شاه‌دانه گیاهی یک ساله با برگ‌های قطره‌ای است. میوهٔ این گیاه ریز و روغنی بوده و خاصیت آرامش بخش دارد که از آن برای درمان نیز استفاده می‌شود. از بخش‌های مختلف این گیاه مشتقات فراوانی از جمله تخم شاه‌دانه، الیاف شاه‌دانه و مواد روانگردان شامل ماری‌جوانا و حشیش تهیه می‌شود.^[۲]

مشخصات گیاه

گیاهی شبیه به گزنه که بلندیش تا دو متر می‌رسد. دارای غنجهای متعدد، برگهای کشیده و دانه‌های ریز است. همچنین از دانه‌ها جهت تهیه روغن و تولید صابون استفاده می‌شود. برگ‌ها و غنچه مستقیماً یا جهت تولید بنگ استفاده می‌شد. تی. اچ. سی در گونه ماده این گیاه غلظت بیشتری دارد. بر طبق بیانات مورخین، شاهدانه از اولین گیاهانی بوده که توسط بشر کشت شده‌است و استفاده از برگ و غنچه شاهدانه (کانابیس) به عنوان محرک به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. بر طبق گزارش سازمان ملل، سالانه حدود ۱۶۴ میلیون نفر از شاهدانه به عنوان محرک استفاده می‌کنند و این در حالی است که قریب به ۲۳ میلیون نفر آنرا روزانه مصرف می‌کنند. در بعضی از کتب قدیمی به کانابیس گیاه مقدس می‌گفتند. از این گیاه جهت درمان بعضی بیماری ها-کم کردن درد قاعدگی خانم ها-درمان افسردگی و... استفاده می‌شود. شاهدانه در استانهای فارس، اصفهان، تهران و شمال ایران کشت می‌شود. این گیاه در ایران به نام وید یا کنف نیز شناخه می‌شود.

مشتقات گیاه

از بخش‌های مختلف این گیاه مواد مختلفی بدست می‌آید. از جمله:

الیاف

از ساقه‌های گیاه نر شاهدانه الیافی تهیه می‌شود که برای بافت طناب، گونی و پارچه‌های ضخیم و تولید مواد کامپوزیت به کار می‌رود.

تخم شاه‌دانه

گیاه مؤنث شاهدانه دارای چندین گل است. داخل تخمدان این گل‌ها دانه‌های سیاه رنگی است که در حقیقت همان شاه‌دانه‌ای است که به عنوان آجیل در ایران مصرف می‌شود و طعم مطبوعی دارد؛ و برای خوراک بعضی از پرندگان زینتی نیز می‌توان از این دانه استفاده کرد.

مواد روانگردان

مواد روانگردان به موادی الحاق می‌شود که خاصیت تغییر در حواس پنج‌گانه و گاهی اوقات طرز تفکر افراد صورت می‌دهد. مواد روانگردان حاصله از شاهدانه ماری جوانا و حشیش می‌باشند.

ماری‌جوانا

نوشتار اصلی: ماری‌جوانا

این ماده از سر گل و برگ‌های جوان گیاهِ مؤنث شاه‌دانه بدست می‌آید.

حشیش

نوشتار اصلی: حشیش

حشیش ماده‌ای جامد اما بسیار نرم است که از صمغِ گیاهِ مؤنث شاه‌دانه بدست می‌آید. حشیش اثراتی مشابه ماری جوانا دارد.

روغن حشیش

روغن حشیش خالص‌ترین ترکیب روانگردان تهیه شده از گیاهِ مؤنث شاه‌دانه است. برای اولین بار در سال ۱۸۴۰ یک شیمیدان بریتانیایی به نام پیتر سکوایِر روغن حشیش را ساخت او گیاه شاهدانه را درون یک حلّال قرار داد و عصاره ماده محرک تی.اچ.سی را از ان استخراج کرد.

خاصیت روانگردانی

عنصر اثرگذار

عنصرِ اصلی و فعالِ گیاهِ شاه‌دانه تی.اچ.سی است. حشیش و ماری‌جوانا هر دو حاوی تی. اچ. سی هستند. بخش مواد و جرایم سازمان ملل متحد ^[۳] عنوان می‌کند که ماری‌جوانا غالباً حاوی چیزی حدود %۵ تی. اچ. سی است. صمغ حاوی حدود ۲۰٪ تی. اچ. سی است و روغن حشیش می‌تواند تا بیش از ۶۰٪ حاوی تی. اچ. سی باشد.^[۴] مرکز ملی پیش‌گیری و اطلاعات مرتبط با شاه‌دانه در استرالیا ^[۵] عنوان می‌کند که گل‌های گیاه مادهٔ شاه‌دانه حاوی بالاترین میزان تجمع تی. اچ. سی است، بعد از آن برگ‌ها بیشترین میزان تی. اچ. سی را دارند و بعد از آن دانه‌ها و ساقه میزان بسیار کمتری تی. اچ. سی دارند.^[۶] بخش مواد و جرایم سازمان ملل متحد عنوان می‌کند که برگ‌ها می‌توانند تا ۱۰ برابر کمتر از گل‌ها حاوی تی. اچ. سی باشند و ساقه و بذرها تا ۱۰۰ برابر کمتر.^[۴]

مکانیسم اثر تی. اچ. سی

تی. اچ. سی به گیرنده‌های موجود در مناطقِ مختلفِ مغز، از جمله اَسبَک، مخچه، هستهٔ دمی و نئوکرتکس متصل می‌شود.^[۷]یکی از اثراتِ تی. اچ. سی آزادسازیِ دوپامین است. چن و همکارانش (۱۹۹۰) دریافتند تزریقِ تی. اچ. سی به موش‌های صحرایی، منجر به آزادشدنِ دوپامین در بخش‌های هستهٔ دمی و قشرِ پیشانی _ میانیِ آنها می‌گردد.^[۷]