ویژه نامه هفته بسیج

بسیج یک نهاد اجتماعی و ارگانی انقلابی است که به دستور حضرت امام خمینی در ۵ آذر سال ۱۳۵۸ ‌تاسیس شد. برخی ماموریت‌های بسیج عبارتند از: جذب، آموزش و سازماندهی ارتش بیست میلیونی و تامین نیروی یگان‌های رزم سپاه، همکاری با ارگان‌ها (از قبیل سوادآموزی، جهادسازندگی، بهداشت و درمان و....)، دفاع محلی و مقاومت مردمی.
بر اساس قانون، اعضای بسیج از زاویه تعهدی که به نظام سپاه دارند، به سه دسته، بسیجی عادی، بسیجی فعال و بسیجی ویژه تقسیم می‌شوند.

سازمان بسیج مستضعفین یکی از ساختارهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و از یکی مهمترین بازوهای قدرت جمهوری اسلامی ایران به ‌شمار می‌رود که مأموریت جذب، آموزش، سازماندهی و به‌کارگیری نیروهای داوطلب مردمی را در راستای اهداف انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن را بر عهده دارد. "'سازمان بسیج مستضعفین"' که در گذشته با نام نیروی مقاومت بسیج شناخته می‌شد در ۵ آذر ۱۳۵۸ به فرمان سید روح‌الله خمینی تشکیل شد و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در دی ۱۳۵۹ قانوناً رسمیت پیدا کرد و به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تعلق گرفت.

بسیج یا سازمان بسیج مستضعفین، نهاد شبه ‌نظامیِ مردمی زیرمجموعه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که سال ۱۳۵۸ش به دستور امام خمینی تأسیس شد.

بسیج با هدف حفاظت از دستاوردهای انقلاب اسلامی، ساماندهی و آموزش داوطلبان برای دفاع از ایران و ایجاد آمادگی در مردم برای مقابله با بلایای طبیعی تشکیل شده است.

بسیج در عرصه نظامی در جنگ عراق با ایران نقش بسزایی ایفا کرد و بیش از ۹۲،۰۰۰ نفر از اعضای آن به شهادت رسیدند و ده‌ها هزار تن نیز جانباز یا اسیر شدند. این نهاد در عرصه فرهنگی نیز با برپایی حلقه‌های صالحین، اعزام کاروان‌های راهیان نور و ترویج امر به معروف و نهی از منکر فعال است. در حوزه خدمات اجتماعی نیز مشارکت در پروژه‌های عمرانی، اجرای برنامه‌های واکسیناسیون و ارائه امداد در بلایای طبیعی از جمله فعالیت‌های این نهاد به شمار می‌رود.

سازمان بسیج مستضعفین، از زمان تأسیس تا سال ۱۴۰۴ش دارای ده فرمانده بوده است. غلامرضا سلیمانی از تیرماه ۱۳۹۸ش فرماندهی این سازمان را بر عهده دارد. این نهاد تا سال ۱۳۹۸ش حدود ۱۹۰ هزار پایگاه در سراسر ایران داشته و اعضای خود را در سه گروه عادی، فعال و ویژه سازماندهی می‌کند.

کتاب «بسیج؛ قلب امام» اثر سید حسن فیروزآبادی، به بررسی نقش و عملکرد بسیج می‌پردازد.

اهمیت

امام خمینی تشکیل بسیج را موهبتی الهی می‌دانست.[۱] اهداف تشکیل بسیج را آموزش نظامی و سازماندهی داوطلبان به منظور مقابله با هر گونه تهدید و تجاوز داخلی و خارجی، پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی و نیز ایجاد آمادگی‌های لازم در مردم برای مقابله با آثار سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه اعلام کرده‌اند.[۲]

امام خمینی : بسیج شجره طیبه و درخت تناور و پرثمری است که شکوفه‌های آن بوی بهار وصل و طراوت یقین و حدیث عشق می‌دهد. بسیج مدرسه عشق و مکتب شاهدان و شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته‌های رفیع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌اند. بسیج میقات پابرهنگان و معراج اندیشه پاک اسلامی است که تربیت‌یافتگان آن، نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج لشکر مخلص خداست که دفتر تشکل آن را همهٔ مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند. من همواره به خلوص و صفای بسیجیان غبطه می‌خورم و از خدا می‌خواهم تا با بسیجیانم محشور گرداند، چرا که در این دنیا افتخارم این است که خود بسیجی‌ام.[۳]

به گفته غلامرضا سلیمانی، از فرماندهان این نهاد، فعالیت موفق بسیج منجر به شکل‌گیری نهادها و گروه‌های مردمی شبیه به آن در کشورهای اسلامی نظیر عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و یمن شده است.[۴] از ۲۹ آبان تا ۵ آذر در تقویم ایران به نام هفته بسیج نام‌گذاری شده است.[۵] .

معرفی

نهادی شبه ‌نظامی و زیرمجموعه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تحت فرماندهی رهبری ایران که به‌هدف نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن در ۵ آذر سال ۱۳۵۸ش به دستور امام خمینی تشکیل شد و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی در دی‌ماه ۱۳۵۹ش به صورت قانونی رسمیت یافت.[۶] مطابق با اساسنامه‌ مصوب سپاه در ۱۳۶۱ش برنامه‌ ریزی، سازماندهی، فرماندهی و اجرای انواع آموزش‌های اعضای بسیج به عهده‌ سپاه پاسداران قرار گرفت.[۷] این نیرو در سال ۱۳۶۹ش از سوی سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران، به سپاه پاسداران ملحق شد.[۸] در ۱۲ مهر ۱۳۸۸ش هم نام بسیج از «نیروی مقاومت بسیج» به «سازمان بسیج مستضعفین» تغییر یافت.[۹] .

ستاد فرماندهی بسیج بالاترین رده ساختاری این نیرو است. مناطق مقاومت بسیج در مراکز استان‌ها، ناحیه مقاومت بسیج در شهرها و مرکز مقاومت بسیج در بخشداری‌های بزرگ و حوزه مقاومت بسیج در محلات و اقشار و پایگاه مقاومت بسیج محله و صنف در رده‌های بعدی قرار دارند.[۱۰] بسیجیان بر‌اساس فعالیت در سه گروه عادی، فعال و ویژه دسته‌بندی می‌شوند.[۱۱] در دهه ۱۳۸۰ش ۲۲ قشر مختلف برای سازمان‌دهی اعضای بسیج تعیین شد، از جمله بسیج هنرمندان، مهندسین، کارگری، اصناف، دانشجویی، طلاب و روحانیون، ورزشکاران، جامعه پزشکی، زنان و سازندگی.[۱۲] تا سال ۱۳۹۸ش در حدود ۱۹۰ هزار پایگاه بسیج در سراسر ایران شکل گرفته است.[۱۳] .

بسیج مستضعفین، نهادی مردمی برای دفاع از اسلام، نظام اسلامی و مستضعفان جهان. امام‌خمینی در آذر ۱۳۵۸، در سخنانی، بر آموزش همگانی فنون جنگی و تشکیل ارتش بیست‌میلیونی تأکید کرد. فرمان امام‌خمینی موجب تشکیل واحد بسیج در سپاه پاسداران و پس از آن، تأسیس سازمان بسیج ملی شد که بعدها به بسیج مستضعفین تغییر نام داد. طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی در شهریور ۱۳۶۱، واحد بسیج مستضعفین زیر نظر فرماندهی کل سپاه قرار گرفت. از نگاه امام‌خمینی بسیج در میان نیروهای مسلح از جایگاه خاصی برخوردار است. ایشان در سخنان و دیدارهای خود به بسیجیان توجه ویژه ‌ای داشت، تا جایی که از برخی بسیجیان، با عنوان سربازان واقعی خود یاد کرده است. نقش بسیج در عرصه‌های مختلف ازجمله امنیت کشور در زمان جنگ و آشوب‌های داخلی قابل توجه است. به فرمان امام‌خمینی، بسیج در میان اقشار گوناگون مردم مانند کارگران، روستائیان، دانش‌آموزان، بازاریان، خواهران، طلبه و دانشجو و جامعۀ پزشکی ایجاد شد. در نگاه ایشان عامل موفقیت بسیج در ایمان آنان نهفته است.

مفهوم ‌شناسی

بسیج به معنای آمادگی برای کاری به‌خصوص سفر، سازمان جنگ و آماده‌ساختن نیروهای نظامی یک کشور برای جنگ است.[۱] . اندیشه دفاع از مرزهای فکری و جغرافیایی اسلام و دفاع از مستضعفان ریشه قرآنی دارد[۲] پیامبر اسلام ص ، مستضعفان را علیه مشرکان قریش بسیج کرد و برای ایجاد عدالت همراه آنان با مستکبران و قدرتمندان قریش جنگید.[۳] در احادیث و فقه اسلامی نیز بر تعلیم و تعلم امور نظامی و برگزاری مسابقات اسب ‌سواری و تیراندازی سبق و رمایه [۴] با هدف آمادگی برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی تأکید شده است.[۵])-ببینید: جهاد و دفاع)

زمینه و روند شکل‌ گیری

با پیروزی انقلاب اسلامی و قطع دست بیگانگان از ایران، توطئه‌ها و نقشه‌های آنان روزبه ‌روز علیه انقلاب اسلامی گسترش می‌یافت. امام ‌خمینی با توجه به این شرایط در پنجم آذر ۱۳۵۸ پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا و حرکت ناوگان آمریکا به منطقه و حادثه پاوه در کردستان، دستور تشکیل ارتش بیست‌میلیونی را صادر کرد.[۶] ایشان دفاع از اسلام و کشور را وظیفه همه مردم دانست و جهت انجام این وظیفه فراگرفتن فنون نظامی ازجمله تیراندازی و سوارکاری را ضروری شمرد و تأکیدکرد کشوری که بیست‌میلیون جوان دارد باید بیست میلیون بسیجی داشته باشد.[۷] ایشان در اول اسفند ۱۳۵۸ به مناسبت هفته بسیج در پیامی به ملت ایران ضمن تشکر از استقبال جوانان از بسیج عمومی، دفاع از کشور را در مواقع خطر، تکلیفی شرعی و ملی شمرد و بر همه قشرها و جریان‌ها آن را واجب دانست و یادآور شد در این مقطع حساس که ملت با دشمنانِ سرسخت و ابرقدرت‌ها به‌ ویژه آمریکا رویارو شده، موظف است خودش را از جهت مادی و معنوی آماده کند.[۸] . از نگاه امام ‌خمینی سپاه و ارتش بدون پشتوانه مردمی فاقد کارایی لازم است؛ بنابراین در پیامی همگان را به بسیج همه‌ جانبه نظامی، عقیدتی، اخلاقی و فرهنگی فرا خواند و خواستار آن شد که همراه با آموزش‌های نظامی و پارتیزانی و چریکی، خود را از نظر معنوی نیز مجهز کنند.[۹] ایشان در پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۷ نیز بر ضرورت تعلیم و تعلم مسائل نظامی تأکید کرد و با اشاره به فلسفه ایجاد بسیج یادآور شد ملتی که در خط اسلام ناب محمدی و مخالف با استکبار و پول‌پرستی و تحجر و مقدس‌نمایی قرار دارد، همه افرادش باید بسیجی باشند و همه فنون نظامی و دفاعی لازم را فرا گیرند؛ زیرا ملتی در هنگامه خطر سربلند است که آمادگی‌های لازم رزمی را داشته باشد.[۱۰] . اصل ۱۵۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز اهمیت و ضرورت بسیج را از منظر قانون‌گذاری نشان می‌دهد. این اصل، برابر آیه شصت سوره انفال، دولت را موظف می‌کند برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را طبق موازین اسلامی فراهم کند؛ به طوری که همه افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.

امام‌ خمینی: یک کشوری با ۲۰ میلیون جوان که دارد بیست میلیون تفنگدار داشته باشد. بیست میلیون ارتش داشته باشد. و این یک همچه مملکتی آسیب بردار نیست. (صحیفه امام، ج۱۱، ص۱۲۲( . پس از فرمان امام‌خمینی، مردم به ‌ویژه جوانان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و شورای انقلاب اسلامی برای تحقق ارتش بیست ‌میلیونی دست به ‌کار شدند. واحد بسیج در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تشکیل شد[۱۱] و برنامه‌ای را برای آموزش نظامی همگانی با عنوان آموزش نظامی پاسدار ذخیره اعلام کرد.[۱۲] ستاد هماهنگی آموزش عمومی نیز در سپاه تشکیل شد و طرحی کوتاه‌ مدت شامل دوره‌های مقدماتی، متوسطه و عالی را برای تحققِ خواستِ امام‌ خمینی به اجرا گذاشت و با یکسان‌ کردن تدریجی کار کسانی که آموزش‌های طرح کوتاه ‌مدت را دیده بودند، بنا داشت ارتش بیست ‌میلیونی را تحقق بخشد.[۱۳] شورای انقلاب در ۱۳۵۹/۲/۲۸ جهت پیشگیری و مقابله با هر گونه تهدید نظامی و سوانح طبیعی، سازمانی به نام سازمان بسیج ملی زیر نظر فرمانده کل قوا و وابسته به وزارت کشور را تصویب کرد.[۱۴] دو ماه بعد در ۱۳۵۹/۴/۱۹ لایحه قانونی دیگری با پنج ماده به تصویب شورای انقلاب رسید. به موجب این قانون که تعیین‌ کننده وظایف کلی بسیج بود، تشکیلات آن باید با همکاری ریاست جمهوری، وزارت کشور، وزارت دفاع ملی، ستاد مشترک ارتش و سپاه پاسداران به تصویب هیئت وزیران برسد.[۱۵] سازمان بسیج ملی در ۱۳۵۹/۶/۱۰ به بسیج مستضعفین تغییر نام داد.[۱۶] رئیس این نهاد را رهبر یا شورای رهبری منصوب و خط مشی کلی آن را شورای عالی دفاع تعیین می‌کرد.[۱۷] این سازمان ضمن آموزش و سازماندهی داوطلبان، آنان را برای مقابله با هر گونه تهدید و تجاوز داخلی و خارجی دشمنان جمهوری اسلامی ایران آماده می‌کرد.[۱۸] . با آغاز جنگ تحمیلی عواملی چند ازجمله سوء استفاده سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت از بسیج به عنوان اهرم قدرت علیه نیروهای انقلابی[۱۹] و جلوگیری از دوباره‌کاری و ایجاد ارگان‌های موازی[۲۰] و شرایط جنگی کشور[۲۱] مجلس شورای اسلامی در ۱۳۵۹/۱۰/۲۸ سازمان بسیج ملی (مستضعفین) را در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام کرد[۲۲] و محمدعلی رجایی نخست‌وزیر طی نامه ‌ای در ۱۳۵۹/۱۱/۲۱ این ادغام را به سپاه پاسداران اعلام کرد.[۲۳] سرانجام در ۱۳۶۱/۶/۱۵ اساسنامه بسیج در ضمن اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.[۲۴] . واحد بسیج مستضعفین زیر نظر فرماندهی کل سپاه است و بسیج جزو شورای عالی سپاه می‌باشد.[۲۵] برابر ماده ۳۷، شهرها بر اساس وسعت و جمعیت به چند منطقه مقاومت و هر منطقه مقاومت به چند ناحیه و هر ناحیه مقاومت به چند پایگاه مقاومت تقسیم می‌شود، و هر پایگاه مقاومت شامل گروه‌های سازمان‌ یافته خواهد بود. برابر ماده ۳۸، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هسته‌های مقاومت محلی را با همکاری روحانیان و معتمدان محل و شوراهای محلی تشکیل می‌دهد. روحانی شورا باید به تأیید مقام رهبری یا نماینده‌ای که در سپاه تعیین می‌کند، یا نماینده نماینده رهبری در هر رده برسد. برابر ماده ۴۲، همه افراد و مسئولان واحدهای ستادی بسیج و فرماندهان مراکز بسیج و فرماندهان منطقه مقاومت (در شهرها) از پاسداران خواهند بود.[۲۶] .