی ایران و یکی از گوهرهای معروف جهان است.‌ گفته می‌شود این الماس هزار سال پیش کشف و استخراج شده است.‌ وزن آن اکنون هفت مثقال و ۲۰ نخود، یعنی در حدود ۱۸۲ قیراط‌ و صورتی است‌، ولی پیش از تراش‌، زیادتر از این بوده است.‌ این الماس توسط نادرشاه افشار، جزء هدایای محمد شاه گورکانی و غنایم جنگی از هند به ایران آورده شده و بعد از طی دوران‌های مختلف به دست شاهان قاجاریه رسیده است.‌ دریای نور تا زمان ناصرالدین شاه در وسط یکی از بازوبندهای سلطنتی نصب می‌شد، ولی در زمان او که استفادهاز بازوبند منسوخ شد، آن را به صورت پیش کلاه درآوردند و در قابی زرین با شیر و خورشید و تاج مرصع به ۴۵۷ قطعه برلیان ریز و عالی و چهار قطعه یاقوت قرار دادند. این الماس برلیان از دو سو تراش خورده و به شکل هرم مثلث‌القاعده‌ای است که قاعده آن چهار سانتی‌متر درازا و سه سانتی‌متر پهنا دارد و دو سوی دیگر حدود دو سانتی‌متر است.‌
همه سطوح دریای نور صاف و یک نواخت می باشد‌، جز یک سمت آن که فتحعلی‌شاه با کندن عبارت <سلطان صاحب‌قران فتحعلی‌شاه قاجار >۱۲۴۴، از ارزش آن کاسته است.‌ کره جغرافیایی از دیگر اشیای نفیس موزه است.‌ وزن کره با پایه‌های طلایی آن حدود ۵/۳۷ کیلوگرم و در روی آن ۵۱۳۶۶ قطعه جواهر گوناگون به وزن ۴/۳۶۵۶ گرم نشانده شده است.‌ اقیانوس‌ها و دریاها زمردنشان و آسیا مرصع به یاقوت و لعل‌، ایران مرصع به الماس‌، اروپا مرصع به یاقوت‌، آفریقا مرصع به یاقوت سرخ و کبود و آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا مرصع به یاقوت و لعل است و خط استوابه وسیله الماس نشان داده شده و دو حلقه زرین ساده که در روی آنها گل‌های الماس نشان نصب شده‌،به طور متقاطع کره را در میان گرفته است.‌ بر روی کره، القاب ناصرالدین شاه منبت و الماس نشان شده است.‌ در این کره‌، کوه دماوند با یاقوت درشتی مشخص و شهر تهران با یاقوت معروفی به نام اورنگ زیب نمایان است.‌ تاج‌ماه ، جواهر دیگری است که بعد از دریای نور، در میان جواهرات سلطنتی خودنمایی می‌کند. این سنگ سفید و خوش آب و رنگ بادامی شکل، ۱۱۲ قیراط وزن دارد و در وسط بازوبند سلطنتی بازوی چپ قرار داشت.‌ اما بعدها به صورت دگمه یا بر روی سینه یا پیش کلاه نصب می‌کردند و اینک به صورت پیاده در خزانه جواهرات سلطنتی ایران نگهداری می‌شود. تاج‌کیانی، تاجی است که پادشاهان در مراسم تاجگذاری از آن استفاده می‌کردند.‌
● موزه هنرهای معاصر
‌ این موزه در ضلع شمالی بلوار کشاورز و غرب پارک لاله در زمینی به وسعت ۲۰۰۰ مترمربع واقع شده است ودر سال۱۳۵۶ فعالیت فرهنگی و هنری خود را آغاز کرد. پیرامون آن فضایی سبز و زیبا موسوم به پارک مجسمه با تندیس‌هایی ارزشمند از هنرمندان پر آوازه معاصر ایران و جهان قرار گرفته‌است.‌ سـاختمان موزه‌‌، که یکی از نمونه‌های با ارزش معماری نوین ایران می‌باشد‌، با الهام از معماری سنتی ایران و مفاهیم فلسفی آن بنا شده است.‌ طراحی و معماری این بنا به دست کامران دیبا انجام گرفته است.‌ هشتی‌، چهارسو، معبر و گذرگاه از جمله عناصر چشم‌نوازی هستند که بازدیدکنندگان هنر دوست را به تا‡مل در هنر و فرهنگ ایران زمین وا می‌دارد. موزه هنرهای معاصر، مرکز فعالیت‌ها و رویدادهای مهم هنری ایران در زمینه هنرهای تجسمی به شمار می‌آید. گالری موزه مکان برگزاری نمایشگاه‌های مختلف هنری است،‌ به هنگام برپایی هر نمایشگاه‌، یک یا دو گالری نیز به نمایش گنجینه‌هایی از هنرمندان بزرگ جهان اختصاص می‌یابد. ساختمان موزه تلفیقی ازمعماری مدرن و سنتی می باشد که با الهام از بادگیرهای مناطق حاشیه کویر ایران ساخته شده است.‌
تندیس‌هایی زیبا و با ارزش از هنرمندان معاصر همچون هنری مور، آلبرتو جیاکومتی و پرویز تناولی فضای سبز اطراف را به پارک مجسمه بدل ساخته است.‌ بیننده مسیری چرخشی را در گرداگرد فضای اصلی موزه می‌پیماید و پس از تماشای نگارخانه‌ها، به هشتی می‌رسد در دل هشتی‌، اثر زیبا و نوین ماده و فکرکه توسط هنرمند ژاپنی‌ نوریوکی هاراگوچی‌، از روغن و پولاد ساخته شده است‌، خود نمایی می‌کند. مجموعه دائمی موزه هنرهای معاصر تهران، ازحدود ۳۰۰۰ اثر ارزشمند و یکتا تشکیل شده که به نخبگان دیروز و امروز هنرهای تجسمی ایران و جهان تعلق دارد و در مالکیت موزه است.‌ آثاری از هنرمندان پرآوازه مانند رنوار، لوترک‌، گوگن‌، پیکاسو، ماکس ارنست و ماگریت از آن جمله‌ هستند. ‌در کتابخانه تخصصی موزه هزاران عنوان کتاب فارسی و غیر فارسی در زمینه‌های معماری‌، نقاشی‌، طراحی‌، ارتباط تصویری‌، عکاسی‌، صنعت سینما و دیگر زمینه‌های هنری گرد آمده است.‌
● تخت کیکاووس
تخت کیکاووس در حدود ۱۸ کیلومتری شهر شهریار و ۸ کیلومتری ملارد در روستای بیدگنه قرار گرفته است که به دوران ساسانی باز می گردد. این اثر که در ۱۲کیلومتری غرب تخت رستم واقع است جایگاه مقدسی برای برگزاری آیین های مذهبی در دوران باستان بوده و شامل سه بنا می باشد که هر سه در پای یک تپه بلند به ارتفاع ۱۰۰ متر قرار گرفته اند. این تپه به شکل تیغه ای است که در دشت پیش رفتهو در نوک آن سکویی به شکل ذوزنقه به اضلاع ۱۰ ، ۱۱ و ۸ متر وجود دارد ودسترسی بدان از طریق راهی عریض در دل کوه که به قسمت جنوب سکو منتهی می‌شودامکان پذیر است. این بنا از سنگهایی که با ملات مخصوصی از گچ به هم متصل شده اند، ساخته شده است. چهار طاقی تخت کیکاووس در پای بنا قرار دارد ونقشه آن به شکل مربع است با در گاهی در شمال به عرض ۲۳۰ ساتی متر و دیوارهایی به قطر ۷۷ سانتی متر و به طور کلی در شمار چهار طاقی های عهد ساسانی طبقه بندی می‌شود.
● ‌تنگه واشی
تنگه واشی یا تنگه ساواشی مکانی است تفریحی و توریستی که در حدود ۱۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان فیروزکوه واقع است که با داشتن آب و هوای مناسب در تابستان ها، میزبان جمعیت کثیری از مسافران و گردشگران می باشد. مناظر زیبا و آب و هوای خوب، تنها بخشی از جذابیتهای تنگه واشی است و شاید یکی از جذابترین بخشهای سفر به تنگه واشی حرکت در رودخانه ای است که در بین یک دره سنگی قرار دارد. با توجه به نزدیکی تنگه واشی به شهر تهران، امکان مسافرت یک روزه به این منطقه وجود دارد به خصوص در تابستان هزاران نفر از ساکنین استان تهران و حتی استانهای اطراف به این منطقه مسافرت می کنند. در سال های اخیر، بسیاری از موسسه های توریستی، اقدام به برگزاری تورهای گوناگونی در این منطقه نموده اند که همین عامل باعث افزایش شهرت و معروفیت این منطقه شده است. تنگه واشی به طول حدود ۳۰۰ متر و با دیواره های صخره ای بلند به ارتفاع حدد ۱۰۰ متر محل عبور رودخانه ای است که از کوه های ساواشی سر چشمه می گیرد و از میان دشت می گذرد. در فصل تابستان که آب به کمترین میزان خود می رسد، عمق آن به حدی است که در برخی نقاط تا زیر زانوی شما را خیس نماید.
از دید آنوبانینی یکی از مهمترین جذابیت های این تنگه، همین عبور از میان آب است. کل مسافت را باید از داخل آب طی نمود. بعد از عبور از تنگه اول و گذر از دشتی سرسبز و زیبا، تنگه دوم قرار گرفته که حدود ۲ کیلومتر با تنگه اولی فاصله دارد. این تنگه هم تقریبا مشابه تنگه اول بوده و به همان ترتیب باید از آن گذشت. این تنگه هم بسیار زیبا و چشم نواز بوده و از دیواره های سنگی آن در نقاط مختلف چشمه های آب زلال و خنکبه سمت پایین روان است. در انتهای این تنگه نیز هیاهوی ریزش آب آبشاری زیبا مسافران را به خود می خواند تا در زیر آبشار و در هوای گرم تابستانه تنی به آب بزنند. تنگه واشی علاوه بر طبیعت زیبا، دارای آثار باستانی نیز می باشد. یکی از سه کتیبه معروف دوره قاجار در این تنگه واقع شده است. دو کتیبه دیگر در چشمه علی شهر ری و تونل وانا در جاده هراز واقع شده اند. هر سه این کتیبه ها به دستور فتحعلی شاه قاجار حکاکی شده است. فتحعلی شاه که زمان قبل از پادشاهی خویش را در شیراز گذرانده بود، با دیدن نقش برجسته های آن دیار، سه نفر به نامهای حجارباشی، نقاش باشی و معمارباشی را مسئول ساخت این سه کتیبه در تهران کرد. کتیبه واقع در تنگه واشی دارای ابعاد شش در هفت متر است که وقایع زمان فتحعلی شاه ،دورتا دور کتیبه روایت شده است. بزرگترین نقش برجستهاین کتیبه ها، نقش شکارگاه با تصویر اسب، نیزه و شکارهایش است که در اطراف آن می توان عباس میرزا، علی قلی میرزا و علی نقی میرزا پسران فتحعلی شاه و همچنین نوادگانش را در حال شکار دید. این کتیبهکه حدودا ۱۸۵ ساله است به گونه ای در دل کوه حک شده که از بارش و تابش آفتاب در امان است در این تنگه گیاه کمیاب باریجه که مصارف مهم صنعتی و دارویی دارد می روید.
● آب گرم لاریجان
آب گرم لاریجان یکی دیگر از دیدنی های شهریار به شمار می رود. آب معدنی لاریجان با ۳۰۰ حمام خصوصی و دو حمام همگانی، پذیرای مبتلایان به بیماری های پوستی، رماتیسم، مجاری تنفسی و عصبی است.
● دشت شقایق
دشـت شـقایق شهریار، در دامنه های منطقه اخترآباد، در غرب شهرستان شهریار همه ساله میزبان هزاران بازدید کننده و تور طبیعت گردی از مناطق مختلف کشور و به ویژه، استان تهران است. از اواسط اردیبهشت ماه تا اواخر خرداد، دامنه کوهها و تپه های زیبای اختر آباد ملارد به وسعت چندین هکتار پوشیده از گلهای شقایقی می شود که سرخی آن از دور دستها نیز قابل مشاهده است؛ آنچنان که گویی چادری سرخ بر روی دشت کشیده شده است.
● حمام مهدی خانی
این حمام در بازار بزرگ تهران قرار دارد. مساحت آن در حدود ۹۰۰ متر مربع و شامل ،حمام به مساحت ۴۵۰ متر مربع و تاسیساتی چون یک واحد پتو بافی، واحد مسکونی، مغازه و سرایداری است. این بنا دارای جرزهای آجری با ملات گل و آهک می باشد. بنای حمام متعلق به دوره قاجار وحدود ۸۰ در صد آن سالم به نظر می‌رسد.
● حمام همتیار
حمام همتیار یکی از حمام های قدیمی تهران در خیابان وحدت اسلامی واقع است. این بنا که همچنان شکل و فرم تاریخی خود را حفظ کرده، به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده و مشغول کار است. دربخش داخلی حمام اجزای طاق و تویزه های بسیار زیبا به چشم می خورد. پاگرد، حوضچه ، ستون ها و سرستونهای زیبا، بینه، گرم خانه، سرد خانه و ... از دیگر اجزای این بناست.‌
● حمام درده
در مرکز روستای "در ده" از توابع فرمانداری فیروزکوه، حمام قدیمی وجود دارد که قدمت آن به ۲۰۰ سال پیش می رسد. برای ورود به حمام باید از چند پله پایین رفت، با چرخشی به سمت چپ فضای رختکن مشخص می شود و با چرخشی دیگر به سمت چپ به گرم خانه راه می یابد. فضای رختکن مربع و دارای سکوهایی برای نشستن است. در وسط نیز یک حوض سنگی بیضی شکل مشاهده می شود. گرم خانه دارای پلان مستطیل، سقف گنبدی و طاق جناغی با نور گیر است. مصالح به کار رفته در بنا ، ملات ساروج و سیمان است .‌

 بازار اردبیل

بازار اردبیل مجموعه ای ‌است مرکب از همه عناصر تشکیل دهنده وابسته به آن، تشکیلاتی چون تیمچه، سرا، حمام و مسجد این بازار د‌ر مرکز شهر و ‌در طرفین خیابان امام خمینی قرارگرفته است. این مجموعه از سابقه ای طولانی برخوردار است. قدیمی ترین سیاحانی که از بازار اردبیل نام برده اند عبارتند‌‌از: مقدسی و اصطخری در سده چهارم هجری که آن را به صورت صلیب در چهار راسته توصیف کرده اند. ‌بازار اردبیل د‌ر قرن های هفتم و هشتم رونق فراوان داست. در سده های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین به شمار می رفته و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می رسید. بنای کنونی بازار و عناصر وابسته به آن از آثار دوره صفویه و زندیه است که بر بنیان اولیه بازار ساخته شده است. کوچه مجموعه بازار اردبیل ازنظر ابعاد و تناسب، در خور شهری قدیمی و تاریخی چون اردبیل نیست، ولی هم اکنون نیز به عنوان مرکز اقتصاد و تجارت اردبیل نقش عمده ایفا می کند. ‌قسمت عمده بازار اردبیل در خیابان کشی های نیم قرن گذشته تخریب شده و ارتباط بعضی از بخشهای آن با همت مرکزی بازار از بین رفته است. ‌بازار اردبیل با تاق نمای جانبی، تاق و تویزه و گنبدهای ساده شامل راسته بازار اصلی، بازار زرگران، بازار قیصریه، راسته پیرعبدالملک، بازار خواهان ، بازار کفاشان و علافان است. پر قسمت های بازار د‌ر دوره صفویه بنا، یا مرمت شده است.

بازار تبریز به عنوان یکی از مراکز بزرگ و مهم تجاری کشور از نادرترین بناهایی در سطح دنیا است که با چنین وسعتی به صورت سرپوشیده طراحی و اجرا شده است. ویژگی های ارجح معماری، الگوهایی برگرفته از معماری سنتی ایران و تغییر و نوآوری در آنها، بسیار کم نظیرند. تعدد و تنوع کاربری ها، نحوه سازماندهی فضاها (فضاهای مثبت و منفی)، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه های شهری و غیره از نکات بسیار مهم بازار تبریز به شمار می آبند که همیشه در دوره های مختلف تاریخی و حتی در زمان معاصر نیز با انعطاف پذیری بالا جوابگوی بسیاری از نیازهای ساختاری و فضایی لازمه یک مرکز تجاری بوده است. کل مجموعه با اقدامات میراث فرهنگی استان و حمایت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت واقع شده و هم اکنون با ساخت و ساز هایی که در اطراف بازار انجام شده با کارآیی نسبتا بالایی به زندگی خویش ادامه می دهد. البته مسائل حفاظتی و نگهداری بنا، به خصوص بعد از بازسازی، چندان شایان توجه نبوده و نیازمند توجه بیشتری است. بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه ( یعنی از زلزله ای که در سال ۱۱۹۳ ه.ق روی داد) و عصر قاجار است و در زمان عباسی میرزا که تبریز ولیعهد نشین ودارالسلطنه کشور بود سراها و تیمچه ها و بازارهای عالی تازه ای در این مجموعه احداث شدند.
اما بازار تبریز در دوره های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات بسیاری بوده و مخاطرات بسیاری را از سر گذرانده است. در این مجال کوتاه سعی بر این است که بازار تبریز را نه از بعد معماری و متخصصان امر، بلکه از زبان مسافران و رهگذران تاریخ به تماشا بنشینیم و گذشته و حالات بازار را در دوره ها مختلف به بحث بگذاریم.
تبریز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادی و آمدن به صورت یک شهر بزرگ، مرکز مبادلهء کالاهای بازرگانی کشورهای اروپائی و آسیائی بوده و خود نیز بنا به مقتضیات جغرافیائی محصولات کشاورزی و صنعتی فراوان داشته که به ا قصی نقاط دنیای آنروز صادر می گردیده و این معاملات ایجاب می کرده که بازارها و مراکزی برای مبادله و فروش کالاهای گوناگون شرقی و غربی داشته باشد.لذا اکثر موٌرخان و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی مطالب جالبی در بارهء کالاها و وضع بازرگانی و بازارهای تبریز نوشته اند؛ من می توان به خاطرات جهانگرد فرانسوی ژان شاردن «Jean Chardin» (۱۷۱۳م – ۱۶۴۳م) اشاره کرد:
« ... تبریز شهر مستعد و بزرگی است. از نظر وسعت و استعداد دومین شهر ایران محسوب می شود. این شهر دارای ۱۵۰۰۰ خانه، ۱۵۰۰۰ دکان و مغازه، ۲۵۰ مسجد، ۳۰۰ کاروانسرا، ۵۵۰۰۰۰ نفر جمعیت دارد. در تبریز عمارات و قصور عالی ندیدیم، لکن بهترین و با شکوه ترین بازارهای آسیا را در این شهر یافتیم. دکان ها و حجره ها از هم مجزا بوده و در کوچه های دالان مانند دارز و پهن و بلند و سرپوشیده به بلندی ۵ پا واقع شده اند که مجموعه آنها بازار را تشکیل می دهند و فوق العاده زیبا، خوش منظر و تماشایی است. این بازار قلب شهر را تشکیل می دهد، منازل و خانه ها در خارج بازار ساخته شده اند. انبوه جمعیت و اجناس بازرگانی که در بازار انباشته شده اند بسیار جالب و دیدنی بوده، به طور حیرت آوری ابهت و جلال بازار را نمودار می سازند»
ابن بطوطه«Ebne Batute» نویسنده و جهانگرد مراکشی در سفرنامه خود ار وفور نعمت و عظمت بازارها به ویژه از بناهای تاریخی همچون عمارت «شنب غازان» و «ارک علی شاه»(۱) به عنوان آثار منحصر به فرد دوره خویش یاد کرده و اذعان دارد که از دیدن بازار تبریز غرق حیرت و تعجب شده است. وی در بازدید از بازدید از بازار طلا و جواهر که در آن زمان «قیصریه» نام داشته است و در سال ۱۴۰۲ م(۸۰۵ ه.ق) به فرمان شاه اوزون حسن بنا شده، چنین می نویسد:
«وقتی به بازار جواهریان رفتم، بسکه از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. غلامان خوشگل با جامه های فاخر، دستمال های ابریشمین به کمر بسته پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می دادند. زنان در خرید جواهر بیکدیگر سبقت می جستند»
هم اکنون مرکز فروش طلا و جواهرات در بازار تبریز، بازار «امیر» نام دارد و از راسته طویلی از مغازه ها تشکیل شده است و در ضلع شرقی آن تیمچه امیر یکی از با شکوهترین تیمچه های مجموعه بازار تبریز به قرار دارد. بنای تیمچه را به میرزا محمد خان نظام زنگنه نسبت می دهند که در زمان نائب السلطنه عباس ولیعهد فتحعلی به مقام امیر نظامی رسیده است، یعد از گذشتن از تیمچه امیر وارد حیاط بزرگی با درختان کهن می شویم که بنایی دو طبقه در دورتادور حیاط شکل گرفته اند و شامل کارگاه های جواهر سازیند.
راسته‌های معروف بازار تبریز عبارت‌اند از: بازارامیر، بازارکفاشان، بازار حرمخانه، راسته بازار، یمنی دوز بازار، بازار حلاجان، قیز بستی بازار، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقیه، بازارمسگران، بازار حاج محمد حسین، بازارمشیر، بازارچهء شتربان، بازار صفی، بازارچهء خیابان و چند بازار دایر و مرتب دیگر. بزرگ‌ترین گنبد بازار، گنبد تیمچهء مظفریه است که هم اکنون یکی از مراکز بزرگ فرش در ایران محسوب می شود.
مادام دروتی اسمیت «Druti Esmit» از مستشرقان معروف فرانسه در سفری کهبه سال ۱۳۴۰ به تبریز داشته، در کتاب «خاطراتی از شرق» بازار تبریز را چنین توصیف کرده است:
«... سقف بازار با طاق های آجری مرتبی پوشیده شده بود و در فواصل معین دارای روزنه های شیشه ای برزگی هستند که حتی در روزهای ابری نیز فضای تیره داخل بازار را روشن می سازند. همه جا تا چشم کار می کرد، مغازه بود. ما برای تماشا به راه افتادیم. قریب ۵۰ دکان فقط کت و شلوار مردانه و لباس های دیگر و پارچه می فروختند. دهها مغازه کفاشی وجود داشت که روی هر سه دیوار آن ردیف های کفش به اندازه ها و شکل های مختلف آویخته شده بودند علاوه بر این اجناس و لوازم خانه نیز در بازار عرضه می شدند. پتوهای پشمی، زیلوهای زبر ترک،شیرینی، میوه و انداع ادویه در کیسه های دهان باز هوای بازار را معطر می ساختند...»
بازار تبریز علاوه بر کاروانسراها، حجره ها، تیمچه ها، بازارچه ها، در داخل و یا در جنب آن چند مسجد و مدرسه طلاب بنا شده اند و مهمترین آنها مسجد جامع تبریز است که در دوران صفوی بر روی ویرانه های مسجد جامع زمان سلجوقیان بنا شده است؛ درازای مسجد ۶۷ متر و پهنای آن به ۱۴.۵ متر می رسد. تزئینات کاشیکاری در این مسحد دیده نمی شود، فقط کتیبه های برجسته به خط ثلث عالی در ۱۵ سطر مربوط به سال ۱۵۶۴ م نوشته استاد علاءالدین محمد تبریزی، خوشنویس دوران صفوی، به چشم می خورد.

بازار قدیمی شهر کرمانشاه دارای قدمتی بیش از ۱۵۰سال است. این بازار هنوز پویایی خود را حفظ کرده و نقش مهمی در اقتصاد این شهر و شهر های ‌همجوار آن دارد. در گذشته های نه چندان دور به غیر از داد و ستد، بخشی از فعالیت های تولیدی و صنعتی نیز در همین بازار انجام می گرفت. با گذشت زمان از تعداد تولید کنندگان که بیشتر صنعتگر بودند، کاسته شد و در نتیجه سهم تولید ‌در بازار بسیار محدود گشت. از عمده ترین مراکز تولیدی می توان به بازار آهنگرها ، بازار مسگرها، زین سازان ، راسته صحافان ، راسته تفنگ سازان در تیمچه سید اسماعیل اشاره کرد. امروزه بخش تولید تنها به بازار آهنگر‌ها، بازار کلوچه پزها و بخش کمی از بازار زرگرها محدود شده است. برخی از راسته های بازار با نام اقلیت های قومی یا مذهبی معروف است. در مسیر طولانی بازار، سراها و کاروانسراهای متعددی ‌وجود داشته است که خدماتی را در اختیار مسافرین و بازرگانان قرار می دادند.‌

قدیمی‌‌ترین توصیفی که از بازار اصفهان به جا مانده است، شرحی است از قرن چهارم هجری قمری (دوران دیالمه)، در کتاب «رسالهٔ محاسن اصفهان» تحت عنوان «بازار جورین» که می‌‌گوید:
«بازاری بود بر دروازهٔ خور (خورشید) که یکی از چهار دروازهٔ‌ مشهور اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامهٔ ‌مردم اصفهان با انواع خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و آلات و ادوات موسیقی یکی دو ماه را در آن محل به تفریح و عیش و عشرت می‌‌‌‌گذراندند و بالطبع برای احتیاج این جمعیت از اغذیه، البسه و غیره بازارهایی برپا می‌کردند و طوافان و بازاریان انواع نعمت‌ها را در آنجا گرد می‌آورند.»
در همین کتاب کالاهایی که در بازار اصفهان عرضه می‌شد، به این شرح آمده است: ظرائف بغداد، خزهای کوفی، دیبای روم، شرب مصر، جواهر بحرین، آبنوس عمان، عاج هندوستان، گلیم‌های آذربایجان و گیلان، فرش‌های اَرمَن و ...
در قرن هشتم هجری قمری، «از بازار مظفریه با شش دروازه و چهارصد باب دکان و حجره که با آجر و گچ بنا شده و در داخل آن چهار کاروان‌سرای بزرگ مجهز به اتاق‌هایی برای سکونت مسافرین و اهل معاملات، با اصطبل، فضای باز، دو مسجد و یک سقایه» نام برده شده است.
ناصرخسرو در سال ۴۴۴ هجری قمری، از عظمت بازار اصفهان در آن دوران یاد کرده است.
بازارهای کنونی اصفهان که شاخه‌هایی از بازار بزرگ سراسری آن است، در دورهٔ صفوی هم‌زمان با بناهای میدان بزرگ و مجموعهٔ‌‌ آثار اطراف آن پدید آمده و توسعه یافتند.
شوالیه ژان شاردن فرانسوی «از بازار قیصریه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالی و تزئینات آجرهای چینی (کاشی‌‌کاری) و سکوهای وسیع (از) سنگ یشم و سماق که (بر آن‌ها) جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زیورآلات و جواهر‌آلات و سکه‌های کمیاب را به فروش می‌رساندند»، ‌ یاد کرده است. در بالای سردرِ قیصریه، تصویری است که شاه‌عباس را در جنگ با ازبکان، یا در شکارگاه نشان می‌دهد و هم‌چنین تصاویری از مردان و زنان اروپایی نیز دیده می‌شود. ساعت و ناقوس بزرگی هم بالای سردر بازار نصب شده که در جنگ شاه‌عباس با پرتغالی‌ها در هرمز به دست ایرانیان افتاد و به اصفهان انتقال داده شد.
بر سردرِ قیصریه، هم‌اکنون دو پشت‌بغل کاشی‌کاری صحیح و سالم وجود دارد که به شیوهٔ مینیاتورهای دوران صفوی، یک نفر تیرانداز را با سر انسان و تنهٔ شیر و دم‌اژدها نشان می‌دهد. این مجموعه، نمایش برج قوس است که مورخین مشرق زمین، زمان احداث شهر اصفهان را در این برج باور داشته‌‌اند.
شاردن می‌‌نویسد : «از سردر قیصریه وارد مجلل‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای اصفهان می‌شویم که محل فروش پارچه‌های گرانبهاست و گنبد منقش بزرگی در وسط آن قرار دارد. در طرف راست این گنبد، ضرابخانه و در طرف دیگر آن «کاروان‌سرای لَله‌بیک» بنا شده است.» «شاردن» از کاروان‌سرای «مولتانیان» در این بازار نام می‌برد که عده‌ای از مولتانیان هند در آن به تجارت و دادوستد اشتغال داشته‌اند. او به بازار صحافان، صندوق‌سازان، سرّاجان و کاروان‌سرای برنج‌فروشان، بازار لبّافان، آهنگران، کاروان‌سرای گلپایگانی‌ها و کاروان‌سرای حلاّجان، بازار کفاشان و ساغری‌سازان، بازار عطاران، قنادان، داروفروشان و فروشندگان زیورآلات و پارچه‌های کهنهٔ قیمتی و بازار مسگران، راسته‌های ترکش‌دوزها و زین‌سازان و چپق‌سازان و تیر و کمان‌فروشان، هم‌چنین به زیباترین و بزرگ‌‌ترین قهوه‌خانهٔ اصفهان در مدخل بازار قیصریه اشاره کرده است؛ با تالارهای بزرگ و نیمکت‌هایی که به راحتی می‌توان روی آن‌ها نشست.
امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به «بازار عربان» منتهی می‌شود. این بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام‌الملک و مسجد جامع، «بازار نظامیه» یا «نظام‌الملکی» نیز گفته‌اند و تا نیم قرن پیش رشته‌های طولانی و متعددی، این بازار را به بازارهای دروازهٔ طوقچی و بازار غاز و میدان وصل می‌کرده است. از انشعابات دیگر آن، بازار ریسمان و مدرسهٔ کاسه‌گران است.
مجموعهٔ آثار تاریخی دیگری مانند مدرسهٔ ملاعبداللّه (مولانا عبداللّه شوشتری)، ساروتقی، مسجد جارچی‌باشی، مدرسهٔ صدر، مدرسهٔ نیماورد؛ و کاروان‌سراهایی از عهد صفویه و قاجاریه مانند کاروان‌سرای مخلص، گلشن و تیمچهٔ ملک و بسیاری کاروان‌سراها و تیمچه‌های دیگر؛ و حمام‌هایی از عصر صفویه، بر اهمیت تاریخی مجموعهٔ معماری بازار بزرگ اصفهان که از سردرِ قیصریه تا سردرِ مسجد اصفهان امتداد دارد، افزوده است.

باغ ارم در شمال غربی شیراز، واقع در خیابان ارم بوده و از ضلع شمال غربی به بلوار دانشجو (خیابان آسیاب سه‌‌تایی) محدود می‌گردد. بطوریکه از اسناد تاریخی بر می‌آید، باغ ارم تا سال ۱۳۲۵ ه.ش در خارج شهر شیراز و در سمت شمال غربی آن واقع بوده و اطراف آن بیابان و رودخانه و سنگلاخ بوده است. با گسترش شهر شیراز، به تدریج این باغ در داخل شهر و در شمال غرب آن قرار گرفت و هم‌اکنون با گسترش بیشتر شهر شیراز به سمت غرب، این باغ در شمال شهر شیراز قرار گرفته است. باغ ارم از ضلع شمال غربی به بلوار دانشجو (خیابان آسیاب سه‌تایی)، از شمال شرقی به بلوار ارم و در رأس شمالی به میدان ارم محدود می‌گردد. این باغ در دامنه کوه آسیاب سه‌تایی قرار داشته و در حدود ۳-۲ کیلومتر تا کوه معروف بابا کوهی، در شهر شیراز فاصله دارد.
● تاریخچه
باغ ارم شیراز بطور مسلم از دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته و با توجه به اینکه سیستم فئودالی بطور کامل بر جامعه آن دوره حاکم بوده بدون تردید بانیان و صاحبان باغ ارم که باغی ارزشمند بوده، در آن زمان حکام وقت بوده‌اند. ‌احتمال می‌رود اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی به حکومت فارس منصوب بوده دستور احداث این باغ را داده باشد.
بعد از وی تا جلوس شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالاً باغ ارم را در تصدی داشت، اطلاعی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست. شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال ۷۴۲ ه.ق جلوس نموده و در سال ۷۵۷ ه.ق کشته شد. پس از انقراض سلسله آل اینجو بوسیله آل مظفر، احتمالاً باغ ارم به مالکیت سلاطین آل مظفر در آمده است و در عهد شاه منصور آخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان کشته شد، باغ در نهایت آبادانی و شکوه بوده است. از عصر صفویه به بعد باغ ارم در نوشته‌های جهانگردان، آباد و باشکوه توصیف شده است. در عهد کریم خان زند احتمالاً باغ ارم در مالکیت سران سلسله زندیه بوده و مانند سایر ابنیه و باغهای شیراز مرمت یافته است. از اواخر دوره زندیه تقریباً بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی بوده است. خاندان جانی خان قشقایی که از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی می‌کردند، مدت مدیدی این باغ را در اختیار داشته و از آنجا به عنوان مقر فرمانفرمایی خود در شهر شیراز استفاده می‌کرده‌اند. نخستین ایلخان این خاندان یعنی جانی خان و پسرش محمد قلی خان عمارتی با شکوه در این باغ بنا نهادند. در اوایل دوره قاجاریه بعضی از سران ایل قشقایی که مالکین سابق باغ ارم بوده‌اند در گوشه‌ای از این باغ به خاک سپرده شده‌اند که در حال حاضر نشانی از این قبور در دست نیست. ساختمان عمارت این باغ در دوره ناصرالدین شاه قاجار هنوز مرغوب و قابل توجه بوده است. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری نموده و ساختمان فعلی موجود در باغ را به جای عمارت ایلخانی بنا نمود ولی احتمالاً اساس ساختمان قبلی را حفظ کرده است. پس از درگذشت حاج نصیرالملک در سال ۱۳۱۱ ه.ق تزئینات بنا و بعضی قسمتهای ناتمام بوسیله ابوالقاسم خان نصیرالملک، مالک این باغ اتمام یافته است.
در آن زمان توصیفی توسط فرصت‌الدوله شیرازی راجع به این باغ داده شده که به شرح زیر می‌باشد: "... بستانی است بی مثال و گلشنی است بهشت تمثال ...، سروهایش سر به افلاک کشیده، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری که به واسطه دو ستون قوی پیکر بر پاست و ارسی‌ها، گوشواره‌ها و اتاقها و رواقهای دیگر را از فوقانی و تحتانی داراست. آبشارهای متعدده از هر جانب آن روان است و سبزه‌های اطراف جویش چون خط برگرد عارض نوش لبان. بنای اول آن را محمد قلی خان ایلخانی نهاده سپس مرحوم حاجی نصیرالملک خریده و حکم به بنیاد عمارات مذکور داده. حاجی محمد حسن معمار... آن بنا را برآورده باغی دیگر برآن افزوده‌اند. آن نیز هوایش معطر است...، خلوتی دیگر دارد که نارنجستانش نام نهاده‌اند. باربند و کوشکی هم برای آن قرار داده‌اند."
دونالد ویلبر درباره باغ ارم شیراز چنین نگاشته است: "... برای مدت لااقل ۷۵ سال این عمارت در تصاحب خان‌ها و یا سران قبیله قشقایی بود. همین ساختمان هسته مرکزی باغ به شمار می‌رود. در این موقع دیواری در وسط باغ احداث کردند و بدین ترتیب باغ به دو قسمت تقسیم گردید. باغ ارم محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی که شاهد مهمان‌نوازی بی دریغ ایل قشقایی بوده است. هرچند سال یکبار مقداری از درختان مرکبات بر اثر سرمای سخت از بین می‌روند درحالی که سروها در عرض پنجاه سال اخیر همچنان جذابیت خود را حفظ کرده‌اند ... ." در تهیه طرح باغ، محور طولانی آن مشخص گردیده است. امروز کوشک اصلی، هسته مرکزی این باغ و جالب‌توجه‌ترین جنبه آن را تشکیل می‌دهد. اطاقهای طبقه زیرین تقریباً زیرزمین است و تالار مرکزی آن را برای استراحت در روزهای گرم تابستان در نظر گرفته‌اند. نهر آب مستقیماً از این تالار می‌گذرد و در سر راه خود قبل از اینکه به حوض بزرگی فرو ریزد استخر را پر می‌کند. دیوارها و کف این تالار از کاشی‌های رنگین پوشیده شده است. پلکانی این طبقه را به طبقه بالاتر و به راهروهایی که به تالار بزرگ منتهی می‌گردد متصل می‌سازد. منظره جنوبی آن همان ادامه محور اصلی است و از طرف شمال چشم انداز آن را تپه‌هایی تشکیل می‌دهد که در حاشیه رودخانه قرار گرفته است. در این محل نیز مانند بسیاری دیگر از ساختمانهای شیراز کاشیهای براق و سنگهای تراش میراث قدیم را از نو رواج می‌دهد. این قسمت سه گوش (سنتوری) منظره‌ای را متعلق به دوره ساسانیان که با کاشیهای رنگی زینت ‌شده نشان می‌دهد درحالی که در طبقه‌ای که هم‌سطح زمین ساخته شده تخته سنگهای آهکی نسخه‌های تحریف شده‌ای است از نقوش برجسته دوره هخامنشیان که در تخت جمشید دیده می‌شود. در سراسر این ناحیه وسیع بوته گل سرخ کمتر دیده می‌شود و به جای آن در گلخانه که داخل آن را با چوب به طرز پلکانی ترتیب داده‌اند انواع گلها را در گلدان نگاهداری می‌کنند تا آنها را در نقاط اصلی در داخل کوشک و خارج آن قرار دهند."
باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک به فرزندش رسید و پس از چندی به یکی از سران ایل قشقایی فروخته شد. سپس به تصرف دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شده است. دانشگاه شیراز مدتها به عنوان کاخ پذیرایی از آنجا استفاده می‌نمود. در سالهای ۱۳۵۰_۱۳۴۵ه.ش این باغ با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه و بودجه و زیر نظر مسئولین وقت دانشگاه، تعمیر اساسی شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه‌تایی به آن افزوده شده است. امروزه باغ ارم همچنان در اختیار دانشگاه شیراز می‌باشد و در حقیقت به تمام مردم تعلق دارد.
● معرفی
باغ ارم شیراز به عنوان مکانی دیدنی و تفریحی مورد بازدید مردم و سیاحان قرار می‌گیرد. شیوه معماری عمارت باغ ارم که در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگیهایی که دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروی از اسلوب معماری زندیه و صفویه است.
عمارت اصلی باغ ارم که فعلاً موجود و از ساخته‌های دوره نصیرالملک بشمار می‌آید در سمت مغرب باغ قرار دارد. این عمارت رو به مشرق و دارای سه طبقه است، و از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری شاهکار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. طبقه زیرین که هم‌سطح زمین است در وسط دارای یک تالار اصلی بنام حوضخانه است. دو طرف این حوضخانه دو راهرو است و در انتهای هر دو راهرو پله‌هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده است. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ است. مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی است. طبقه دوم عمارت چنانکه گفته شد در وسط ایوانی بزرگ با دو ستون بلند دارد. در پشت ایوان یک سالن بزرگ واقع است و دو جانب آن دو راهرو می‌باشد که بالای آن دو گوشوار است و چهار اتاق نیز در طرفین راهروها است.
در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان کوچک رو به مشرق قرار دارد که پشت آنها ارسی‌ها و درک‌هایی است. این ایوانها هرکدام دارای دو ستون سنگی یکپارچه کوچک می‌باشد. انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو است. در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یک آشپزخانه وسیع و به همان اندازه وجود دارد. طبقه سوم در وسط دارای یک سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است که پنجره‌های آن به ایوان اصلی باز می‌شود و در دو طرف این سالن دو راهرو است. در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت دو اتاق در جنب راهرو ضلع جنوبی یک اتاق و یک سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوانی‌های طبقه دوم و درست بالای آنها قرار دارد. بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم بصورت تراس است.
هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. این مجموعه هشت اتاقی همان باربندی است که فرصت‌الدوله شیرازی در آثار عجم به آن اشاره نموده است. این اتاقها در سالهای اخیر مرمت شده و در حال حاضر به واحد سرپرستی و امور اداری باغ اختصاص یافته است. در کنار ورودی شرقی باغ نیز دو اتاق قرار گرفته که برای سکونت نگهبانان و خدمه ایجاد شده است. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است.
ایوان ساختمان اصلی رو به مشرق است و در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یکپارچه بلند واقع شده و سرستونها به طرز ماهرانه‌ای حجاری شده است. نقش سرستونها را تصویر مردانی با لباسهای دوره قاجاریه و گل و بوته‌هایی بطور قرینه تشکیل می‌دهد. درمیان ساختمانهای دوره قاجاریه در شیراز ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ‌بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.
کف سالن‌های طبقه پایین عمارت هم‌سطح زمین است. تالار مرکزی واقع در طبقه پایین را که به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده‌اند. این تالار دارای آب نمایی است و نهر آب از وسط آن می‌گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت مربوط می‌شود. در وسط تالار حوضخانه یک ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و کف تالار با کاشی‌های هفت رنگ که به طرزی زیبا و ماهرانه بکار رفته مزین است. سقف حوضخانه با کاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشیده شده که تصاویر زیبایی از شکارگاهها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بردارد. کاشی‌های سقف حوضخانه را باید از بهترین نمونه‌های این هنر در دوره قاجاریه دانست.
کاشی‌های نمای عمارت نیز دارای زیبایی‌ها و ویژگیهای خیره‌کننده و دلپذیری است. کاشیکاریها عموماً به سبک کارهای دوره زندیه و قاجاریه است و طرحها و مناظر بدیعی در آنها به نظر می‌رسد. کاشی‌های نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل فن مشهور به کاشی هفت رنگ است.
از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان که با تیرهای چوبی و تخته‌های منظم پوشیده شده دارای نقاشی‌های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی‌ها گل و بوته و طرحهای اسلیمی و تابلوهای متعدد از شکارگاهها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپایی نشان داده شده است. هنر ظریف نقاشی روی سقف که اهل این فن آن را مرجوک (بر وزن مردمک) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز کاملاً رواج داشته و حتی در بیشتر خانه‌های معمولی و کوچک نیز بکار می‌رفته و نخستین بار هم بوسیله استادان شیرازی در ساختمانهای مهم تهران متداول شده است. قسمت عمده درهای چوبی عمارت از چوب ساج تهیه شده و به همین جهت با گذشت سالهای زیاد هیئت اصلی خود را همچنان حفظ نموده است.
در بالای عمارات باغ ارم هلالی‌های زیبایی ساخته‌اند که در اصطلاح معماران محلی فارس به آن "سنتوری" می‌گویند. این هلالی‌ها با کاشیهای رنگین و نقش‌‌دار ساخته شده و به شیوه کاشیکاریهای دوره زندیه و قاجاریه است. به روی این هلالیها تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستانهایی از فردوسی و نظامی و ادبیات کهن فارسی و قصه‌های مذهبی کاشیکاری شده است.
در پشت عمارت اصلی و در طرف مغرب باغ، اندرون و عمارت آن وجود دارد. نمای پشت عمارت اصلی باغ ارم به جانب شرقی اندرون است و در این ضلع درهایی برای رفت و آمد به ساختمان وجود دارد در ضلع غربی آن عمارتی یک طبقه است که از سطح محوطه اندرون بلندتر است. در ورودی اصلی اندرون نیز رو به مغرب و از داخل همین عمارت است. امروزه با توجه به توسعه باغ و اضافه شدن زمینهای زیادی در قسمت غربی به باغ ارم عمارت اصلی و اتاقهای باربند قدیم و ساختمان اندرون و محوطه محصور آن کلا بصورت یک مجموعه در وسط قرار گرفته است، و اکنون در اندرون به طرف گلستان گل رز که در این قسمت ایجاد شده باز می‌شود. در قسمت جلو در ورودی اندرون یک چهار ضلعی که در اطراف آن طاقچه‌هایی ایجاد نموده‌اند و اصطلاحاً به آن غلام نشین می‌گویند واقع شده است.
بالای پیشانی عمارت اندرون دارای هلالی کاشیکاری نقش‌دار و زیبایی است. کاشیکاری این هلالی همزمان با کاشیکاریهای هلالی‌های عمارت اصلی باغ انجام گرفته و متعلق به دوره قاجاریه است. جلو دو ستون آجری طرفین اتاق وسط که این هلالی بالای آن واقع شده دارای کاشیکاریهای معرق است.
محوطه اندرون نیز تماماً درختکاری و گلکاری شده است. در وسط محوطه خیابانی با سمت شرقی_غربی از جلو نمای عمارت اندرون تا عمارت اصلی باغ ایجاد شده است که درمیان آن یک حوض آب نما وجود دارد در سالهای ۱۳۵۰- ۱۳۴۵ه.ش در ساختمان اندرون و محوطه آن نیز تعمیراتی بعمل آمده است.
فضای باغ ارم از لحاظ اسلوب خیابان‌کشی و درخت‌‌کاری نه تنها در بین باغهای شیراز بلکه در تمام مناطق کشور ما کم نظیر است. پاره‌ای از هنرشناسان را عقیده بر این است که از نظر باغ‌سازی طرح باغ ارم یاد‌آور باغهای عهد ساسانی است.
زمین باغ بشکل مربع مستطیل بسیار وسیعی است که یک ضلع بزرگتر آن به جانب شمال و بلوار موسوم به "ارم" و یک ضلع کوچکتر به جانب مغرب و بلوار موسوم به "بلوار دانشجو" (آسیاب سه تایی) است. دو جانب دیگر باغ محدود به باغها و خانه‌های مسکونی است. مساحت باغ ارم در دوران گذشته افزایش و کاهش بسیار یافته است.
در سه دهه پیش قسمتهایی در سمت غربی باغ ازجمله اراضی دهی موسوم به "کوشک" به مساحت باغ افزوده شده است. در این زمان مساحت کل باغ ارم نزدیک ۱۱۰۳۸۰ متر مربع است. سمت شیب زمین از غرب به سوی شرق است و مجموعه عمارت اصلی و اندرون در قسمت مغرب و در بلندی چشم‌گیری قراردارد. به سبب شیب زیاد زمین در قسمتهایی از خیابانهای اصلی و دیگر خیابانهای باغ پله‌هایی ایجاد نموده‌اند و این پستی و بلندی زمین بر زیبایی فضای باغ بسی افزوده است.
در جلوی نمای عمارت اصلی باغ ارم که مشرف بر باغ است استخر آب‌نمای بزرگی است که تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود. مساحت این استخر سیصد و سی و پنج متر مربع است و محیط آن را هجده قطعه سنگ بزرگ و یکپارچه تشکیل می‌دهد و احتمالاً مربوط به دوره جانی خان ایلخانی است. استخر باغ ارم سابقاً گودتر بوده ولی در تعمیرات اخیر پرشده و اکنون عمق آن نیم متر است. کف و اطراف این استخر هنگام تعمیرات چند سال پیش با کاشی سفید پوشیده شده است. آب روان و زلالی که از نهر اعظم است پس از گردش در حوضچه حوضخانه وارد جویهای اطراف استخر می‌شود و سپس در جوی عریض خیابان اصلی و جویبارهای دیگر در خیابانهای باغ و اطراف باغچه‌ها روان می‌گردد.
هنگام تعمیر و بازسازی باغ سه حوض آب‌نما در اراضی قسمت جدید ضلع شمال غربی ساخته شده است. یک میدان ورزشی هم در همین قسمت و در شمال دیوار اندرون احداث گردیده است.
درهای ورودی باغ ارم در ضلع شمالی قرارداد و به طرف بلوار "ارم" باز می‌شود. سر در ورودی اصلی که به عمارت نزدیکتر است در سالهای اخیر برجای سر در قبلی آن به طرز زیبایی از آجر ساخته شده است. درگاه دیگری هم در همین سمت و در انتهای باغ قراردارد که در سال ۱۳۴۴ هجری قمری ایجاد شده است. بر بالای جبهه خارجی این سر در کتیبه‌ای از سنگ مرمر نصب شده و دو کتیبه کاشی نیز در طرفین آن بچشم می‌خورد.
چنانکه از بیان مولف فارسنامه ناصری بر می‌آید در دوره قاجاریه این باغ حصار و دیواری از "چینه گل" داشته است. در سالهای بعد همزمان با توسعه فضای باغ این دیوار خراب شده و دو ضلع آن را که مجاور بلوارهای "ارم" و "آسیاب سه‌تایی" است با نرده‌های آهنی محصور کرده‌اند، تا بینندگانی که از حاشیه این خیابانها می‌گذرند از دیدن منظره زیبای باغ محظوظ گردند. قسمتهایی از این نرده‌ها با گیاهان رونده زیبایی مثل پیچ برفی و پیچ اناری و پیچ امین‌الدوله پوشیده شده است.
در وسط باغ ارم خیابان اصلی آن با سمت غربی_شرقی احداث شده است که از مقابل ساختمان و استخر بزرگ آغاز شده و تا انتهای باغ ادامه دارد. در دو طرف این خیابان شمشادهای کوتاه حصاری پرورش داده‌اند و در وسط آن چنانکه گفته شد از جلو استخر بزرگ تا وسط باغ، جوی آبی است که در وسط باغ به جدولها و جویهای متعدد تقسیم شده و آب روان از آنجا در قسمتهای دیگر باغ جاری می‌گردد. گلکاریهای اطراف این جوی بر زیبایی آن افزوده است. در وسط خیابان اصلی آنجا که جوی آب به شبکه‌های طرفین تقسیم می‌شود پله‌هایی ایجاد شده و ادامه خیابان از پایین پله‌ها تا انتهای باغ مسطح و شن‌ریزی است. دو طرف این خیابان را سرونازها و درختان تنومند دیگر فراگرفته است. در پایه یکی از سرونازهای خیابان اصلی که حدود سی متر بلندی آنست، تاکی تنومند و کهن وجود دارد که شاخه‌های آن همچون ساقه پیچک، چنان برگرد سرو تابیده و از پای تا سرا آنرا در آغوش گرفته است که در هیچ باغ دیگری نظیر آن را نمی‌توان دید و مخصوصاً در فصل تابستان که تاک ثمر می‌آورد زیبایی آن موجب شگفتی هر بیننده‌ای است. خیابان وسیع دیگری با جهت شمالی_جنوبی در وسط باغ، خیابان اصلی را قطع می‌کند. علاوه بر این دو خیابان عریض، خیابانهای دیگری هم به موازات این دو در تمام قسمتهای باغ احداث شده است.
در این باغ وسیع سرونازهای بلند و زیبایی وجود دارد که سالهای زیادی بر آنها گذشته و موجب شهرت باغ شده است. درمیان سروهای باغهای شیراز نیز سروهای باغ ارم زیباتر و جلوه آن خیره کننده‌تر است. بلندترین سروناز این باغ که قریب سی و پنج متر بلندی آن است، بلندترین سروناز شیراز است. سروی است کشیده و گویی دست هنرمندی آن را بدین استواری و موزونی تراشیده است. این درخت شهرت بین المللی یافته است و نویسندگان و جهانگردان خارجی عکسها و مقالات بسیاری درباره آن منتشر نموده‌اند.
▪ انواع درختان باغ ارم را می‌توان به دو دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم کرد:
۱) درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، و اکالیپتوس.
۲) درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی.
محصول اصلی درختان میوه‌دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم می‌توان مرکبات را بحساب آورد. درختان مرکبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستانها و باغهای مرکبات شیراز است ولی دیگر درختان و سرونازهای باغ در مدت سالیان دراز موزون و شکوهمند گردیده و مرتباً هم بر زیبایی آنها افزوده شده است.
این باغ امروزه علاوه بر سروهای زیبا به داشتن انواع گل نیز اشتهار دارد. در دو دهه اخیر گلهای بسیاری از هر نوع در آن پرورش داده شده است و مخصوصاً گلهای رز گوناگون آن دیدنی و جالب نظر است. در موقع توسعه باغ، گلستانی از انواع گل رز در ضلع غرب و شمال غربی احداث گردیده که در آن قریب دویست و پنجاه واریته گل رز پرورش داده شده است. این گلستان از نظر تنوع و بسیاری از انواع گل رز در کشور ما بی‌نظیر و در کشورهای همجوار و آسیا کم نظیر است و به طوریکه شهرت دارد در بین کشورهای مشرق زمین بجز این گلستان ارزشمند فقط در دو سه کشور دیگر گلستانهای رز با این تنوع پرورش داده شده است.
▪ بجز گلهای رز گوناگون و زیبای باغ که جای صحبت فراوان دارد انواع دیگر گلهای موجود در باغ ارم را می‌توان به ده عنوان کلی دسته بندی نمود:
۱) درختچه‌های زینتی دارای گلهای زیبا
۲) درختچه‌های زینتی دارای برگهای زیبا
۳) گلهای یک ساله مقاوم به سرما
۴) گلهای یک ساله حساس به سرما
۵) گلهای پیازدار
۶) بوته‌های دائمی گل‌دار
۷) گیاهان دائمی پوششی و رونده
۸) گیاهان یک‌ساله رونده
۹) گیاهان حصاری
۱۰) گلهای گلخانه‌ای
قسمت عمده آبی که این باغ را مشروب می‌سازد مانند بیشتر باغهای شیراز از نهر اعظم است. این نهر به جدول‌های متعدد تقسیم می‌گردد که هرکدام را بنا می‌خوانند و از آن جمله جدول میری می‌باشد که یک پنجم از نهر اعظم است. باغ ارم از جدول میری مشروب می‌گردد. علاوه براین، دو حلقه چاه عمیق در باغ حفر گردیده که آب مورد نیاز بوسیله پمپ تأمین شده و با استفاده از لوله کشی به مصرف آبیاری گلهای باغ می‌رسد. از آب لوله کشی شهر نیز برای آشامیدن و مصارف عمارات استفاده می‌گردد. خبرگزاری میراث فرهنگی - ایران امروز (نشریه خبری سیاسی الکترونیک)

حرارت در لبه کویر بسیار طاقت فرساست . دودکشهای بلند به عنوان دریچه های هوا عمل می کنند و به این اقامتگاهها راحتی وآسایش می بخشند. این یک بنای پیچیده است که آنرا بر اساس شیوه معماری ایرانیان مبتکر ساخته اند و شامل یک باغ بزرگ و تعدادی ساختمان می باشد. آب آن از طریق قنات تامین می شود و تا همین اواخر از آن برای اقامت فرمانداران استانها استفاده می کردند . برجسته ترین قسمت این بنا , بادگیر ۳۳ متری آن می باشد که بر روی سقف قرار گرفته و یک جوی آب در داخل آن جریان دارد , هوا از بالا به داخل وارد می شود و از طریق جریان آب خنک می گردد . درها و پنجره های مشبک با شیشه های رنگی نیز منظره دلپذیری را بوجود آورده اند.