تریاک

تریاک عصاره در هوا خشک شده گل خشخاش است که با تیغ کشیدن به دور کاسبرگ این گل به دست می‌آید.

بیش از ده درصد تریاک را مرفین تشکیل می‌دهد که یک آلکالوئید از نوع اپیویید است. مصرف طولانی مدت و مداوم مرفین باعث مقاوم شدن بدن و به وجود آمدن مقاومت بدنی (تلورانس)، و در نتیجه بروز اعتیاد می‌شود. همچنین مرفین عامل اصلی اختلالات و عوارض جانبی احتمالی است که مصرف طولانی مدت تریاک در بدن ایجاد می‌کند. مرفین از طریق فرایندهای شیمیایی به هروئین تبدیل می‌شود. تریاک بیشتر برای تولید هروئین کشت می‌شود، به طوری که اکثر تریاک وارد شده به کشور امریکا به اجزای تشکیل دهنده آن تبدیل می‌شود. در تریاک آلکالوئیدهای دیگری نیز وجود دارد، از جمله؛ کدئین، نارسئین، پاپاورین و نوسکاپین و تبائین.

از قسمتهای دیگر گیاه خشخاش و گیاهان هم‌خانواده آن مواد دیگری با خصوصیات مشابه و ضعیفتر از تریاک به‌دست می‌آیند.

کشت خشخاش به‌منظور استفاده غذایی از دانه‌های آن، و کاربرد تریاک برای تخفیف درد و بی‌حسی و همچنین در مراسم مذهبی حداقل از عصر برنز به این سو ادامه داشته‌است. سومریان، آشوری‌ها، مصری‌ها، اهالی جزیره کرت، مینوسیان، یونانیان، رومی‌ها، ایرانیان و اعراب هر یک در معرفی این گیاه نقشی داشته‌اند.

تریاک بیش از همه به‌دلیل خصوصیات ضد درد و بی‌حس کننده آن که موجب می‌شد تا اعمال جراحی ممکن شود، مورد توجه پزشکان و جراحان بود. مصرف تریاک به شکل سنتی آن تا هنگام جنگ داخلی آمریکا ادامه یافت. از آن پس با استخراج مرفین و قابلیت تزریق آن این دارو به مهمترین داروی ضد درد برای مجروحان جنگی تبدیل شد. مرفین هنوز هم پرمصرف‌ترین دارو برای مجروحان جنگی و مصدومان سوانح است. بر اساس یک تحقیق که در سال ۱۹۹۹ انجام شده ایران بیش از هر کشور دیگری با گرفتاری‌های ناشی از مصرف تریاک غیر قانونی روبروست. بر اساس این تحقیق ۲٫۸ درصد از جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال ایران با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کنند.^[۱]

نام

تریاک واژه فارسی است که با ریخت تریاق عربی شده است. معادل OPIUM است که در فارسی و عربی آنرا افیون تلفظ می‌کنند. این واژه در زبان فارسی معنای پادزهر را می‌رساند؛ و به گونه theriac وارد زبان‌های اروپایی نیز شده است. تریاک از تر+یاک تشکیل شده معنی "تر"(آبدار) مشخص است اما در معنی یاک اختلاف است عده‌ای بر این باورند که" یاک" همان قپه است؛ و نظر دیگر اینکه یاک شامل همه گیاهانی است که گرده‌افشانی می‌کنند.

ترکیبات

تریاک از ترکیبات مختلفی به نام اپیویید طبیعی تشکیل می‌شود که عملکرد همگی آن‌ها در بدن همانند کار انتقال‌دهنده‌های عصبی ضد درد (اندورفین‌ها) است که از طریق تأثیر بر سلسله اعصاب مرکزی موجب تخفیف احساس درد در بدن می‌شوند، برای سایر استفاده‌های پزشکی تریاک و مشتقات ان می‌توان از کنترل کردن سرفه، اسهال و نشانه‌های سرماخوردگی و درمان افسردگی نام برد. سرخوشی و نشئگی که توسط این مواد ایجاد می‌شود همواره موجب سوء مصرف این دارو از زمان پی بردن بشر به اثرات شگفت این ماده بوده است. در پزشکی ایرانی از زمانهای قدیم تریاک به عنوان دارو حضور داشته رازی و ابن سینا و دیگران آن را برای درمان توصیه کرده‌اند.

مواد شبه‌افیونی دیگری مانند هروئین با اضافه کردن مواد شیمیایی دیگر به مرفین ساخته می‌شوند البته امروزه بسیاری داروهای شبه‌افیونی از تریاک استخراج نمی‌شوند بلکه به طور مصنوعی ساخته می‌شوند. از جمله داروهای شبه‌افیونی که شرکت‌های دارویی آنها را می‌سازند می‌توان به اکسی‌کدون، مپریدین، هیدروکدون و هیدرومورفین اشاره کرد.

کاربردهای درمانی

پزشکان و دندانپزشکان شبه‌افیونی‌ها را برای تسکین دادن دردهای حاد یا مزمن ناشی از بیماری، جراحی یا جراحت‌ها تجویز می‌کنند. داروهای شبه‌افیونی همچنین برای تخفیف سرفه متوسط تا شدید و اسهال نیز به کار می‌روند. شبه‌افیونی‌هایی مانند متادون و بوپرونورفین برای معالجه اعتیاد به شبه‌افیونی‌های دیگر مانند هروئین کاربرد دارند.

سوء مصرف و اعتیاد

افراد همچنین برای نشئه شدن و ایجاد سرخوشی به سوءمصرف شبه‌افیونی‌ها می‌پردازند. گرچه در این مورد معمولاً توجه به داروهای غیرقانونی مثل هروئین معطوف می‌شود، اما برخی از داروهای شبه‌افیونی قانونی تجویز شده توسط پزشکان کدئین، هیدرومورفون، اکسی‌کدون، مرفین و... نیز مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند.

فاکتورهای سوء استفاده: تعریف و توضیح استفاده تفریحی از تریاک ممکن است سخت تر از آن چیزی باشد که ما فکر میکنیم، زیرا حتی اگر افرادی تریاک را در یک محیط اجتماعی استفاده کنند، ممکن است بدنبال کاهش اضطراب روانی یا درد جسمانی باشند که این امر با استفاده تفریحی از یک دارو یکسان نیست. بعضی از مردم تریاک خشک را میبلعند یا نوعی از چایی را مینوشند که با دانه یا سر گلهای خشک شده خشخاش درست میشود. در قرن نوزدهم چای خشخاش یک نوشیدنی معمول دارویی بود، اما در اوایل قرن بیست و یکم این عادت معمولاً به معتادان تریاک محدود میشود. روش سنتی تفریحی استفاده از تریاک استنشاق دود آن است. حرارت دادن به تریاک بمنظور ایجاد دود میتواند محتویات این دارو را کاهش دهد. تریاک از پیش به مراتب ضعیفتر از مواد تصفیه شده حاصل از آن است (مانند مورفین و هروئین (Heroin)). یک مرجع صاحبنظر تخمین میزند که میزان داروی فعال استنشاق شده توسط فردی که میزان مشخصی از تریاک را دود میکند معمولاً بین 300 تا 400 برابر کمتر از محتویات دارویی موجود در هروئینی با همان وزن است که شخص بخود تزریق میکند. علاوه بر این، درحالیکه کل دُز هروئین مصرفی ممکن است ظرف چند ثانیه جذب شود، مقدار تریاکی به اندازه یک پیپِ پُر، در مدت زمانی بسیار طولانی تر کشیده میشود و به آهستگی تأثیرات خوش خود را به مصرف کننده خود میچشاند. همین امر تأثیر تریاک را بیشتر کاهش میدهد. شاعر انگلیسی، ساموئل تیلور کلریج (Samuel Taylor Coleridge) و همچنین توماس دکوینسی (Thomas De Quincey) به دلایل پزشکی مصرف تریاک را آغاز کردند. این دو نفر گزارشهایی کلاسیک از ایجاد توهم و الهام خلاق تحت تأثیر تریاک ارائه کردند. آن گزارشها و گزارشهای بعدی ممکن است کاملاً درست باشد، اما برای حصول چنین نتایجی لازم است که افراد بطور خاصی نسبت به دارو حساس باشند و صرفنظر از ترغیب دارویی، مستعد چنین تجربیاتی نیز باشند. گاهی اوقات برای افزایش علاقه مصرف کنندگان دود تریاک به فعالیتهای جنسی، به تریاک آرسنیک (Arsenic) اضافه میکنند. گزارشهایی وجود دارد که نشان میدهد این عمل در میان مصرف کنندگان این ترکیب مسمومیت ناشی آرسنیک ایجاد کرده است. ^[۲]

تاریخچه

به نظر می‌رسد خاستگاه اولیهٔ گیاه خشخاش سواحل مدیترانه باشد که به صورت طبیعی در آنجا می‌روییده‌است. در بسیاری از منابع قدیمی از جمله سفرنامه ناصرخسرو خاستگاه تریاک را مصر معرفی کرده‌اند اما پژوهش‌های جدید گویای آن است که اسرار به عمل آوردن و مصرف تریاک از شرق اروپا در منطقهٔ بالکان و اطراف دریای سیاه به جنوب و از آنجا به غرب راه یافته است.

باستان شناسان به شواهدی دست یافته اند که از کشت تریاک در 15,000 پیش حکایت میکند، اما بررسی سوابق تاریخی برجای مانده این موضوع را که مردمان باستان بر خواص و مزایای دارویی تریاک آگاهی داشته اند به اثبات نمیرساند؛ آنها ممکن است از این محصول بطور سنتی و بدون اطلاع از چگونگی عملکرد آن استفاده کرده باشند. در امپراطوری روم (Roman Empire) احتمالاً از تریاک در مراسم مذهبی استفاده میکردند، شاید از اثرات این دارو برای نمادین کردن فرایند مرگ و حلول روح در کالبدی دیگر بهره برداری نموده باشند. حتی سوابق قدیمی تر حاکی از آن است که مردمان باستان احتمالاً بر این باور بوده اند که تریاک میتواند شادی بخش باشد، هرچند شواهدی که مبنی بر استفاده تفریحی از تریاک باشد در دست نیست. ^[۳]

در حدود سال ۳۴۰۰ ق. م ساحل‌نشینان دجله و فرات تریاک به عمل می‌اوردند. سومریها آن را با نام «ها» و «جل»، به معنای گیاه شادی شناخته و تصور می‌شود مصری‌ها طرز کشت و مصرف خشخاش را از سومریها آموخته باشند. نمونه‌ای از تریاکی که از مقبرهٔ «چا» در مصر به دست آمده است، به سدهٔ ۱۵ ق‌م می‌رسد و تریاک شهر «تب» در مصر شهرت زیادی داشت. نام این مخدر در در سنگ‌نبشته‌های آشوری هم آمده‌است. آشوریان آن را «روغن شیر» می‌خوانده‌اند.

در سدهٔ ۱۳ پیش از میلاد دوران طلایی تریاک با کشت گسترده آن در تبس پایتخت مصر آغاز شد، بازرگانان تریاک را از مصر به کارتاژ، یونان و اروپا می‌بردند. پس از آن کشت خشخاش در قبرس پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت و تریاک که یکی از مهم‌ترین داروهای یونان در آن هنگام شمرده می‌شد از طریق حمله اسکندر به ایران و هند راه یافت.

اثرات رازآلود و عجیب تریاک سبب گردید تا در بسیاری از نقاط از جمله یونان باستان در مراسم آیینی و مذهبی همچون دارویی مقدس از آن استفاده شود و در اُدیسه نوشتهٔ هُمر، حماسه‌سرای بزرگ یونان، نیز از آن یاد شده‌است. رومیان نیز از طریق یونانیان با این داروی مخدر آشنا شدند. تریاک نزد آنها دارویی مذهبی و نشانهٔ خواب و مرگ بود و سومنوس ایزدبانوی خواب یک دسته گیاه خشخاش در دست داشت.

عربها که از طریق مصریها با تریاک به عنوان یک داروی مسکن دردها آشنا شده بودند، تولید و تجارت آن را به شکل یک صنعت بزرگ سامان دادند. با گسترش حکومت خلفای اسلامی بازرگانان عرب تریاک را که کالایی با ارزش بسیار، حجم کم و در شرایط معمولی فاسدنشدنی بود، با خود به سراسر جهان بردند.

با آغاز جنگهای صلیبی، تریاک دوباره در اروپا محبوب شد. جنگجویان مسیحی از طریق مسلمانان با تریاک آشنا شده و با نقل داستانهای خیالی از قدرت جادویی گیاه خشخاش و تریاک و تأثیر شربت سحرآمیز آن بر سربازان ترک ــ که با خوردن تریاک خود را رویین‌تن می‌پنداشتند- افسانه‌هایی را در مورد این گیاه دارویی رایج کردند. نظیر چنین افسانه‌هایی در ایران نیز رایج شده و برای مثال در شاهنامه اسدی طوسی دیده می‌شود.

با ضعف قدرت عربها، تجارت تریاک به دست ونیزیها افتاد. در این زمان امپراتوران مغول هند نیز به درآمد سرشار این محصول پی بردند و کشت خشخاش را در هند تشویق کردند. مصرف عادی تریاک در اجتماعات آن روز، باعث بروز اعتیاد در میان جمعی از مردم و انتقاد گروهی از پژوهشگران از مصرف بی‌رویهٔ تریاک شد. طبیعی‌دان فرانسوی پیر بلون پس از بازگشت از مسافرت آسیای صغیر و مصر در سال ۱۵۴۶ دربارهٔ معتادان ترک چنین نوشت: «نمی‌توان ترکی را دید که تا آخرین دینار پولش را برای خرید تریاک ندهد. یک ترک همیشه با خود تریاک دارد، خواه در جنگ و خواه در صلح. ترکها پس از خوردن تریاک خود را دلیرتر می‌پندارند و از خطرات جنگ نمی‌هراسند. در زمان جنگ هر ترک هر مقدار تریاک پیدا کند، می‌خرد، چنان‌که دیگر به دست آوردن تریاک بسیار دشوار می‌شود.» و دربارهٔ تجارت تریاک می‌گوید: «۵۰ شتر دیدم که بار آن فقط تریاک بود و به سوی اروپا می‌رفت.» آکوشتا پزشک پرتغالی هم تریاک را بهترین روش گمراهی مردم مشرق زمین می‌خواند و می‌گوید: «تریاک آنان را آن‌چنان پست کرده است که تن به هر ذلتی می‌دهند».

تریاک در قرن چهارم میلادی به چین هم رسید، اما فقط پس از پایان سده‌های میانه و آغاز سفرهای دریایی دولت‌های اروپایی بود که آنان تجارت پرسود تریاک را دریافتند. مصرف تفریحی تریاک به طور گسترده از سده ۱۵ میلادی در چین آغاز شد. در ابتدا به دلیل کمیابی و گرانی به‌ندرت اتفاق می‌افتاد. اما از قرن هفده به بعد تجارت تریاک شکل منظمی پیدا کرد و با گسترش مصرف آن ویژگی اعتیادآوریش مشخص شد. در ۱۷۲۹ مصرف تریاک در چین ممنوع شد. موازنه منفی تجاری انگلیس در مقابل چین موجب شد که انگلیسی‌ها برای افزایش صادرات خود و بهبود ذخایر ارزی‌شان، چینی‌ها را به مصرف تریاک که در هند کاشته می‌شد تشویق کنند.

مخالفت امپراتور چین با بارگیری محموله‌های تریاک در بنادر این کشور به دو جنگ تریاک در ۱۸۴۰ و ۱۸۵۸ میان بریتانیا و چین منجر شد. چین در هر دو جنگ شکست خورد و انگلیسی‌ها تجارت تریاک را در سراسر چین به‌دست آورند. رفته‌رفته با افزایش مصرف، تولید تریاک در داخل چین نیز آغاز شد تا جائی که در سال ۱۹۰۵ بیش از یک‌چهارم مردان چینی به تریاک اعتیاد داشتند. در سایر نقاط دنیا هم تا قبل از اواخر قرن نوزدهم مصرف تفریحی یا اعتیادآور تریاک بسیار به‌ندرت اتفاق می‌افتاد.

تولید و تجارت

تولید تریاک نسبت به سال ۱۹۰۶ کاهش زیادی داشته‌است. در آن زمان سالانه ۴۱ هزار تن تریاک تولید می‌شد اما ۳۹ هزار تن آن فقط در چین مصرف می‌شد، در نتیجه مصرف تریاک در نقاط دیگر دنیا از حالا کمتر بوده‌است. در سال ۱۹۸۰ حدود ۲ هزار تن تریاک (چه قانونی و چه غیرقانونی) به بازار عرضه شد اما در سال‌های بعد تولید تریاک رشد قابل ملاحظه‌ای یافته و به ۵ هزار تن در سال ۲۰۰۰ رسید. سازمان بهداشت جهانی برآورد کرده که برای تامین نیازهای پزشکی دنیا باید تولید تریاک پنج برابر بیشتر شود. در سال ۲۰۰۲ قیمت تریاک برای کشاورزان حدود ۳۰۰ دلار برای هر کیلو و برای خریداران در افغانستان ۸۰۰ دلار بود اما در خیابان‌های اروپا قیمت آن به ۱۶ هزار دلار می‌رسید.

امروزه افغانستان بزرگترین تولیدکننده تریاک دنیاست. تا پیش از فرمان منع کشت تریاک توسط طالبان در سال ۲۰۰۰ این کشور هر سال حدود ۷۰ درصد تریاک دنیا را تأمین می‌کرد. در آن سال تولید تریاک این کشور ۹۴ درصد کاهش یافت. یک سال بعد آمریکا و متحدانش به افغانستان حمله‌ور شده و طالبان را سرنگون کردند. کشت خشخاش به سرعت افزایش یافته و افغانستان جایگاه خود را به عنوان بزرگترین تولیدکننده این محصول از برمه پس گرفت. در سال ۲۰۰۶ تولید تریاک در افغانستان به بالاترین میزان خود در تاریخ رسید. بر اساس برآورد اداره مواد مخدر و جرایم سازمان ملل؛ در این سال در افغانستان ۶۱۰۰ تن تریاک در ۱۶۵۰ کیلومتر مربع کشت شد که معادل ۸۲ درصد تولید جهانی بوده‌است. ارزش هروئین به دست آمده ۳.۵ میلیارد دلار بود که ۷۰۰ میلیون دلار آن نصیب کشاورزان افغان شده‌است. با این حال کشت تریاک که به قیمت ۱۳۸ دلار در هر کیلو به فروش می‌رسید تا ده برابر کشت گندم برای کشاورزان سودآور بوده‌است

در اواسط قرن بیستم بیشترین تولید تریاک در جنوب شرقی آسیا معروف به مثلث طلایی شامل کشورهای برمه، تایلند و لائوس انجام می‌شد. اکنون نیز پس از افغانستان کشورهای مثلث طلایی (به ویژه برمه)، پاکستان، کلمبیا، گواتمالا و مکزیک تولیدکنندگان بعدی تریاک هستند.

تولید قانونی تریاک نیز در بسیاری از کشورها با نظارت نهادهای قانونی انجام می‌شود. در شیوه رایج تولید پزشکی تریاک کل گیاه خشخاش (به جز ریشه و برگ) در یک محلول اسیدی قرار می‌گیرد و سپس آلکالوئیدها از آن استخراج شده و تلخیص می‌شود. این روش در دوران جنگ دوم جهانی در بریتانیا ابداع شد.

در هند تولید قانونی تریاک به شکل سنتی انجام می‌شود. در سال ۲۰۰۸ کشاورزان می‌توانند مجوز کشت تریاک در هزار متر مربع زمین خود را گرفته و برای حفظ مجوز خود بایستی ۵۶ کیلو تریاک خام خالص را به دولت بفروشند. قیمت تریاک با توجه به کیفیت و کمیت آن متغیر است اما در این سال میانگین قیمت خرید ۲۹ دلار برای هر کیلوگرم بود.

روش مصرف

خوردن و تدخین (دود کردن) دو روش مصرف معمول تریاک هستند. تزریق تریاک بسیار خطرناک است چون بخش‌های نامحلول در آب زیادی دارد و می‌تواند باعث ایست قلبی شود. قبل از خوردن تریاک معمولا آن را حرارت داده و می‌پزند یا در آب حل کرده و فقط بخش محلول در آب را می‌خورند. چون مرفین و بیشتر آلکالوئیدهای موثر تریاک محلول در آب هستند. تدخین تریاک هم به روش‌های مختلفی انجام می‌شود. برای کشیدن تریاک نباید آن را مثل توتون سوزاند بلکه بایستی حرارت داد تا مرفین و سایر مواد موثر موجود در آن تبخیر شود. کشیدن نیز روش‌های بسیار زیادی دارد که استفاده از وافور و ابزارهای چپق‌مانند دیگر و همچنین استفاده از سیخ و سنجاق روش‌های رایج هستند.

سوخته تریاک بخش به‌جا مانده از کشیدن تریاک است. با توجه به اینکه هوز بخشی از مرفین در داخل سوخته باقی مانده می‌توان آن را به صورت خوراکی مصرف کرد یا با حل کردن در آب از آن شیره تریاک استحصال کرد.^[۴]

گیاه تریاک

بوته یا گیاه را کوکنار می‌گویند کوکنار شبیه شقایق است و گل آن تبدیل به قپه اناری شکل می شودو شیره‌ای از قپه بدست می‌آید که ابتدا سفید و بعد به شکل حنایی و سپس به رنگ قهوه‌ای سیاه در می‌آید. قپه بعد از خشک شدن حاوی دانه‌های خشخاش است که بسیار مغذی و خوش‌مزه است. تریاک ماده‌ای صمغ‌مانند است که از تخمدان گل گیاه خشخاش به دست می‌آید و معمولاً به صورت تکه‌ها یا گرد قهوه‌ای تیره عرضه می‌شود و معمولاً تدخین یا خورده می‌شود. کوکنار یا گوگ نار گیاهی است که در تمام مناطقی که گندم می‌تواند بروید به عمل می‌آید. در دوره قاجار کشت گوگنار در ایران رایج بود. در ایران از آنجا که افیون مخدر بود، در هنگام جراحی (مثلاً بیرون کشیدن تیر از بدن) آن را به بیمار می‌خوراندند تا درد را احساس نکند.

می‌دهند افیون به مرد زخمند**** تا که پیکان از تنش بیرون کنند (دفتر دوم مثنوی، ۱۴۲)

یا گاهی افیون را در می می‌ریختند که در این صورت خاصیت مستی بخشی به نهایت درجه می‌رسید. عیاران به این معجون بیهوشانه می‌گفتند و آن را به دشمنان خود می‌خوراندند.

جرعه یی خوردیم و کار از دست رفت **** تا چه بیهوشانه در می‌کرده‌اند (سعدی، ۵۷۸)

داروهای ترک اعتیاد به تریاک

• بوپرنورفین (به عنوان ضددرد، مسکن قوی و جایگزین مواد مخدر و اعتیاد آور)
• شربت تریاک (یک ماده مخدر و مسکن درد و اعتیاد آور)
• متادون (داروی نگهدارنده برای مهار اعتیاد به هروئین و مواد مخدر و اعتیاد آور)
• حب جدوار (داروی ترک اعتیاد، مسکن قوی و ضد درد با اثرات تقویتی بدون ایجاد وابستگی و اعتیاد)
• نالوکسان (برای تشخیص و درمان مسمومیت‌ها با مواد مخدر یا کومای ناشی از آن مصرف می‌شود)
• نالتروکسان (به عنوان داروی کمکی برای درمان اعتیاد به کار می‌رود)

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تریاک موجود است.

جستارهای وابسته

• ترک اعتیاد

منابع

وب‌گاه آی کتاب (برداشت آزاد)

• مریم صادقی، «تریاک»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.