خطبه شعبانیه
خطبه شعبانیه، خطبهای از پیامبر اکرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان است. این خطبه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده و به همین دلیل به این نام معروف شده است. در این خطبه، پیامبر(ص) به رعایت حال نیازمندان، کنترل چشم، گوش و زبان، تلاوت قرآن، صلوات و یاد قیامت توصیه کرده است.
از مضامین این خطبه، تعابیر معروفی مانند «رمضان ماه میهمانی خدا» و «خواب روزهدار عبادت است» برداشت شده است. در پایان خطبه، پیامبر(ص) در پاسخ به سؤال امام علی(ع)، دوری از گناه را برترین عمل در ماه رمضان معرفی کرده و از شهادت او در این ماه خبر داده است.
این خطبه توسط امام رضا(ع) با سلسله سندی که به امام علی(ع) میرسد، نقل شده و علاوه بر کتب حدیثی، به صورت مجزا با ترجمه و شرح نیز منتشر شده است.
منابع خطبه
خطبه شعبانیه از طریق امام رضا(ع) با سلسله سندی که از طریق پدرانش به امام علی(ع) میرسد، از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است.[۱] قدیمیترین منبع این خطبه، کتاب فضائل امیرالمؤمنین(ع) نوشته ابنعقده کوفی (درگذشت ۳۳۲ق) است.[۲] از جمله منابع مهمی که این خطبه را نقل کردهاند عبارتند از: عیون اخبار الرضا(ع)[۳] و الامالی[۴] اثر شیخ صدوق، اقبال بالاعمال اثر سید بن طاووس.[۵] شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان بخش اعظم این خطبه را در آغاز فضیلت ماه رمضان از امالی شیخ صدوق نقل کرده و سند آن را معتبر دانسته است. [۶]
آموزههای خطبه
پیامبر(ص) خطبه را با ذکر اهمیت و فضیلت ماه رمضان آغاز میکند و در ادامه به رعایت نکاتی در این ماه اشاره میکند: ب رشمردن ثواب روزهداری و پارهای از عبادات در این ماه ، تأکید بر محروم نماندن از آمرزش و رحمت الهی ، بازشدن درهای رحمت خداوند ، در زنجیر شدن شیاطین ، رعایت اخلاق روزهداری ، تکریم یتیمان ، مهربانی با کودکان ، کنترل زبان و گوش و چشم ، احترام به سالخوردگان ، مناجات با خداوند ، سجدههای طولانی ، یاد گرسنگی و تشنگی قیامت ، رعایت حال زیردستان، نیازمندان، سالمندان و خردسالان ، صله رحم ، افطاری دادن، هرچند به نیمی از خرما یا جرعهای آب ، توجه خاص به نماز و توبه و دعا و استغفار ، تلاوت قرآن ، صلوات بسیار ، ترک مردمآزاری ، خوش اخلاقی ، در ادامه خطبه، امام علی(ع) از برترین عمل در این ماه سؤال کردند و پیامبر ورع و ترک گناه را باارزشترین عمل معرفی کردند و در حالی که میگریستند به ایشان بشارت شهادت در این ماه را دادند و فضایلی از امام برای مردم بیان کرده و انکارِ امامت علی(ع) را انکار نبوت خود و امر ونهی او را امر و نهی خویش دانستند.[۷]
إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله خَطَبَنا ذاتَ یَومٍ فَقالَ :
امیرالمؤمنین(ع) فرمود:[۸] رسول خدا (ص) روزی (از روزهای آخر ماه شعبان) برای ما چنین خطبه خواند:
أیُّهَا النّاسُ ، إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه ِ بِالبَرَکَةِ وَالرَّحمَةِ وَالمَغفِرَةِ ، ای مردم! به درستی که ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به شما رو کرده است
شَهرٌ هُوَ عِندَ اللّه ِ أفضَلُ الشُّهورِ ، وَأیّامُهُ أفضَلُ الأَیّامِ ، ولَیالیهِ أفضَلُ اللَّیالی ، وساعاتُهُ أفضَلُ
السّاعاتِ . ماهی که نزد خدا بهترین ماهها، روزهایش بهترین روزها، شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات است
هُوَ شَهرٌ دُعیتُم فیهِ إلى ضِیافَةِ اللّه ِ ، وجُعِلتُم فیهِ مِن أهلِ کَرامَةِ اللّه ِ ، ماهی که در آن به ضیافت خدا خوانده و از اهل کرامت خدا قرار داده شده اید
أنفاسُکُم فیهِ تَسبیحٌ ، ونَومُکُم فیهِ عِبادَةٌ ، وعَمَلُکُم فیهِ مَقبولٌ ، ودُعاؤُکُم فیهِ مُستَجابٌ . نفسهای شما در آن ثواب تسبیح دارد و خواب شما در آن عبادت و عمل شما در آن مقبول و دعای شما در آن مستجاب است
فَاسأَلُوا اللّه َ رَبَّکُم بِنِیّاتٍ صادِقَةٍ وقُلوبٍ طاهِرَةٍ أن یُوَفِّقَکُم لِصِیامِهِ وتِلاوَةِ کِتابِهِ ؛ فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَن حُرِمَ غُفرانَ اللّه ِ فی هذَا الشَّهرِ العَظیمِ . پس با نیتهای راست و دلهای پاک، از خدا درخواست کنید که شما را برای روزه و تلاوت قرآن توفیق دهد به درستی که شقی و بد عاقبت، کسی است که از آمرزش خدا در این ماه بزرگ محروم شود
وَاذکُروا بِجوعِکُم وعَطَشِکُم فیهِ جوعَ یَومِ القِیامَةِ وعَطَشَهُ ، وتَصَدَّقوا عَلى فُقَرائِکُم ومَساکینِکُم ، ووَقِّروا کِبارَکُم ، وَارحَموا صِغارَکُم ، وصِلوا أرحامَکُم ، وَ و به گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید سالمندان را احترام نمایید، بر خُردسالان رحم کنید و صله ارحام نمایید
وَاحفَظوا ألسِنَتَکُم ، وغُضّوا عَمّا لا یَحِلُّ النَّظَرُ إلَیهِ أبصارَکُم ، وعَمّا لا یَحِلُّ الاِستِماعُ إلَیهِ أسماعَکُم ، وتَحَنَّنوا عَلى أیتامِ النّاسِ یُتَحَنَّن عَلى أیتامِکُم ، و زبانهای خود را [از آنچه نباید گفت] و چشمهای خود را از آنچه نباید دید و گوشهایتان را از آنچه نباید شنید حفظ کنید و با یتیمان مردم مهربانی کنید، تا با یتیمان شما مهربانی شود
وتوبوا إلَى اللّه ِ مِن ذُنوبِکُم ، وَارفَعوا إلَیهِ أیدِیَکُم بِالدُّعاءِ فی أوقاتِ صَلَواتِکُم ؛ فَإِنَّها أفضَلُ السّاعاتِ ، یَنظُرُ اللّه ُ عز و جل فیها بِالرَّحمَةِ إلى عِبادِهِ ، و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید ودستهای خود را در اوقات نماز به دعا بلند کنید که آن هنگام بهترین ساعتها است خدا در این ساعات با رحمت به سوی بندگانش نظر میفرماید،
یُجیبُهُم إذا ناجَوهُ ، ویُلَبّیهِم إذا نادَوهُ ویَستَجیبُ لَهُم إذا دَعَوهُ . هرگاه با او مناجات نمایند جواب میدهد و هرگاه او را ندا کنند لبیک میگوید و هرگاه او را بخوانند اجابت میکند
یا أیُّهَا النّاسُ ، إنَّ أنفُسَکُم مَرهونَةٌ بِأَعمالِکُم فَفُکّوها بِاستِغفارِکُم ، وظُهورَکُم ثَقیلَةٌ مِن أوزارِکُم فَخَفِّفوا عَنها بِطولِ سُجودِکُم ، ای مردم! به درستی که جانهای شما در گرو اعمال شماست؛ پس با استغفار آزادش کنید و پشتهای شما از گناهانتان سنگین است، پس به طول دادن سجود، آن را سبک سازید
وَاعلَموا أنَّ اللّه َ ـ تَعالى ذِکرُهُ ـ أقسَمَ بِعِزَّتِهِ ألاّ یُعَذِّبَ المُصَلّینَ وَالسّاجِدینَ ، ولا یُرَوِّعَهُم بِالنّارِ یَومَ یَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمینَ . و بدانید که خدا به عزّت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجدهکنندگان را عذاب نکند و آنها را به آتش جهنّم در روز قیامت نترساند
أیُّهَا النّاسُ ، مَن فَطَّرَ مِنکُم صائِما مُؤمِنا فی هذَا الشَّهرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِندَ اللّه ِ عِتقُ نَسَمَةٍ ومَغفِرَةٌ لِما مَضى مِن ذُنوبِهِ ای مردم! هر کس از شما مؤمن روزهداری را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب یک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته خواهد بود
فَقیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ولَیسَ کُلُّنا یَقدِرُ عَلى ذلِکَ! فَقالَ صلى الله علیه و آله : «اِتَّقُوا النّارَ ولَو بِشِقِّ تَمرَةٍ ، اِتَّقُوا النّارَ ولَو بِشَربَةٍ مِن ماءٍ . شخصی سؤال کرد: یا رسولالله! همه ما قدرت بر آن نداریم؛ فرمود: با افطار دادن به روزهدار اگر چه به نصف دانه خرما یا جرعه ای آب از آتش بپرهیزید
أیُّهَا النّاسُ ، مَن حَسَّنَ مِنکُم فی هذَا الشَّهرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوازا عَلَى الصِّراطِ یَومَ تَزِلُّ فیهِ الأَقدامُ ، ای مردم! هر کس از شما خُلق خود را در این ماه نیکو سازد، از صراط در روزی که قدمها بر آن میلغزد عبور خواهد کرد
ومَن خَفَّفَ فی هذَا الشَّهرِ عَمّا مَلَکَت یَمینُهُ خَفَّفَ اللّه ُ عَنهُ حِسابَهُ ، ومَن کَفَّ فیهِ شَرَّهُ کَفَّ اللّه ُ فیهِ غَضَبَهُ یَومَ یَلقاهُ ، کسی که در این ماه بر زیردستانش آسان بگیرد، خدا در قیامت حساب او را آسان سازد و هر کس در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد، خدا خشم خود را از او در روز قیامت بازدارد
ومَن أکرَمَ فیهِ یَتیما أکرَمَهُ اللّه ُ یَومَ یَلقاهُ ، ومَن وَصَلَ فیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللّه ُ بِرَحمَتِهِ یَومَ یَلقاهُ ، ومَن قَطَعَ رَحِمَهُ قَطَعَ اللّه ُ عَنهُ رَحمَتَهُ یَومَ یَلقاهُ ، و کسی که یتیمی را در این ماه گرامی بدارد، خدا او را در روز قیامت گرامی دارد و کسی که در این ماه با خویشاوند خود صله نماید، خدا او را در قیامت به رحمت خود وصل کند. و کسی که در این ماه قطع رحم کند، خدا در روز قیامت رحمت خود را از او قطع فرماید
ومَن تَطَوَّعَ فیهِ بِصَلاةٍ کُتِبَ لَهُ بَراءَةٌ مِنَ النّارِ ، ومَن أدّى فیهِ فَرضا کانَ لَهُ ثَوابُ مَن أدّى سَبعینَ فَریضَةً فیما سِواهُ مِنَ الشُّهورِ ، هر کس در این ماه نماز مستحبّی به جای آورد، برای او برائت از آتش نوشته میشود. و کسی که نماز واجب به جای آورد، مثل کسی است که در ماههای دیگر هفتاد نماز واجب به جا آورد
ومَن أکثَرَ فیهِ مِنَ الصَّلاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللّه ُ میزانَهُ یَومَ تَخَفَّفُ المَوازینُ ، ومَن تَلا فیهِ آیَةً مِنَ القُرآنِ کانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فی غَیرِهِ مِنَ الشُّهورِ . کسی که در این ماه بسیار بر من صلوات بفرستد، خدا در روزی که میزانها سبک باشد، ترازوی عمل او را سنگین میفرماید و هر کس در این ماه تلاوت آیهای از قرآن کند، ثواب ختم قرآن در ماههای دیگر را دارد
أیُّهَا النّاسُ ، إنَّ أبوابَ الجِنانِ فی هذَا الشَّهرِ مُفَتَّحَةٌ ، فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یُغلِقَها عَلَیکُم ، وأبوابَ النّیرانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یَفتَحَها عَلَیکُم ، ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است؛ از خدا بخواهید که [این درها را] به روی شما نبندد و درهای آتش، بسته است؛ از پروردگار خود بخواهید که آنها را به روی شما بازنگرداند
وَالشَّیاطینَ مَغلولَةٌ فَاسأَلوا رَبَّکُم ألاّ یُسَلِّطَها عَلَیکُم و شیاطین دربند هستند؛ از خدا درخواست کنید که آنها را بر شما مسلّط نسازد
قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : فَقُمتُ فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أفضَلُ الأَعمالِ فی هذا الشَّهرِ؟ امیرالمؤمنین علیهالسلام فرمود: پس من برخاستم و عرض کردم: یا رسولالله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟
فَقالَ : «یا أبَا الحَسَنِ ، أفضَلُ الأَعمالِ فی هذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللّه ِ عز و جل فرمود: یا اباالحسن! برترین اعمال در این ماه پارسایی است از آنچه خدا حرام کرده است
ثُمَّ بَکى ، سپس رسول خدا ص گریه کردند
فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما یُبکیکَ؟ فَقالَ : «پس عرض کردم یا رسول الله ص گریه شما برای چیست ؟
فَقَالَ : یا عَلِیُّ ، أبکی لِما یُستَحَلُّ مِنکَ فی هذَا الشَّهرِ ، کَأَنّی بِکَ وأنتَ تُصَلّی لِرَبِّکَ ، وقَدِ انبَعَثَ أشقَى الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ ، شَقیقُ عاقِرِ ناقَةِ ثَمودَ ، فَضَرَبَکَ ضَربَةً عَلى فَرقِکَ (قَرنِکَ) فَخَضَّبَ مِنها لِحیَتَکَ . فرمود: گریه میکنم برای آنچه در این ماه به تو میرسد. گویا تو را میبینم در حالی که برای پروردگارت نماز میگزاری، شقیترینِ اوّلین و آخرین که همانند کشندهٔ ناقه ثمود است برخاسته و بر فرقت ضربتی زده است که با آن محاسن تو خضاب به خون شده است
قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ وذلِکَ فی سَلامَةٍ مِن دینی؟ فَقالَ : «فی سَلامَةٍ مِن دینِکَ پس من عرض کردم:ای رسول خدا آیا در آن هنگام در سلامت دین هستم؟ فرمود: آری، در سلامت دین قرار داری.
» . ثُمَّ قالَ صلى الله علیه و آله : «یا عَلِیُّ ، مَن قَتَلَکَ فَقَد قَتَلَنی ، ومَن أبغَضَکَ فَقَد أبغَضَنی ، ومَن سَبَّکَ فَقَد سَبَّنی ؛ سپس فرمود: یا علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته و هرکه تو را دشنام دهد مرا دشنام داده؛
لِأَنَّکَ مِنّی کَنَفسی ، وَروحُکَ مِن روحی ، وَطینَتُکَ مِن طینَتی . چرا که تو از من هستى ، همچون جان من . روح تو ، از روح من است و سرشت تو ، از سرشت من .
إنَّ اللّه َ ـ تَبارَکَ وَتَعالى ـ خَلَقَنی وإیّاکَ ، وَاصطَفانی وَإیّاکَ ، وَاختارَنی لِلنُّبُوَّةِ وَاختارَکَ لِلإِمامَةِ ، وَمَن أنکَرَ إمامَتَکَ فَقَد أنکَرَنی نُبُوَّتی . خدای تبارک و تعالی، من و تو را آفرید و انتخاب کرد. مرا برای نبوت و تو را برای امامت اختیار کرد، هر کس امامت تو را انکار کند در حقیقت منکر نبوت من شده است
یا عَلِیُّ ، أنتَ وَصِیِّی ، وأبو وُلدی ، وزَوجُ ابنَتی ، وخَلیفَتی عَلى اُمَّتی فی حَیاتی وبَعدَ مَوتی ، أمرُکَ أمری ونَهیُکَ نَهیی . ای علی، تو جانشین من، پدر فرزندانم، همسر دخترم و جانشین من بر امتم در حیات و پس از مرگم هستی، امر و نهی تو امر و نهی من است
اُقسِمُ بِالَّذی بَعَثَنی بِالنُّبُوَّةِ وجَعَلَنی خَیرَ البَرِیَّةِ ، إنَّکَ لَحُجَّةُ اللّه ِ عَلى خَلقِهِ ، وأمینُهُ عَلى سِرِّهِ ، وَخَلیفَتُهُ عَلى عِبادِهِ قسم به آنکه مرا به نبوت برانگیخت و مرا برترین مخلوقات قرار داد، تو حجت خدا بر مخلوقاتش و امین او بر اسرارش و خلیفهٔ او در بین بندگانش هستی.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: روزه و مـاه مـبـارک رمـضـان