آزادسازی خرمشهر در ۳ خرداد سال ۱۳۶۱ش از رخدادهای مهمِ جنگ ایران و عراق است. این شهر پس از ۵۷۸ روز اشغال توسط ارتش حزب بعث عراق به‌دست نیروها و رزمندگان ایرانی آزاد شد. خرمشهر، از شهرهای خوزستان، اولین شهری بود که مورد تهاجم عراقی‌ها قرار گرفت. این شهر، علی‌رغم ۳۴ روز مقاومت و تلاش رزمندگان و مردم، سرانجام در ۴ آبان سال ۱۳۵۹ش، به اشغال ارتش بعثی عراق درآمد.
آزادسازی خرمشهر یا فتح خرمشهر، مهم‌ترین تحرک نظامی ایران در جنگ عراق علیه ایران بود که در عملیات بیت المقدس به بازپس‌گیری خرمشهر در ۳ خرداد ۱۳۶۱/ ۲۴ مه ۱۹۸۲ منجر شد. عملیات فتح خرمشهر، به دلیل اهمیت آن از نظر نظامی و سیاسی به مطالعۀ فراوان نیاز دارد که در این مقاله، به اختصار بدان می‌پردازیم.
در فاصله ماه‌های مهر تا دی ۱۳۵۹ش، پس از سقوط خرمشهر، نزدیک به سه ماه عملیات‌هایی برای آزادسازی شهر از طرف ارتش، سپاه پاسداران و نیروهای مردمی انجام شد، اما نتیجه مؤفقیت‌آمیزی حاصل نشد. پس از ماه‌ها تصرف و اشغال شهر، در نهایت در طی عملیات گسترده‌ای با نام عملیات «بیت المقدس» که ۲۵ روز به طول انجامید و در چهار مرحله اجرا شد، شهر به محاصره کامل نیروهای ایرانی درآمد و پس از انهدام قوای عراقی و اسارت شماری از نیروهای آن، در ۳ خرداد سال۱۳۶۱ش خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع این شهر به اهتزاز درآمد.
امام خمینی فتح خرمشهر را از امور مافوق طبیعت و از عنایات خداوند دانسته است و آیت الله خامنه‌ای حماسه آزادی خرمشهر را حادثه‌ای بی‌نظیر در تاریخ جهان قلمداد کرده و آن را پرچم سرافرازی و پایداری ملت ایران معرفی کرده است. کتاب‌ها و آثار هنری متعددی در موضوع اشغال و آزادسازی خرمشهر تولید شده که برخی از آنها عبارتند از: کتاب دا، کتاب آزادی خرمشهر، فیلم روز سوم، سریال خاک سرخ و...
خرمشهر که از غرب و جنوب غربی به اروندرود منتهی می‌شود، از اولویت‌های رژیم عراق در تهاجم نظامی به ایران بود که سرانجام پس از مقاومت ۳۵ روزه، در ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف بعثی‌ها درآمد. اهمیت راهبردی خرمشهر برای دو کشور و گستردگی منطقه عملیاتی موجب طولانی‌شدن اشغال آن شد.
دهم اردیبهشت ۱۳۶۱، عملیات بزرگ بیت‌المقدس با هدف آزادی خرمشهر آغاز شد و در سه‌مرحله، به پیروزی رسید. فتح خرمشهر در سوم خرداد ۱۳۶۱ افزون بر روحیه شهادت‌طلبی ایرانیان، نتیجه جنگ نامنظم و راهکارهای منحصربه‌فرد نیروهای ایرانی بود. بزرگ‌ترین پیروزی ایران در جنگ بیست‌ماهه با عراق، افکار عمومی دنیا را به واکنش واداشت و صحنه سیاسی را به نفع جمهوری اسلامی رقم زد.
آزادسازی خرمشهر امام‌خمینی را بسیار خوشحال کرد. ایشان این پیروزی را «نصر عظیم» و افتخاری ابدی برای اسلام خواند. در نگاه ایشان، امدادهای غیبی، وحدت فرماندهی، هماهنگی نیروها و ابتکار رزمندگان از عوامل پیروزی بود.
معرفی و موقعیت
شهرستان خرمشهر از توابع استان خوزستان است و در جنوب غربی آن واقع شده و حدود دو هزار کیلومتر مربع مساحت دارد. از شمال به اهواز، از شرق و شمال شرق به شادگان، از جنوب شرقی به شهرستان آبادان و از غرب (منطقه مرزی شلمچه) و جنوب غرب (اروندرود) به کشور عراق محدود می‌شود[۱] این شهر را در گذشته «مُحمَّره» می‌نامیدند[۲] خرمشهر در دشت واقع است و سه رود کارون، خَیِّن و اروند در آن جریان دارد که ۹ کیلومتر آن مرز مشترک ایران و عراق است[۳] شهر از دو بخش قدیم و جدید تشکیل شده است: بخش قدیم در ساحل راست کارون محل پیوست کارون به اروند است و بخش دیگر بر ساحل اروند گسترده شده است[۴] ساکنان خرمشهر افزون بر کارهای خدماتی، به پرورش نخل و صید ماهی و دامداری و ساخت لنج مشغول‌اند[۵] آنان شیعه دوازده‌امامی‌اند و به زبان عربی و فارسی سخن می‌گویند[۶] بر اساس آمار سال ۱۳۵۵، خرمشهر ۱۴۰۴۹۰ نفر جمعیت داشته است و در آستانه جنگ تحمیلی جمعیت آن را ۱۶۹ هزار نفر تخمین زده‌اند[۷] ارتباط با دریای آزاد و راه‌آهن سرتاسری[۸]، برخورداری از دو رودخانه آب شیرین و قرارگرفتن در دهانه اروندرود، این شهر را از دیرباز مورد طمع قدرت‌های جهانی[۹] و تجزیه‌طلبان داخلی[۱۰] قرار داده است. رژیم بعث عراق برای درهم‌شکستن انقلاب اسلامی ایران[۱۱]، در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با همه توان نظامی به ایران هجوم آورد[۱۲] و تسلط بر اروندرود دستاویز این تجاوز بود.[۱۳]
منطقه
منطقهٔ عمومی عملیات الی بیت‌المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور بود که از شمال به رودخانهٔ کرخه کور، از جنوب به رودخانهٔ اروند، از شرق به رودخانهٔ کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شد. منطقهٔ یادشده به جز جادهٔ نسبتاً مرتفع اهواز به خرمشهر، فاقد هر گونه عارضهٔ مهم برای پدافند بود. همین امر موجب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح بودن، برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده، به دلیل در دید و تیر قرار داشتن، نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جادهٔ اهواز به خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون، کرخهٔ کور و اروند بود.[۱۱]
اشغال خرمشهر
اهمیت خرمشهر و نزدیک‌بودن آن به خط مرزی شلمچه، تصرف آن را در اولویت‌های جنگی رژیم متجاوز عراق قرار داد. دولت‌مردان عراق که با توزیع سلاح در این شهر زمینه را برای نیروهای موسوم به خلق عرب آماده کرده بودند، در آرزوی اشغال سریع خرمشهر بودند[۱۴] و برای شتاب‌دادن به دستیابی به این هدف از سیاست تفرقه‌افکنی میان مردم بهره گرفتند. در بهار ۱۳۵۸ با پشتیبانی حزب بعث عراق، سازمان سیاسی خلق عرب در خرمشهر فتنه‌ای آغاز کرد و جنگ‌افزارهای بسیاری با هدف جنگ داخلی از حزب بعث عراق به مخالفان انقلاب رسید[۱۵] و خسارت‌های بسیاری ازجمله انفجار لوله‌های نفت به دست این افراد متوجه نظام نوپای اسلامی شد[۱۶] اما با درایت و رهنمود‌های امام‌خمینی این فتنه از میان رفت[۱۷](ببینید: خلق عرب(
ارتش عراق، در هفته نخست جنگ، بخش بزرگی از مناطق راهبردی ایران را تصرف و خود را به اهواز نزدیک کرد و قصد داشت همه خوزستان را تصرف کند[۱۸] غافلگیری، کمبود نیرو، نبود جنگ‌افزار و مهمات[۱۹] و کارشکنی سیدابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت، در اعزام نیرو[۲۰] موجب پیشروی عراقی‌ها شد. با همه کمبودها، جوانان و نیروهای مسلح خرمشهر با مقاومت تاریخی خود راهبردی پیروزی برق‌آسای دشمن را به شکست کشاندند و ارتش عراق را در تکمیل اهداف خود ازجمله اشغال آبادان ناکام کردند[۲۱] فرماندهان عراقی برای اشغال خرمشهر، افزون بر لشکری مجهز و یک گردان نیروی مخصوص در نظر گرفته بودند[۲۲] آنان در روزهای نخست ورود به خوزستان شایع کردند خرمشهر را گرفته‌اند که امام‌خمینی این شایعه را رد کرد و به ارتش عراق اندرز داد که چرا مردم بی‌دفاع ایران را به خاک و خون می‌کشند[۲۳]
امام‌خمینی در پیامی به ارتش و مردم عراق، صدام حسین و حزب بعث را از نوکران صهیونیسم و امپریالیسم و مسئول حمله به خرمشهر معرفی کرد و از ارتش و مردم عراق خواست شرارت‌های حزب بعث را از سر مردم ایران و عراق دفع کنند[۲۴] ایشان از مردم خرمشهر خواست از کشور دفاع کنند و شهر را ترک نکنند[۲۵] با ایثار و مقاومت نیروی زمینی ارتش در مرزها و نیروی هوایی در جای‌جای فضای ایران و نیروی دریایی ارتش در خلیج فارس و نیروهای سپاه پاسداران و مردمی، نقشه‌های خائنانه دشمن تا حد زیادی نقش برآب شد[۲۶] در این حماسه، نقش زنان ازجمله سیده‌زهرا حسینی، شهناز حاجی‌شاه و شهناز محمدی برجسته است. اینان از مراکز پشتیبانی، بیمارستان و گلزار شهدا تا خطوط مقدم درگیری، فعال بودند[۲۷]
خرمشهر در ۲۳ و ۲۴ مهر ۱۳۵۹ شاهد شدیدترین درگیری‌ها بود. مدافعان، دشمن را در پشت دروازه‌های شهر متوقف کردند[۲۸] دشمن با پشتیبانی زره‌پوش و آتش سنگین و راهنمایی ستون پنجم به شهر نفوذ کرد[۲۹] مسجد جامع شهر کانون مقاومت مردمی بود[۳۰] و همه هماهنگی‌ها ازجمله تبادل اخبار، تجهیز، آموزش رزمندگان و مداوای فوری و موقت مجروحان همگی در آن صورت می‌گرفت[۳۱] تا آنکه عراقی‌ها بر مرکز و پل خرمشهر مسلط شدند[۳۲] خرمشهر پس از مقاومتی ۳۵روزه در ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف کامل بعثی‌ها درآمد[۳۳] افسران بعثی پیروزی خود را جشن گرفتند و بر دیوار شهر جمله «جئنا لنبقی» (آمده‌ایم تا بمانیم) را نوشتند[۳۴] اشغالگران نام شهر را مُحَمَّره گذاشتند و به شکنجه و اعدام مدافعان شهر پرداختند[۳۵] اموال دولت و مردم به غارت رفت و این شهر بندریِ زیبا به ویرانه‌ای تبدیل شد[۳۶] صدام حسین بهترین افراد ارتش خود را به خرمشهر برد و سنگرهای استواری در آن بنا کرد.[۳۷]
در حالی‌که ممکن بود سقوط خرمشهر روحیه مردم و رزمندگان را سست کند، امام‌خمینی بحران خرمشهر را پیامد طبیعی جنگ خواند و در برابر خبر سقوط خرمشهر به سیدمحمد غرضی، استاندار خوزستان، گفت: «جنگ است؛ آقا، جنگ است»[۳۸] ایشان مقاومت مردم ایران در مقابله با دشمن را ستود و تأکید کرد جمهوری اسلامی ایران به تکلیف عمل می‌کند و در همه حال پیروز است[۳۹] ایشان از خرمشهر به خونین‌شهر یاد کرد[۴۰] و ستاد تبلیغات شورای عالی دفاع نیز به سبب مقاومت‌های رزمندگان و شهدای مظلوم، آن را خونین‌شهر نامید[۴۱] .
پس از اشغال خرمشهر در ۴ آبان ۱۳۵۹/ ۲۶ اکتبر ۱۹۸۰، برای عراق و حامیان منطقه‌ای و بین المللی آن فرصتی فراهم شد. تا ضمن فرسایش توان نظامی ایران، خواست خود را برای پایان دادن به جنگ، به دولت ایران تحمیل کنند. [۱] [۲] [۳]
ایران پس از اجرای عملیات موفقیت‌آمیز فتح المبین در فروردین ۱۳۶۱/ مارس ۱۹۸۲، درصدد آزادسازی کامل مناطق اشغالی برآمد و عملیات بیت المقدس با این هدف آغاز شد. اما اهمیت راهبردی خرمشهر برای دو کشور و گستردگی منطقه عملیاتی سبب طولانی شدن آن گردید. [۴]
عملیات بیت المقدس در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱/ ۳۰ آوریل ۱۹۸۲، در چهار مرحله، با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و جاده اهواز ـ خرمشهر و رسیدن به مرزهای بین المللی، در منطقه‌ای با وسعت بیش از ۵۴۰۰ کیلومتر مربع انجام شد. [۵] [۶] [۷]
این عملیات با نام «بیت المقدس» طی ۳ مرحله انجام شد و ۲۵ روز به طول انجامید. رمز عملیات، ذکر مقدس «یا علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)بود و در ساعت ۳۰ دقیقۀ بامداد ۱۳۶۱/۰۲/۱۰ آغاز شد. غرب کارون، جنوب غربی اهواز و شمال خرمشهر، مناطقی بودند که این نبرد در آن مناطق شکل گرفت. وسعت منطقۀ عملیات، حدود ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بود.[۸]
این عملیات پس از برنامه‌ریزی دقیق و ساعت‌ها طرح و برنامه آغاز شد و این در حالی بود که هدف اصلی آن، یعنی آزادسازی خرمشهر، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت. این شهر برای ایران و عراق بسیار مهم بود، به عبارت دیگر، خرمشهر، برگ برندۀ جنگ بود و هر کس بر آن تسلط می‌یافت، برتری خود را اثبات می‌کرد، از این‌رو عراق، به طور ویژه‌ای در پی حفظ آن بود و نیروهای بسیاری در آن منطقه، متمرکز کرده بود. ایران نیز که از اهمیت استراتژیک خرمشهر، آگاه بود، برنامه‌ای وسیع و سنگین برای آزدسازی آن منطقه تدارک دیده بود.
مرحلۀ اول عملیات در غرب کارون و در ۱۳۶۱/۰۲/۱۰ آغاز شد و سرعت عملیات دشمن را غافلگیر کرد. در حقیقت، دشمن هرگز گمان نمی‌کرد که ایران بتواند با عبور از رودخانه، خود را به جادۀ اهواز – خرمشهر برساند، ولی این امر تحقق یافت، نیروهای ایرانی با عبور از رود کارون و استقرار در جاده اهواز ـ خرمشهر، بیش از هشتصد کیلومتر را پاک‌سازی کردند.
مرحله دوم، در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱/ ۶ مه ۱۹۸۲، به منظور آزادسازی بندر خرمشهر شروع شد. نیروهای ایرانی تا شلمچه پیش رفتند و پس از آزادسازی هویزه، در هفده کیلومتری نوار مرزی استقرار یافتند. نتایج مهمی از این نبرد، نصیب ایرانیان شد. در این نبرد، نیروهای ایرانی توانستند در ۱۷ کیلومتر از نوار مرزی استقرار یابند. در مقابل، نیروهای عراقی از جفیر، کرخه نور، هویزه و پادگان حمید عقب‌نشینی کردند و در محور شلمچه – خرمشهر متمرکز شدند.
در مرحله سوم، ۱۹ـ۲۰ اردیبهشت همان سال، عملیات برای آزادسازی خرمشهر ادامه یافت، ولی در محور شلمچه ـ خرمشهر، عراق برتری نظامی داشت و بازپس‌گیری خرمشهر میسر نشد و نیروهای ایرانی به بازسازی و تجدید قوا پرداختند. در مرحله نهایی، اول خرداد همان سال، پیشروی از منطقه شلمچه در شمال غربی خرمشهر آغاز شد و نیروهای ایرانی خرمشهر را محاصره و در ۳ خرداد آزاد کردند.
در این عملیات به جز شلمچه و کوشک و طلائیه که در اشغال عراق باقی ماند، بقیه مناطق آزاد شدند. [۹] [۱۰] [۱۱]
لذا دشمن مزدور با تمام امکانات و تجهیزات و با وجود یاوران بسیار، در برابر قدرت ایمان و وحدت ملت ایران شکست خورد و با دادن تلفات و ضایعات فراوان، خرمشهر را به صاحبان اصلی آن، واگذار کرد و گریخت.
از جمله نتایج این عملیات، انهدام کامل ۲ لشکر عراق، آسیب دیدن ۶ لشکر به میزان ۲۰-۶۰ درصد، کشته و زخمی شدن بیش از ۶ هزار نفر، اسارت ۱۷۴۹۹ نفر و انهدام ۵۵۰ تانک و نفربر، ۵۰ خودرو، ده‌ها عراده توپ، ۵۳ هواپیما، ۳ هلی کوپتر و مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات است.[۱۲]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: فتح خرمشهر
