ایتاء زکوة درزیارات : وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ یا وَ آتَيْتُمُ الزَّكَاةَ

ایتاء : لغت‌نامه دهخدا : ایتاء. (ع مص ) ائتاء. دادن . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی ص 17). پاداش دادن . (ناظم الاطباء): آتی فلانا؛پاداش داد فلان را. (ناظم الاطباء). || آوردن : آتی الیه الشی ٔ ایتاءً؛ آورد بسوی آن آن چیز را.(منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) . ایتاء : فرهنگ فارسی معین : ( اِ ) [ ع . ] (مص م .) دادن . إِيتَاءَ : فرهنگ واژگان قرآن : دادن . ایتاء. (ع مص ) ائتاء. دادن . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی ص 17) . فعل «آتی» هم در مواردی به کار برده می‌شود که از قوت و نیرو و دامنه بیشتری برخوردار باشد، از قبیل: ایتاء المال، ایتاء الملک، ایتاء الحکمة، ایتاء الآیات . مجمع البحرین، ج 1، ص 18 : «آتی» (آتا) و «إیتاء» به معنای دادن و عطا کردن است، و «آتیته»، یعنی «أعطیته»؛ مانند آیۀ شریفۀ «وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّه... وَ آتَى الزَّکاةَ» . زکوة : لغت‌نامه دهخدا : زکوة. [ زَ کات ْ ] (ع اِ) خلاصه ٔ چیزی و پاره ای از مال که جهت تطهیر و پاکیزگی و نما و برکت از مال خارج کنند. (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ). در رسم الخط، الف این لفظ را بصورت واو و تا را گرد نوشتن واجب است . چهلم حصه از مال خود را که بعد از سالی ... زکات از ریشه لغوی «ز ک و» دلالت بر رشد و نمو و زیاد شدن دارد. [معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۱۶-۱۷] . خلیل بن احمد درباره معنای لغوی زکات می‌گوید: «زکات مال به معنای پاک کردن آن است و جمله «زکا الزرع یزکو زکاء» به معنای رشد کردن کشتزار و محصولات است.» . [کتاب العین، ج۵، ص۳۹۴] . راغب اصفهانی اصل زکات را به‌معنای رشدی که از برکت خداوند به‌دست آمده می‌داند.[المفردات، ماده «زکو»] . و علامه طباطبایی معنای لغوی زکات را تطهیر ذکر می‌کند.[المیزان، ج ۱۵، ص۹؛ ترجمه المیزان، ج ۱۵، ص۱۲] . زکات در اصطلاح شرعی به‌معنای وجوب پرداخت اندازه معینی از برخی اموال است که به حد نصابی خاص رسیده باشد. علت اینکه این واجب، زکات نامیده شده، امید به برکت یافتن مال، یا برای پاکیزه کردن نفس انسان است. [تبیین اللغات لتبیان الایات، محمد قریب، ج ۱، باب زکوة] . زکات معنای عامی هم دارد که به همۀ کمک‌های واجب و مستحب به دیگران گفته می‌شود. در برخی از آیات قرآن[برای نمونه نگاه کنید به: سوره توبه، آیه ۶۰ و ۱۰۳] برای اشاره به زکات از واژه صدقه استفاده شده است، برای زکات واجب از اصطلاح صدقه واجب استفاده می‌شود تا از صدقه‌های مستحب متمایز شود. بنابر نظر راغب اصفهانی صدقه در اصل برای امور مستحبی و زکات در امور واجب استعمال می‌شود؛ اما به زکات واجب از آن جهت که صاحبش آن را از روی میل و رغبت می‌پردازد، صدقه نیز می‌گویند.[مفردات، ۱۴۱۲ق، ماده «صدق»، ص۴۸۰] .

اين مسأله که زکات واجب و يکي از واجبات الهيه است، به مقتضاي آيات و روايات است و يک مسأله اي است که کسي نمي تواند در آن مناقشه کند؛ مخصوصاً کتاب الله. در اکثر مواردي که «اقيموا الصلاة» ذکر شده، دنبالش هم «آتو الزکاة» ذکر شده است. ايتاء زکاة را در رديف اقامه صلاة ذکر کرده است و در آيات مکرّري اين معنا وجود دارد. شايد در کمتر جائي در قرآن داشته باشيم که «اقيموا الصلاة» بدون «آتوا الزکاة» باشد؛ الاّ در چند مورد و الاّ نوعاً اين اقتران محفوظ است در اين اقتران نکته اي به نظر ما مي رسد که زکاة چه خصوصيتي دارد که خداوند آن را در رديف نماز آورده و هر جا که صحبت «اقيموا الصلاة» است دنبال آن «وآتوا الزکاة» هم مطرح است . خداوند در آيه شريفه مي فرمايد: «الذين إن مکنّاهم في الارض اقاموا لصلاة وآتوا الزکاة وأمروا بالمعروف ونهوا عن المنکر» يعني به استناد اين آيه شريفه، حکومت ما اوّلين وظيفه اسلامي اش اقامه صلاة و ايتاء زکاة است. خداوند مي فرمايد: اگر ما به کساني امکانات و قدرت داديم، اگر آنها را مسلط ولو بر يک قسمت از جهان کرديم، در درجه اوّل اين مسائل عبادي و مسأله زکاة را بايد مراعات کنند، در درجه بعد هم امر به معروف و نهي از منکر است، در زيارات که شما به امام حسين خطاب مي کنيد «اشهد انّک قد أقمت الصلاة وآتيت الزکاة»، معناي اَقَمتَ چيست؟ و معنای آتَیتَ چیست؟ يعني درباره نماز امر به معروف کرده ايد؟ یعنی در باره زکوة امر به معروف کرده اید؟  يا «أشهد انّک قد اقمت الصلاة» يعني صلّيتَ، تو نمازها را خوانده اي، تو اهل نمازي، تو اهل بزرگترين واجب الهي هستي. يا «أشهد انّک قد آتَیتَ الزَّکوة» يعني زکّیتَ، تو زکوة ها را داده اي، تو اهل زکوتي، تو اهل بزرگترين واجب الهي بعد از نماز هستي.

زکوة در کنار نماز در قرآن کریم

زکات از مهمترین برنامه‌های اقتصادی اسلام است. این واژه به همراه مشتقاتش در قرآن ۵۹ مرتبه در ۲۹ سوره و ۵۶ آیه به کار رفته، که ۲۷ مورد واژه «زکات» در کنار واژه «صلاة» ذکر شده است. آیات یاد شده عبارتند از: سوره بقره آیه 43 ، 83 ، 110 ، 177 ، 277 ؛ سوره نساء آیه 77 ، 162 ؛ سوره مائده آیه 12، 55 ؛ سوره توبه آیه 5 ، 11 ، 18 ، 71 ؛ سوره مریم آیه 31 ، 55 ؛ سوره انبیاءآیه 73 ؛ سوره حج آیه 41 ، 78 ؛ سوره مؤمنون آیه 4 ؛ سوره نور آیه 37 ، 56 ؛ سوره نمل آیه 3 ؛ سوره لقمان آیه 4 ؛ سوره احزاب آیه 33 ؛ سوره مجادله آیه 13 ؛ سوره مزمل آیه 20 ؛ سوره بیّنه آیه 5. در هر یک از این آیات شریف واژه «زکات» در کنار واژه «صلاة» آمده است که دلالت بر وجود پیوندی عمیق بین این دو رکن رکین دارد. بعنوان نمونه : وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ، و نماز را برپا کنید! و زکات بپردازید! [نساء آیه77] . قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ«1» مؤمنان رستگار شدند؛ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ«2»  آنها که در نمازشان خشوع دارند؛ وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ«3» و آنها که از لغو و بیهودگی روی‌گردانند؛ وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ«4» و آنها که زکات را انجام می‌دهند؛ [مؤمنون آیه1 تا 4] اَلَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ... همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می‌دارند، و زکات می‌دهند،[حج آیه۴۱] ...وَالْمُقِيمِينَ الصَّلَاةَ ۚ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ... نمازگزاران و زکات‌دهندگان [نساء آیه۱۶۲] رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّـهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ ۙ... مردانی که نه تجارت و نه معامله‌ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی‌کند؛ [نور آیه ۳۷] وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّكَاةَ... و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، [احزاب آیه 33]

زکوة و نماز در نهج البلاغه

خطبه : ۱۹۹ و من کلام له علیه السلام کانَ یُوصِی بِهِ اءصْحابَهُ: تَعاهَدُوا اءَمْرَ الصَّلاهِ، وَ حافِظُوا عَلَیْها، وَاسْتَکْثِرُوا مِنْها، وَ تَقَرَّبُوا بِها، فَإِنَّها کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتابا مَوْقُوتا، اءَلا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوابِ اءَهْلِ النَّارِ حِینَ سُئِلُوا: ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ إِنَّها لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ، وَ تُطْلِقُها إِطْلاقَ الرِّبَقِ، وَ شَبَّهَها رَسُولُ اللَّهِ ص بِالْحَمَّهِ تَکُونُ عَلَى بابِ الرَّجُلِ فَهُوَ یَغْتَسِلُ مِنْها فِی الْیَوْمِ وَاللَّیْلَهِ خَمْسَ مَرَّاتٍ. فَما عَسى اءَنْ یَبْقَى عَلَیْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّها رِجالٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ لا تَشْغَلُهُمْ عَنْها زِینَهُ مَتاعٍ، وَ لا قُرَّهُ عَیْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لا مالٍ، یَقُولُ اللَّهُ سُبْحانَهُ: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ. وَ کانَ رَسُولُ اللَّهِ ص نَصِبا بِالصَّلاهِ بَعْدَ التَّبْشِیرِ لَهُ بِالْجَنَّهِ، لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحانَهُ: وَ اءْمُرْ اءَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْها فَکانَ یَاءْمُرُ بِها اءَهْلَهُ، وَ یَصْبِرُ عَلَیْها نَفْسَهُ. ثُمَّ إِنَّ الزَّکاهَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاهِ قُرْبانا لِاءَهْلِ الْإِسْلامِ، فَمَنْ اءَعْطاها طَیِّبَ النَّفْسِ بِها، فَإِنَّها تُجْعَلُ لَهُ کَفَّارَهً، وَ مِنَ النَّارِ حِجازا وَ وِقایَهً، فَلا یُتْبِعَنَّها اءَحَدٌ نَفْسَهُ، وَ لا یُکْثِرَنَّ عَلَیْهَا لَهَفَهُ، فَإِنَّ مَنْ اءَعْطاها غَیْرَ طَیِّبِ النَّفْسِ بِها یَرْجُو بِها ما هُوَ اءَفْضَلُ مِنْها فَهُوَ جاهِلٌ بِالسُّنَّهِ، مَغْبُونُ الْاءَجْرِ، ضالُّ الْعَمَلِ، طَوِیلُ النَّدَمِ.

امر نماز را مراعات کنید و به حفظ آن بکوشید و بسیار به جاى آورید و بدان به خداى تقرب جویید که نماز فریضه اى است بر مؤ منان که حتما باید در وقت خود آن را به جاى آرند. آیا به پاسخ دوزخیان گوش فرا نمى دهید، در آن هنگام ، که از ایشان مى پرسند: (چه چیز شما را به جهنم کشاند؟ گویند ما از نمازگزاران نبودیم) (سوره مدثر آیه ۴۲ و ۴۳) نماز گناهان را مى ریزد، آنسان که برگ درختان مى ریزد. و بند گناهان از گناهکاران مى گشاید آنسان ، که بند از کسى بگشایند. رسول الله (صلى الله علیه و آله ) نماز را به چشمه آب گرم تشبیه کرده که بر در سراى کسى باشد و او هر روز و هر شب پنج بار خود را در آن بشوید. پس دیگر چرکى بر تن او باقى نمى ماند. حق نماز را مردان مؤ منى شناخته اند که آنان را زیور متاعهاى این جهانى ، از نماز، به کار دیگر مشغول نمى دارد و نه فرزندانشان و اموالشان که نور دیدگان ایشان اند. خداى سبحان مى فرماید: (مردانى که هیچ تجارت و خرید و فروختى از یاد خدا و نمازگزاردن و دادن زکات بازشان ندارد) (سوره نور، آیه ۳۷) پیامبر (صلى الله علیه و آله ) با آنکه مژده بهشتش داده بودند، خود را براى نماز به رنج مى افکند. زیرا، خداى سبحان گفته بود، که (کسان خود را به نماز فرمان ده و خود در آن کار پاى بیفشر) (سوره طه آیه ۱۳۲) پیامبر کسان خود را به نماز فرمان مى داد و خود در آن تحمل رنج مى فرمود. همچنین ، زکات را با نماز سبب تقرب مسلمانان به خدا قرار داده است . هر کس زکات را به طیب خاطر و از روى خشنودى بدهد، کفاره گناهان او خواهد بود و نیز او را از آتش جهنم باز مى دارد و حفظ مى کند. پس ‍ کسى که زکات مى دهد نباید همواره خاطر بدان گمارد و بر اداى آن افسوس خورد. زیرا هر کس زکات بدهد ولى نه به طیب خاطر و خشنودى دل ، و از خدا امید داشته باشد که چیزى برتر از آنچه داده پاداش ‍ گیرد، چنین کسى که به سنت پیامبر (صلى الله علیه و آله) جاهل است و در مزد زیان کرده است . عملش از دستش رفته و پشیمانى خواهد کشید. [خطبه شماره ۱۹۹(نسخه صبحی صالح ) ترجمه عبدالمحمد آیتی]

زکوة و نماز در روایات

رسول اكرم صلى الله عليه و آله : لا تَزالُ اُمَّتى بِخَيرٍ ما تَحابّوا وَ اَقامُوا الصَّلاةَ و َآتَوُا الزَكاةَ و َقَروا الضَّيفَ... (امالى (طوسى) ص 647، ح 1340) امّتم همواره در خير و خوبى اند تا وقتى كه يكديگر را دوست بدارند، نماز را برپا دارند، زكات بدهند و ميهمان را گرامى بدارند...

امام صادق علیه السلام : أَثَافِيُّ الْإِسْلَامِ ثَلَاثَةٌ الصَّلَاةُ وَ الزَّكَاةُ وَ الْوَلَايَةُ لَا تَصِحُّ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ إِلَّا بِصَاحِبَتَيْهَا. (کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 18 ، ح 4) سنگهاى زیربناى اسلام سه چیز است: نماز، زکات و ولایت که هیچ یک از آنها بدون دیگرى درست نمى شود.

امام صادق علیه السلام : اِنَّ مِن تَمامِ الصَّومِ اِعطاءُ الزَّکاةِ یَعنى الفِطرَة کَما اَنَّ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِى (صلی الله علیه و آله و سلم) مِن تَمامِ الصَّلَاةِ؛ (من لا یحضره الفقیه ج 2 ، ص 183 ، ح 2085) تکمیل روزه به پرداخت زکاة یعنى فطره است، همچنان که صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) کمال نماز است.

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ : إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَی أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ  فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یُزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّکْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ‏  فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ‏ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ. (خصال، جلد ۱، صفحه ۱۵) حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: همانا خداوند به سه چیز امر فرموده که همراه با سه چیزند: به نماز و زکات امر کرده، پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نماز او قبول نمی‏‌شود، به شکر خود و شکر پدر و مادر امر کرده، پس هر کس از پدر و مادرش تشکر نکند شکر خدا را به جا نیاورده است و به تقوای الهی و صله رحم امر کرده، پس هر کس صله رحم نکند از خدا هم پروا ندارد.

عن ابی عبدالرحمن عبدالله بن عمر بن الخطاب رضی الله عنه قال : سَمِعتُ رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول:  بُنِیَ الاِسلامُ عَلی خَمسٍ شَهادَة اَن لا اِلهَ اِلاّ اللهُ و اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله و اِقامِ الصلاةِ و إیتاءِ الزَّکاةِ و حَجِّ البَیتِ و صَوم رَمَضانَ (نورالثقلین، ج 1 ص 567)؛ اسلام بر پنج پایه استوار شده است: گواهی دادن بر یگانگی الله و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و اقامه نماز و دادن زکات و حج خانه خدا و روزه رمضان.

امام باقر علیه السلام : بُنیَ الاسلامُ علی خمسة اشیاء؛ علی الصّلاة و الزکوة و الحجّ و الصوم و الولایة (بحارالانوار، ج 82، ص 234) اسلام بر پنج پایه استوار شده است؛ بر نماز و زکات و حج و روزه و ولایت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله : لا یَقبَلُ اللهُ عزوجلّ صلاةَ رجلٍ لا یُؤدّی الزکاة حتی یَجمَعَهُما فانّ الله عزوجل قد جَمعَهُما فلا تُفَرّقوا بینهما (الصلاة، محمد محمدی ری شهری، ص 137) خداوند عزوجل نماز کسی را که زکات ندهد قبول نمی کند تا وقتی که میان آن دو جمع کند؛ زیرا خداوند آن دو را جمع کرده است، پس میان آن دو جدایی میندازید.

امام رضا علیه السلام : انّ الله عزوجل اَمَرَ بثلاثة مقرونٍ بها ثلاثةٌ اخری؛ أمَرَ بالصلاة و الزکاة، فَمن صلّی و لم یُزَکّ لم تُقبَل منه صلاته... (جامع الاحادیث، ج 8، ص 6 ؛ میزان الحکمة، ج 5، ص 2183) خدای عزوجل به سه چیز فرمان داده که هر یک از آنها با چیز دیگری پیوسته و قرین است، به نماز و زکات [در کنار هم] فرمان داد پس کسی که نماز بخواند و زکات ندهد نمازش پذیرفته نیست...

امام صادق علیه السلام : لا صلاة لمَن لا زکاة له و لا زکاة لمَن لا ورعَ له (میزان الحکمة، ج 5، ص 2183) کسی که زکات ندهد نمازش بی حاصل است و کسی که ورع نداشته باشد زکاتش پذیرفته نیست.

امام صادق علیه السلام : بینا رسول الله صلی الله علیه و آله فی المسجد اذ قال قُم یا فلان قُم یا فلان حتی أخرجَ خمسةَ نفر فقال: اخرجوا من مسجدنا لا تُصَلّوا منه و انتم لا تزکّون (جامع الاحادیث، ج 8، ص 7) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد حضور داشت که خطاب به چند نفر فرمود: ای فلان بلند شو! ای فلان بلند شو! تا این که پنج نفر را از مسجد بیرون کرد. سپس فرمود: از مسجد ما بیرون روید و در آن نماز نخوانید؛ زیرا شما زکات نمی دهید.

حضرت زهرا علیها السلام : فَجَعَلَ الایمانَ تطهیرا لکم مِنَ الشّرک و الصلاة تنزیها من الکبر و الزکوة تزکیة للنفس و نماء فی الرّزق (الاحتجاج، ج 1، ص 134) پس خداوند ایمان را برای پاک شدن شما از شرک و نماز را برای دور شدن شما از تکبر و زکات را برای پاکیزگی روح و افزایش رزق قرار داد.

امام صادق علیه السلام : إِنَّ مِنْ تَمَامِ الصَّوْمِ إِعْطَاءُ الزَّكَاةِ يَعْنِي الْفِطْرَةَ كَمَا أَنَّ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ لِأَنَّهُ مَنْ صَامَ وَ لَمْ يُؤَدِّ الزَّكَاةَ فَلَا صَوْمَ لَهُ إِذَا تَرَكَهَا مُتَعَمِّداً وَ لَا صَلَاةَ لَهُ إِذَا تَرَكَ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِيِّ (صلی الله علیه و آله) (من لا یحضره الفقیه ج 2 ، ص 183 ، ح 2085) تکمیل روزه به پرداخت زکاة یعنى فطره است، همچنان که صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله  کمال نماز است.همانا کسی که روزه بگیرد و زکات ندهد روزه ای برای او نیست هنگامی که عمدا ترک کند و نماز نیست هنگامی که صلوات بر پیامبر را ترک کند .

موارد تعلّق زکوة

زکات به نه چیز تعلق می‎گیرد‏ : ۱- گندم، ۲- جو، ۳- خرما، ۴- کشمش، ۵- طلا، ۶- نقره، ۷- شتر، ۸- گاو، ۹- گوسفند. برخی سرمایه را نیز به موارد فوق افزوده ‌اند؛ هرچند نظر رایج در بین علمای شیعه این است که پرداختن زکات سرمایه را مستحب می‌دانند.[جواهر الکلام ج۱۵، ص۷۲-۷۳] اگر کسی یکی از این موارد را مالک باشد، طبق شرایطی واجب است مقداری از آن، که در شریعت معین شده را پرداخت کند. در پرداخت زکات نیت لازم است، چون زکات یک واجب مالی و عبادی است و بر زکات دهنده واجب است آن‎ را برای قربت و امتثال فرمان خداوند پرداخت کند. مراجع تقلید برای وجوب و نصاب موارد زکات احکامی بیان کرده‌ اند که لازم است برای اطلاع دقیق از آنها به رسالۀ توضیح المسائل مراجعه کرد. نظر مشهور فقها در این احکام چنین است:

شرایط زکات غلات : برای زکات غلات (گندم، جو، خرما و کشمش) دو شرط وجود دارد: ۱- مالک بودن زراعت . ۲- رسیدن به مقدار نصاب (۲۰۷ مَن، معادل۸۴۷ یا ۸۸۵ کیلوگرم) . مقدار زکات با توجه به شرایط مختلف آبیاری بین یک دهم تا یک بیستم محصول است.

شرایط زکات طلا و نقره : برای زکات طلا و نقره سه شرط وجود دارد: ۱- زکات طلا و نقره در صورتی واجب می‌شود که آن را سکه زده باشند و معامله با آن رواج داشته باشد. ۲- گذشتِ سال. ۳- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول طلا بیست مثقال شرعی (حدود ۶۹ گرم) و نصاب اول نقره دویست درهم (حدود ۶۰۰ گرم) و زکات آن یک چهلم است.[جواهر الکلام، ج۱۵، ص۱۶۸-۱۷۲]

شرایط زکات حیوانات : برای زکات دام (شتر، گاو، گوسفند) چهار شرط وجود دارد: ۱- گذشتِ سال. ۲- چریدن از علف بیابان نه علوفه چیده شده . ۳- بی‌کار بودن حیوان در طول سال . ۴- رسیدن به مقدار نصاب. نصاب اول شتر ۵ نفر است که یک گوسفند زکات آن است. زکات اول گاو ۳۰ رأس است که زکات آن یک گوساله دو ساله است. زکات اول گوسفند ۴۰ رأس و زکات آن یک گوسفند است.

موارد مصرف زکات : در آیه زکات «انَّما الصَّدقاتُ للفُقَراء و المَساکین و العاملین عَلَیها وَ المُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُم وَ فی الرّقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضَة مِنَ الله و الله عَلیمٌ حکیم» [سوره توبه آیه ۶۰] به صراحت موارد مصرف زکات را بیان کرده است. مراد از صدقات در این آیه زکات واجب است .[چنان‌که قبلًا گفته شد گاهی از صدقه با عنوان زکات مستحب یاد می‌شود. و با افزون قیدِ واجب به زکات، هدف تمایز آن با صدقات مستحبی است] . [ به عنوان نمونه نگاه کنید:‌ طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۵، ص۲۴۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ۳۱۰: طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۰۹، ۱۱۵ و ۱۱۶] . واژه «إِنَّمَا» دلالت بر انحصار مصرف زکات در موارد هشت‌گانه دارد.[فخر رازی، تفسیر کبیر،‌ ۱۴۲۰ق، ج۱۶،‌ص۸۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۴] در بیان تعیین موارد مصرف زکات مفسّران [به عنوان نمونه نگاه کنید:‌ طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۵، ص۲۴۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ۳۱۰: طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۱۰۹، ۱۱۵ و ۱۱۶] و فقها [به عنوان نمونه نگاه کنید به: طوسی، النهایه،۱۴۰۴ق، ص۱۸۴ و ۱۸۵؛ محقق حلی، المعتبر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۴-۵۷۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۲۹۶-۳۷۲] بدین آیه استناد نموده ‌اند و در این موارد، اختلافی ندارند.

صدقات، منحصرا در این موارد هشت‌گانه به مصرف می‌رسد: 1- فقرا . 2- مساکین . 3- متصدیان اداره صدقات و مأموران جمع‌آوری زکات . 4- افرادی که به وسیله کمک‌های مالی، تمایل بیشتری به اسلام پیدا می‌کنند و تألیف قلوب در آنها به‌وجود می‌آید . 5- کسانی که برده هستند و برای آزادی آنها از زکات استفاده می‌شود . 6- بدهکاران . 7- هر امری که رضای خداوند در آن باشد . 8- ابن سبیل: افرادی که در راه مانده ‌اند و درمانده شده‌ اند[تفسیر المیزان، ج ۹، ص۳۱۳]

تعلق زکات به سادات : زکات واجبِ افراد غیرسید به سادات تعلق نمی‌گیرد. زکات فطره مالی است که پرداخت آن با شرایطی پس از پایان ماه رمضان و با حلول عید فطر واجب می‌شود. مقدار آن یک صاع (تقریبا سه کیلو) گندم یا جو یا خرما یا کشمش برای هر نفر است و هر فرد مکلف باید برای خود و افرادی که نان‌خور او محسوب می‌شوند این زکات را بدهد. به جای هر یک از این ها می‌توان قیمت آن را نیز به فقیر داد.

زکات سایر نعمت‌ها : در معنای گسترده زکات، برای هر نعمتی زکاتی است که با ادای آن، نعمت رُشد و برکت پیدا می‌کند. مطابق روایت امام صادق(ع) در کتاب مصباح الشریعه زکات اعضای بدن چنین هستند : زکات چشم، نگاه عبرت انگیز و چشم پوشی از شهوات . زکات گوش، شنیدن دانش و حکمت و قرآن و هر آنچه رهایی روح آدمی در آن است و دوری کردن از آنچه موجب گرفتاری روح است مانند دروغ و غیبت و امثال آن . زکات زبان، خیرخواهی برای مسلمانان و بیدار کردن غافلان و تسبیح و ذکر بسیار است . زکات دست، بخشش و جود و عطا به دیگران از نعمتهای الهی و به کار انداختن آن در نوشتن علم و هر آنچه مسلمانان در راه طاعت خدا از آن سود می‌برند و خودداری از انجام کارهای بد . زکات پاها، کوشش در گام برداشتن در راه حقوق خداوند از دیدار صالحان و مجالس ذکرواصلاح کارمردم وصله رحم وجهادوهر آنچه صلاح دل و سلامت دین انسان در آن است.

در کتاب غرر و درر از امیرالمؤمنین علی(ع) زکات برخی نعمت‌ها این‌گونه بیان شده است : زکات علم، نشر و گسترش دادن آن است . زکات جاه و مقام، بذل آن برای انجام کار خیر . زکات بردباری، تحمل . زکات مال، بخشش . زکات قدرت، انصاف . زکات زیبایی، پاکدامنی . زکات ظفر و پیروزی، احسان . زکات بدن، جهاد و روزه . زکات دارایی، نیکی به همسایگان و صلۀ ارحام . زکات تندرستی، سعی و کوشش در اطاعت و فرمانبرداری خدا . زکات شجاعت، جهاد در راه خدا . زکات حاکم، دادرسی درماندگان . زکات نعمتهای الهی، انجام کارهای نیک . زکات علم و دانش، بذل آن به کسانی که استحقاق آن را دارند و واداشتن نفس در عمل بدان است .

زکات و مالیات : امروزه در مورد زکات بحث‌های مختلفی وجود دارد از جمله رابطه زکات و مالیاتی که دولت می‌گیرد و انحصار زکات در موارد نُه گانه. گروهی وجود مالیات را جایگزین زکات می‌دانند و در مقابل برخی با توجه به آیات و روایات و موارد وجوب و موارد مصرف، مالیات و زکات را دو مقولۀ جدا می‌دانند. برخی روشنفکران زکات را منحصر در نه چیز ندانسته و همه تولیدات صنعتی، کشاورزی و غیره را مشمول آن می‌دانند.[خورشید معرفت، جلد سوم، نشر جاوید، ۱۳۵۰ و شرح رساله، نشر نگارش، ۱۳۸۲]

کتاب اهداف قیام امام حسین علیه السلام درزیارات : نوشته حجة الاسلام سیدمحمدباقری پور