اهداف و وظایف بسیج

امام ‌خمینی: من امیدوارم که این بسیج عمومی اسلامی، الگو برای تمام مستضعفین جهان و ملتهای مسلمان عالم باشد، و قرن پانزدهم قرن شکستن بتهای بزرگ و جایگزینی اسلام و توحید به جای شرک و زندقه و عدل و داد به جای ستمگری و بیدادگری و قرن انسانهای متعهد به جای آدمخواران بی‌فرهنگ باشد. (صحیفه امام، ج۱۲، ص۱۶۰) . در مصوبه شورای انقلاب به برخی از اهداف و وظایف بسیج اشاره شده بود[۲۷] ولی در اساسنامه جدید برابر ماده ۳۵، هدف از تشکیل بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در همه افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور، نظام جمهوری اسلامی و کمک به مردم در هنگام بروز بلایا و حوادث غیر مترقبه با هماهنگی مراجع مربوط است[۲۸] افزون بر این بسیج در مقابله با هجوم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی وظیفه دارد از تمامیت ارضی و استقلال کشور دفاع و با تهدیدات داخلی و خارجی مقابله کند.[۲۹] . امام ‌خمینی معتقد است بسیج تنها مربوط به ایران نیست، بلکه در هر کجای جهان مظلومی باشد بسیج نیز باید باشد؛ افزون بر این، بسیجیان جهان اسلام باید در فکر ایجاد حکومت بزرگ اسلامی باشند و این شدنی است؛ زیرا بسیج منحصر به ایران نیست و باید نقشه‌های مقاومت را در تمام جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد.[۳۰] از دیگر اهداف اصلی امام‌خمینی در تشکیل بسیج مستضعفین در کنار دفاع محرومان از انقلاب اسلامی، حاکمیت آنان در روند انقلاب بود.[۳۱] بر اساس ماده ۹ اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، برنامه‌ریزی، سازماندهی، اداره و فرماندهی و اجرای آموزش‌های عقیدتی، سیاسی و نظامی اعضای بسیج مستضعفین طبق موازین اسلامی بر عهده سپاه قرار داده شده و به منظور اجرای این ماده وظایفی بر عهده بسیج گذاشته شده است: آموزش نظامی در حد توانایی دفاع از جمهوری اسلامی ایران و تمامیت ارضی کشور، تعلیم و تربیت در زمینه‌های عقیدتی، سیاسی و تخصص‌های مورد نیاز، تهیه طرح‌های دفاعی با هماهنگی دیگر ارگان‌های مربوط. افزون بر همه اینها، همه سازمان‌های فعال در آموزش نظامی به جز سازمان نظام وظیفه عمومی زیر نظر بسیج قرار گرفت.[۳۲]

جایگاه و اهمیت

در میان نهادهای جمهوری اسلامی، بسیج از عظیم ‌ترین و ارزشمندترین و ماندگارترین یادگارهای امام‌خمینی است.[۳۳] بسیج در نظام دفاعی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این نهاد هرچند ارتش کلاسیک به معنای اصطلاحی نیست، ولی قدرت برخورد با ارتش‌های مهاجم کلاسیک را به‌خوبی دارد. بسیجیان بیشتر بر ایمان و اعتقاد تکیه می‌کنند تا بر سلاح[۳۴] و با همین نیرو در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، حماسه‌ها آفریدند و در دل دشمنان وحشت افکندند و خواب را از چشم آنان ربودند. در زمان جنگ تحمیلی روزنامه آمریکایی «نیوزویک» در گزارشی نیروهای بسیجی را که از افرادی با سنین مختلف تشکیل شده‌اند، بزرگ‌ترین تهدید برای عراق به‌شمار آورد. او همچنین تسخیر «فاو» را که به اطلاعات پیشرفته نظامی و آشنایی کامل با رزم شبانه و تاکتیک‌های آبی ـ خاکی نیاز داشت، نشانه مهارت و ورزیدگی بسیج دانست.[۳۵] . از نگاه امام‌خمینی بسیج در میان نیروهای مسلح از جایگاه خاصی برخوردار است. ایشان در سخنان و دیدارهای عمومی و خصوصی به بسیجیان توجه ویژه‌ای داشت، تا جایی که از برخی بسیجیان، با عنوان سربازان واقعی خود یاد کرده است.[۳۶] ایشان به بسیج به دیده تجلیل و تکریم می‌نگریست و پس از دعا و تشکر از آنان، آنان را ازجمله بهترین همراهان خود می‌دانست[۳۷] و به صفا و خلوص آنان غبطه می‌خورد و به بسیجی‌ بودن خود افتخار می‌کرد و از خدا نیز می‌خواست که او را با بسیجیان محشور کند.[۳۸] ایشان ابراز می‌کرد دست بسیجیان را می‌بوسد و برایشان دعا می‌کند.[۳۹] ایشان که به رزمندگان و بسیجان علاقه و محبت زیادی داشت و از دیدار آنان لذت می‌برد و این محبت را نیز بارها در عمل نشان داده بود[۴۰] تشکیل بسیج در جمهوری اسلامی ایران را از برکات و الطاف خداوند می‌دانست که به ملت و انقلاب اسلامی ایران ارزانی شده است[۴۱] و معتقد بود هسته‌های مقاومت مردمی برای مقابله با استکبار شرق و غرب باید در سرتاسر جهان تأسیس شوند و بر آن بود که در صورت حاکم‌شدن اندیشه بسیجی، چشم طمع دشمنان و جهانخواران از کشور دور خواهد شد[۴۲] و غفلت از تشکیل ارتش بیست‌میلیونی سقوط در دام دو ابرقدرت جهانی آمریکا و شوروی را به دنبال خواهد داشت.[۴۳] . امام ‌خمینی با توجه به حماسه ‌آفرینی‌های بسیج در هشت سال دفاع مقدس و ایستادگی آنان در برابر همه قدرت‌های جهانی، آنان را آینه مجسم مظلومیت‌ها و رشادت‌های مردم ایران در صحنه نبرد و تاریخ مصور انقلاب، فرزندان دفاع مقدس و پرچمداران عزت مسلمانان و سپر حوادث کشور خواند.[۴۴] ایشان در بُعد جهانی با اشاره به جنایت رژیم عربستان در حمله و کشتار زائران خانه خدا در سال ۱۳۶۶، اعلام کرد اگر بسیج جهانیِ مسلمانان تشکیل شود، کسی جرئت جسارت به فرزندان معنوی رسول‌الله ص ، را ندارد.[۴۵] امام‌خمینی با وجود مخالفت سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت با بسیج مردمی و بی‌توجهی به نقش نیروهای داوطلب[۴۶] بسیج را بازوان قدرتمند جمهوری اسلامی خواند[۴۷] و بارها از این نهاد به دلیل فداکاری در راه اسلام قدردانی و تشکر کرد.[۴۸] ایشان بسیج و نیروهای خودجوش و داوطلب برای خدمت را لشکر مخلص خدا که دفتر تشکل آن را همه مجاهدان از اولین تا آخرین امضا کرده‌اند می‌دانست[۴۹] و کار بسیجیان را عبادت[۵۰] و منزلت و شرافت آنان را از همه کاخ‌نشینان و مدعیان قدرت‌های جهانی بیشتر می‌دانست.[۵۱] . امام‌خمینی پس از پایان جنگ نیز انقلاب و جمهوری اسلامی به ‌ویژه سپاه پاسداران را نیازمند نیروهای بسیجی می‌دانست.[۵۲] ایشان سهم قوای مسلح و بسیجیان را در درهم ‌پیچیدن طومار قوای دشمن در عملیات‌ها بااهمیت[۵۳] و اداره جنگ را مدیون پشتیبانی مردم و بسیج[۵۴] می‌دانست. فرماندهان جنگ نیز انسجام بسیج و ارتش و سپاه را از عوامل پیروزی رزمندگان ایرانی در شکست حصر آبادان برشمرده‌ اند[۵۵] آرزوی امام‌خمینی در الگوشدن بسیج برای تمام مستضعفان جهان و ملت‌های مسلمان[۵۶] در سال‌های بعد تبدیل به واقعیت شد و رفتار و فداکاری بسیجیان، الگو و پرچمی برای دنیای اسلام به‌ویژه در نقاطی چون فلسطین و لبنان شد که مستقیماً درگیر با رژیم صهیونیستی بودند. تأسی به الگوی بسیج برای جهان اسلام آبرو و پیروزی به ارمغان آورد.[۵۷] .

نمونه‌هایی از فعالیت‌های مختلف بسیج به شرح زیر بوده است:

مشارکت در دفاع از ایران

نیروی بسیج با سازماندهی و اعزام حدود دو میلیون بسیجی به جبهه‌ها در طول جنگ عراق با ایران و برعهده ‌گرفتن بازسازی مناطق جنگ‌ زده در جنوب ایران در تأمین امنیت این کشور مشارکت داشت.[۱۵] ۹۲۰۰۰ بسیجی در این جنگ شهید و ده‌ها هزار تن جانباز و اسیر شدند.[۱۶] اقدام دیگر بسیج برپایی ایستگاه‌های ایست و بازرسی با هدف شناسایی افراد مشکوک به دشمنی و جاسوسی در شهرهای مختلف و همکاری با نهادهای امنیتی در زمان جنگ ۱۲ روزه اسرائیل با ایران بود.[۱۷] . در «قانون حمایت قضایی از بسیج» به بسیج مستضعفان اجازه داده شده تا مانند ضابطان قوه قضائیه هنگام برخورد با جرائم مشهود به تهیه و ارسال گزارش به مراجع قضایی اقدام نماید.[۱۸] .

فعالیت فرهنگی

بسیج مستضعفان به برگزاری حلقه‌های صالحین شامل جلسات آموزشی، مباحثه، فعالیت‌های گروهی و کارگاه‌های مهارتی برای اعضا اقدام نموده است. هدف این طرح را تقویت ایمان، اخلاق و مهارت‌های اجتماعی در میان جوانان و نوجوانان اعلام کرده ‌اند.[۱۹] نیروهای بسیجی در کنار نهادهای فرهنگی دیگر در زمینه فرهنگ‌ سازی و اجرای امر به معروف و نهی از منکر در مرتبه زبانی از حمایت قانونی برخوردارند.[۲۰] کاروان‌های راهیان نور برای بازدید و آشنایی با فرهنگ ایثار و شهیدان در مناطق جنگی به‌جا‌مانده از جنگ عراق با ایران راه‌اندازی شد. بسیج دانشجویی از ۱۳۷۶ش و در سال‌های بعد بسیج محلات و اقشار دیگر برای حضور در این اردو سازماندهی شدند.[۲۱] سازمان فضای مجازی بسیج هم با هدف تولید قدرت نرم برای جمهوری اسلامی ایران راه‌ اندازی شده است.[۲۲] .

خدمات اجتماعی

بسیج خدمات متنوعش را با اجرای برنامه و طرح‌های مختلف در عرصه سازندگی، محرومیت‌زدایی و پیگیری ۴۰۰۰۰ پروژه اقتصادی ارائه کرده است. این نهاد در واکسیناسیون دهه ۱۳۸۰ش ایران و جنبه‌های دیگر اجتماعی نیز به حکومت و مردم کمک رساند.[۲۳] در سال ۱۳۷۳ش بیش از ۳۲۰ هزار بسیجی فقط در یک روز حدود ۹ میلیون کودک ایرانی زیر ۵ سال را زیر پوشش طرح ملی ریشه‌ کنی فلج اطفال قرار دادند. همچنین شبکه پایگاه‌های بسیج ده‌ها میلیون بسته معیشتی و بهداشتی را مناسبت‌های مختلف مانند دوران شیوع ویروس کرونا در میان نیازمندان توزیع کرده است.[۲۴] ۳۵۰ هزار بسیجی نیز در مدیریت بیماری کرونا و عملیات غربالگری فعالیت کردند.[۲۵] . در سال ۱۳۹۷ش بسیج سازندگی ۴۰ هزار پروژه محرومیت ‌زدایی در حوزه عمران روستایی، آبرسانی و ... را آغاز کرد.[۲۶] به گزارش رئیس وقت بسیج سازندگی، این نهاد در آبرسانی ۷۱۳۸ روستا، ایجاد ۱۳۰ هزار مسکن روستایی و دیگر طرح‌های عمرانی با دولت همکاری داشته است.[۲۷] بسیجیان با حضور در مناطق زلزله‌ زده بم، ورزقان و کرمانشاه در سالهای ۱۳۸۲ش، ۱۳۹۱ و ۱۳۹۶ به عملیات امداد و نجات، اسکان و خدمات غذا و درمان پرداختند. آنان در ۱۳۹۸ش با اعزام به نواحی سیل‌زده استان‌های گلستان و خوزستان، رفع آبگرفتگی معابر و منازل، نوسازی و مرمت خانه‌ها را بر عهده گرفتند.[۲۸] .

آیت‌الله خامنه ‌ای: بسیج برای جوانان، شورآفرین است؛ برای دوستان، امیدآفرین است؛ برای دشمنان، بیم‌آفرین است. [۲۹]

فرهنگ بسیجی

آیت‌ الله خامنه ‌ای بسیج را بیش از آنکه سازمان باشد یک فرهنگ و تفکر شمرده است. تعهد به انقلاب اسلامی ایران، مسئولیت‌پذیری در حوادث کشور، قانون‌مندی و نظم‌پذیری از ویژگی‌های این تفکر است. در باور وی جمع فراوانی از ملّت ایران بدون ثبت‌نام در بسیج این فرهنگ را پذیرفته و بسیجی به حساب می‌آیند.[۳۰] محمدتقی مصباح یزدی بسیج را حرکتی جمعی و فداکارانه به سوی هدفی والا تعریف می‌کند.[۳۱] ریشه تاریخی این تفکر را در صدر اسلام و بسیج و آماده‌کردن نیروهای مسلمان توسط پیامبر(ص) برای ترویج دین و مقاومت در برابر کافران و مشرکان دانسته‌ اند.[۳۲] . چَفیه در فرهنگ عمومی ایرانیان، نماد مقاومت و یادآور به‌کارگیری آن توسط رزمندگان در جنگ عراق با ایران است و اگر کسی در دوران صلح از چفیه استفاده کند، بیشتر با عنوان بسیجی شناخته می‌شود.[۳۳] .

ویژگی‌های بسیجیان

فراگیربودن، داوطلبانه ‌بودن اعضا، مردمی‌بودن، پایداری، پایبندی به اصول و مبانی دینی و توانایی در برخورد با هر گونه تهدید فرهنگی و نظامی را از ویژگی‌های بسیج برشمرده‌اند.[۵۸] امام‌خمینی بسیج و بسیجیان را مصداق کاملی از ایثار، فداکاری، اخلاص، عشق به خدا، عشق به اسلام، عشق به شهادت و مردمی بودن می‌دانست.[۵۹] بسیج از نگاه ایشان میقات پابرهنگان و معراج اندیشه ‌های پاک انسانی و لشکر مخلص خدا و مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن اذان رشادت و شهادت سروده‌اند.[۶۰] بسیج اگرچه ارتشی بیست‌ میلیونی برای جلوگیری از توطئه‌های دشمن است، آنچه اهمیت دارد تفکر و فرهنگ و ارزش‌های بسیجی است که می‌تواند آحاد جامعه را از درون متحول کند و آنان را به رشد معنوی و اخلاص برساند.[۶۱] . در نگاه امام ‌خمینی عامل موفقیت بسیج در ایمان آنان نهفته است؛ بسیج مولودی جدید است که کارشناسان جهانی نمی‌توانند آن را بشناسند. هرگاه قوه ایمان در ملتی زنده شود، همگان را به قیام برای خدا فرا می‌خواند و می‌تواند سرتاسر یک کشور را بسیج کند، معیار حرکت بسیج هم همین اسلام و درک مفاهیم عالی آن است.[۶۲] یکی از ویژگی‌های بارز بسیج این است که از میان قشر محروم برخاسته‌اند. امام‌خمینی نیز در مبارزه گسترده خود با ظلم و شرک و کفر و استکبار بر آنان تکیه کرده، یادآور می‌شد قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها بدانند که «خمینی» اگر یکّه و تنها بماند به راه خود که مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت‌پرستی است ادامه می‌دهد و به خواست خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام خواب راحت را از دیدگان جهان‌خواران و سرسپردگانی که به ستم خویشتن اصرار می‌کنند سلب خواهد کرد.[۶۳] .

ضرورت تقویت

امام‌خمینی: بسیج شجره طیبه و درخت تناور و پر ثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می‌دهد. بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته ‌های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌ اند. (صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۹۴.( امام‌خمینی تقویت همه نیروهای مسلح ازجمله بسیج را لازم و برای این کار چند گام اساسی را ضروری می‌شمرد. ایشان پشتیبانی خود را از ارتش و سپاه و بسیج اعلام کرد و تضعیف آنان را حرام دانست[۶۴] و فراموشی نیروهای بسیجی و نفوذ مدعیان عافیت ‌طلب در مصادر کلیدی نظام و اداره کشور از نگرانی‌های امام‌خمینی بود.[۶۵] ایشان همچنین در پیامی به فرماندهان سپاه پس از تجلیل و ترسیم وظایف آنان در زمان صلح یادآور شد در بازسازی نیروهای مسلح بیشترین توجه باید به همه آحاد مردم و مدافعان انقلاب باشد و از همه تجربه‌ها و طرح‌ها برای جذب نیروهای مؤمن و تحقق ارتش بیست ‌میلیونی بهره گرفته شود.[۶۶] . امام‌خمینی به مسئولان هشدار داد مبادا توجه به برنامه‌های دیگر سبب غفلت آنان از تشکیل ارتش بیست میلیونی گردد؛ زیرا غفلت از تقویت بنیه دفاعی کشور، طمع تهاجم و تجاوز بیگانگان و تحمیل جنگ‌ها و توطئه‌ها و سقوط در دام دو ابرقدرتِ جهانی را به دنبال خواهد داشت.[۶۷] ایشان همچنین معتقد بود نیروهای مسلح ازجمله بسیج در دوران بازسازی باید به بازسازی معنوی و اعتقادی نیز توجه کافی کنند، افزون بر سلاح به صلاح نیز مجهز و با آموزش نظامی و عقیدتی، اخلاقی و فرهنگی هرچه بیشتر نیرومند و مجهز شوند؛ زیرا تجربه نشان داده ایمان و معنویت در پیروزی‌ها و افزایش توان و استقامت نیروها بسیار مؤثر است.[۶۸] . امام ‌خمینی بسیج حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها را دراین‌باره دارای مسئولیت دانسته است[۶۹] چنان‌که در وصیت‌ نامه سیاسی‌الهی خود به همه قوای مسلح ازجمله بسیجیان سفارش کرده است برای حفظ قدرت نظامی و مصونیت از اختلاف و درامان‌ماندن کشور از آسیب، در هیچ حزب و گروهی وارد نشوند و خود را از بازی‌های سیاسی دور نگه دارند.[۷۰] ایشان فرماندهان را نیز مکلف کرد افراد تحت امر خود را از ورود در احزاب منع کنند و افزود چون حمایت از انقلاب و حفظ آن بر همگان لازم است، مسئولان کشوری و لشکری و مردم موظف‌اند اگر قوای مسلح خواستند در احزاب یا بازی‌های سیاسی وارد شوند، با آن مخالفت کنند.[۷۱] .

بسیج طلبه و دانشجو

بسیج در میان اقشار گوناگون مردم شعبه دارد: بسیج کارگری، عشایری، روستایی، دانش‌آموزی، بازاریان، خواهران، بسیج جامعه پزشکی، بسیج طلبه و دانشجو و…[۷۲] امام ‌خمینی تشکیل بسیج طلبه و دانشجو را از مهم‌ترین و ضروری‌ترین تشکل‌های بسیجی دانسته است.[۷۳] پس از صدور فرمان ایشان بسیج طلبه و دانشجو در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه تشکیل شد و به جذب، آموزش و سازماندهی دانشجویان و طلابی پرداخت که در دفاع مقدس شرکت داشتند یا آمادگی حضور در بسیج را اعلام کردند.[۷۴] امام‌خمینی از بسیج حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها افزون بر پاسداری از اسلام و انقلاب و اصول تغییرناپذیرِ نه شرقی و نه غربی خواست که چارچوب‌های اصیل اسلام ناب محمدی را در اختیار تمامی اعضای بسیج قرار دهند.[۷۵] .

بسیج خواهران

هم‌زمان با شکل‌گیری رسمی بسیج مستضعفین به فرمان امام‌خمینی، بسیج خواهران نیز تأسیس شد و آغاز به کار کرد و با توجه به شرایط آن زمان، مهم‌ترین برنامه خود را فراگیری آموزش‌های نظامی و آمادگی دفاعی قرار داد.[۷۶] در هنگام آغاز جنگ تحمیلی و تهدیدات فراروی کشور، با اشاره امام‌خمینی که دفاع از اسلام بر هر مرد و زن واجب است.[۷۷] بانوان بسیجی در جبهه و پشت جبهه به رزمندگان مدد رساندند و در پیروزی رزمندگان ایرانی نقش آفریدند[۷۸] هرچند آنان به هنگام نیاز و ضرورت در برابر دشمن ایستاده و جنگیده‌اند، بیشترین فعالیت زنان بسیجی در عرصه دفاع مقدس در کادر درمان، خدمات و پشتیبانی رزمندگان در جبهه و پشت جبهه بوده است[۷۹] افزون بر این، بسیاری از زنان بسیجی طلبه از حوزه‌های علمیه در طول جنگ تحمیلی برای یاری رزمندگان و تبلیغ به منطقه کردستان اعزام شدند که ۴۳۴ تن آنان به شهادت رسیدند[۸۰] اما پس از جنگ این واحد هم به تبع گسترش دامنه فعالیت بسیج مستضعفین وارد فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و سازندگی کشور شد. تشکیل کلاس‌های اخلاقی، فرهنگی و اعتقادی و مشارکت در طرح ملی ریشه‌کنی فلج اطفال و بهداشت مادر و کودک ازجمله این برنامه‌ها بود. بعدها نام بسیج خواهران به بسیج جامعه زنان تغییر کرد تا بتواند همه اقشار زنان را دربر گیرد.[۸۱] .