احكام سجده تلاوت

چهار سوره در قرآن داراى سجده واجب تلاوت است: سجده، فصلت، نجم و‌علق.
با خواندن و شنيدن آيات سجده دار در اين سوره‌ها سجده واجب مى‌شود، البته بر شخص حائض و جنب خواندن اين سوره‌ها حرام است. (بنابر فتواى برخى مراجع تنها خواندن همان آيه سجده‌دار حرام است.)
سجده تلاوت، احكام و شرايط سجده واجب نماز را ندارد و تنها گذاشتن پيشانى بر روى زمين كافى است، گرچه رعايت شرايط سجده نماز بهتر است.
در چند سوره قرآن، آيه‌هاى سجده دار وجود دارد؟ كدام‌يك واجب و كدام‌يك مستحب‌است؟
سوره‌هايى كه سجده واجب دارد، عبارت است از: 1. نجم (آيه آخر); 2. علق (آيه‌آخر); 3. سجده (آيه 15); 4. فصّلت (آيه 37).
هر كس خودش اين آيه‌ها را بخواند يا از كسى بشنود، بعد از تمام شدنِ آن، بايد سجده كند.^[1]
براى اين‌كه اسم اين سوره‌ها يادتان بماند، جمله زير را به خاطر بسپاريد:
با (نجم)ستاره سوره فُصِّلتْ را (اقرأ)بخوان وسجده كن.
كلمه‌هايى كه زير آن خط كشيده شده، اسم سوره‌هاى سجده‌دار است.
سوره‌هاى زير سجده مستحب دارد:
اعراف، آيه‌205; رعد، آيه‌15; نحل، آيه‌48; اسراء، آيه‌106; مريم، آيه‌57; حج، آيه‌18و77; فرقان، آيه‌59; نمل، آيه‌24; ص، آيه‌23; انشقاق، آيه‌20.^[2]
منظور از لفظ «مندوب» در «سجده مندوب» چيست؟
لفظ «مندوب» در لغت از «ندب اليه» به معناى «تحريك كرد و او را به سوى آن امر فرا خواند» گرفته شده و در اصطلاح شرعى به معناى «مستحب» است (در مقابل واجب). در قرآن دو نوع سجده وجود دارد: واجب و مستحب. در سوره‌هايى كه سجده واجب دارد، اگر انسان آن را بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آيه‌سجده بايد فوراً سجده كند،^[3] ولى آيات سجده مستحبى را اگر انسان بخواند يا به‌آن گوش دهد، سجده كردن واجب نيست و مستحب يا مندوب است.
علت سجده واجب در چهار سوره سجده‌دار چيست و چه حكمتى دارد؟
‌مهم‌ترين علتى كه براى سجده در چهار سوره سجده‌دار مى‌توان ذكر كرد، سنت اهل‌بيت عصمت و طهارت(ع) است; يعنى رواياتى كه از امامان معصوم(ع) صادر شده‌است.
الف) ابى‌بصير از حضرت امام‌صادق(ع) روايت مى‌كند: «اگر چيزى از آيات عزايم چهارگانه [آيات سجده‌دار در چهار سوره‌اى كه سجده واجب دارند] خوانده شد و تو آن را شنيدى، بى‌درنگ سجده كن; در هر حال كه باشى; چه بدون وضو، چه جُنُب و چه زنى كه در حال حيض است، امّا در ساير آيات سجده‌دار قرآن[ غير از چهار سوره مذكور] اختيار دارى سجده كنى يا نكنى.»^[4]
از اين حديث شريف نكاتى به دست مى‌آيد:
1. بعد از تلاوت يا شنيدن آيات سجده‌دارِ واجب، امر به سجده شده و فوراً بايد سجده كرد.
2. در سجده‌هاى واجب (آيات سجده‌دار) داشتن وضو، جنب نبودن ـ حايض‌نبودن زن شرط نيست.
3. سجده در آيات سجده‌دارِ غير از چهار سوره مذكور، مستحب است و انسان مى‌تواند آن‌را انجام دهد يا ترك كند.
ب) از حضرت امام صادق(ع) روايت شده: «سوره‌هاى عزيمه، آن‌ها كه سجده واجب دارد، چهار سوره است: «علق»، «والنّجم»، «تنزيل سجده»، «حم سجده».^[5]
پس يكى از مهم‌ترين حكمت‌هاى حصر سجده واجب در اين چهار آيه، تعبد‌است.
فقها بر اساس احاديث مربوطه، صيغه امر در ساير آيات سجده را بر استحباب سجده حمل كرده‌اند.^[6]
شرايط به جا آوردن سجده واجب، به هنگام قرائت قرآن را بيان كنيد.
اگر انسان، موقعى كه آيه سجده را مى‌خواند از ديگرى هم بشنود، چنان‌كه گوش‌داده، دو سجده كند و اگر به گوشش خورده، يك سجده كافى است.^[7] در غير‌نماز، اگر در حال سجده، آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.^[8] اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود يا از مثل نوار، آيه سجده را بشنود، لازم نيست سجده نمايد، ولى اگر از‌وسيله‌اى كه صداى خود انسان را مى‌رساند مانند بلندگو، بشنود، واجب است سجده كند.^[9] در سجده واجب قرآن نمى‌شود بر‌چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد، ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است; مانند: رو به قبله بودن، طهارت لباس و بدن، وضو و‌...، لازم نيست مراعات‌كند.^[10] در سجده واجب قرآن بايد طورى عمل‌كند كه بگويند سجده كرد.^[11] هرگاه در سجده واجب قرآن، پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگرچه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر مستحب است.^[12]
گاهى با باز نمودن قرآن كريم، به‌طور ناخودآگاه و غير عمد، صفحه مربوط به سجده واجب، باز شده، نگاه انسان درست به همان خط يا آيه مربوط به سجده مى‌افتد. اگر آن آيه را تلاوت نكند و فوراً ورق بزند (چون امكان سجده در محل موجود نيست) آيا سجده بر او واجب است؟ اگر متوجه سجده نبود و آيه را تلاوت كرد و ردّ شد و بعد از چندين آيه، متوجه سجده شد، چه حكمى دارد؟
با نگاه كردن به آياتى كه سجده واجب دارند، سجده بر انسان واجب نمى‌شود. اگر انسان آن را بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده كند.^[13]
در به جا آوردن سجده واجب قرآن چه ذكرى را بايد گفت و اگر كسى چند بار آيه سجده واجب را خوانده و يا شنيده است و سجده‌هاى واجب را درست به جا نياورده و يا اصلاً به جا نياورده است، الآن وظيفه او چيست؟
در سجده، گفتن ذكر واجب نيست، بلكه مستحب است و بهتر است بگويد: لا اِلهَ اِلاَّ‌اللّهُ حَقًّا حَقًّا لا‌اِلهَ اِلاَّ اللّهُ ايمانًا وَ تَصْديقًا لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَكَ يا رَبّ تَعَبُّدًا وَ رِقًّا لا مُسْتَنْكِفًا وَ لا مُسْتَكْبِرًا بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ^[14] و اگر كسى چند بار آيه سجده واجب را بخواند يا بشنود بايد براى هر يك از آن‌ها يك سجده‌واجب مستقلى به جا آورد; مثلاً اگر دو بار خوانده يا شنيده است دو سجده‌واجب مستقل به جا آورد.^[15]
آيا خانم‌ها هنگام سجده واجب  قرآن، بايد داراى حجاب باشند؟
خير، واجب نيست داراى حجاب باشند.^[16]
وقتى انسان آيه سجده‌دار واجب را بخواند يا از ديگرى بشنود چه وقت بايد به سجده رود؟ آيا هنگام خواندن و يا شنيدن يا بعد از تمام شدن آيه؟
بعد از تمام شدن آيه، بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بايد سجده كند.
اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى‌خواند، از ديگرى هم بشنود، چنان‌چه گوش داده دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده يك سجده كافى است.^[17]
آيا سجده بعد از آيات سجده‌دار بايد رو به قبله باشد؟
خير، به هر سمتى مى‌توان انجام داد.^[18]

اگر آيه سجده را از نوار و يا از راديو شنيديم، آيا سجده واجب است؟
اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از مثل نوار آيه سجده را بشنود، لازم نيست‌سجده نمايد، ولى اگر از وسيله‌اى كه صداى خود انسان را مى‌رساند، بشنود واجب است سجده كند.^[19]
بنا به فتواى برخى از مراجع تقليد، اگر كسى آيه را از ضبط صوت و يا راديو هم بشنود، بايد سجده كند.^[20]

احكام قرآن (مصحف)

مصحف شريف يعنى قرآن، كه احكام ويژه‌اى دارد; از جمله:
مواظبت از آن تا حدّى كه مورد هتك حرمت قرار نگيرد لازم است: برخى از موارد هتك عبارتند از: انداختن در چاه فاضلاب، زير دست و پا، سوزاندن و‌...، اما در صورتى كه برخى از رفتارها مصداق هتك نباشد يا از روى غفلت و سهو پيش آيد حرمتى ندارد.
احكام خريد و فروش قرآن و مسّ آن نيز در اين فصل مى‌آيد.
افتادن قرآن از دست، عمداً و سهواً چه حكمى دارد؟
انسان نبايد كارى كند كه موجب هتك حرمت مقدسات، از جمله قرآن مقدسشود و اگر سهواً مرتكب اين كار شد، در جبران آن بكوشد; مثلا اگر قرآن كريمسهواً از دست انسان رها شد، بايد آن را سريعاً برداشته، مورد احترامقرار دهد و اگر كسى عمداً چنين كار زشت و حرامى را مرتكب شد، بايد فوراًاز خداى ـ‌تبارك و تعالى‌ـ طلب مغفرت كند و تصميم بگيرد كه هرگز چنين كار‌حرامى را انجام ندهد; در اين صورت ان‌شاءالله، پروردگار متعال او را مى‌بخشد و از گناهش مى‌گذرد.^[21]
اگر انسان دعاها يا آياتى از قرآن را در كيف به همراه داشته باشد و شب با آن‌ها بخوابد; به‌طورى كه هنگام خواب، ممكن است روى آن‌ها قرار بگيرد، يا جايى مانند توالت برود، آيا گناهى دارد؟
اگر موجب هتك حرمت به قرآن و اسماى جلاله بشود، جايز نيست و اگر موجب هتك حرمت نشود نيز اگر قرآن و اسماى جلاله را با خود درون توالت نبرد، بهتر‌است.^[22]
اگر قرآن را در گوشه‌اى از اتاق گذاشته، در گوشه‌اى ديگر (تقريباً نزديك آن) دراز‌بكشيم، آيا اين حالت گناه است؟
در صورتى كه به قرآن بى‌احترامى نشود، ايرادى ندارد و به‌طور كلى هر كارى كه موجب بى‌احترامى و هتك حرمت به ساحت مقدس قرآن شود، جايز نيست و گناه به‌شمار مى‌آيد.
اگر وضو نداشته باشيم و دستمان را روى يكى از كلمات قرآن كريم ـ بدون اين‌كه متوجه باشيم ـ بكشيم، گناه است؟
اشكال ندارد، ولى كشيدن دست بر روى كلمات قرآن كريم، عمداً بدون وضو گناه‌دارد و موقعى كه سروكار شما با كلمات قرآن است و احتمال دارد كه دست شما بر روى خطوط قرآن تماس پيدا كند بايد وضو بگيريد تا بدون وضو دست به كلمات آن كشيده نشود.
خريد و فروش قرآن چه حكمى دارد؟
احاديث معتبر فراوانى از امامان معصوم(ع) رسيده است كه در آن‌ها از خريد‌و‌فروش قرآن نهى كرده و آن را حرام دانسته‌اند، امّا گرفتن پول در برابر كاغذ و جلد ـ‌به اصطلاح امروز چاپ و نشر‌ـ و مانند آن را اجازه داده‌اند.^[23] و عبارت «هديه قرآن‌...‌است» از باب تشريفات است و حالت حفظ حرمت قرآن را دارد و كار پسنديده‌اى است.
كدام آيه قرآن مس نمودن قرآن را براى انسان‌هاى بدون وضو حرام كرده است؟
آيه‌79 سوره واقعه معناى: (لايَمَسُّهُ اِلاَّ المُطَهَّروُنَ).
آيا به معناى قرآن هم بدون وضو نبايد دست زد؟
مسّ خط قرآن، يعنى رساندن جايى از بدن به خط قرآن، براى كسى كه وضو ندارد، حرام است، ولى اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگرى ترجمه كنند، مسّ آن اشكال ندارد.^[24]
اگر با توجه به آيات قرآن، اشعارى سروده شود، آيا بدون وضو نمى‌توان به آن‌ها دست زد؟
اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگرى ترجمه كنند، مس آن اشكال ندارد، ولى اگر در شعر يا هر نوشته ديگرى متن قرآن آورده شود، بدون وضو نمى‌توان آن را مس‌كرد.
حكم قرآن‌هايى كه به گردن مى‌آويزند، چيست؟
رساندن جايى از بدن به قرآن براى كسى كه وضو ندارد حرام است. رساندن جايى از بدن به جلد، حاشيه و بين خط‌هاى قرآن [براى شخص جنب، مكروه است.]هم‌چنين همراه داشتن آن در دست‌شويى و‌... اگر باعث هتك حرمت قرآن باشد، جايز نيست. در غير صورت‌هاى ذكر شده اشكالى ندارد،^[25] بنابراين قرآن به گردن آويختن در غير موارد مذكور مانعى ندارد.
اگر كسى قرآن را از روى بى‌اطلاعى و بى‌سوادى و حتى در حالتى كه نمى‌داند آن كتاب قرآن است، بسوزاند آيا گناهى مرتكب شده است؟
اگر نمى‌دانسته آن‌چه مى‌سوزاند قرآن است، گناهى مرتكب نشده است.
آيا كاغذى را كه بر روى آن آيات قرآن نوشته شده، مى‌توان با جوهر پوشاند و سپس آن را دور انداخت؟
... از بين بردن [مكتوب قرآن] به نحوى كه موجب هتك حرمت نشود، اشكال ندارد.^[26]
بعضى از افراد، هنگامى كه صفحه‌اى از قرآن كريم را پيدا مى‌كنند، آن را بين آجرهاى ديوار قرار مى‌دهند و يا هنگامى كه كلمه‌اى از قرآن و اسامى امامان(ع) را مى‌نويسند براى اين‌كه دور نيندازند، آن را داخل آب قرار مى‌دهند تا كلمات آن محو شود، سپس كاغذش را دور مى‌اندازند. آيا عملى كه انجام مى‌دهند، گناه شمرده مى‌شود و مستوجب عذاب خواهد بود؟
اگر بعد از تغيير شكل دادن، آيات قرآن و يا نام‌هاى معصومين(ع) بر آن صدق نكند، اشكال ندارد; هم‌چنين در بين آجر گذاشتن آن در صورتى كه موجب هتك حرمت نشود اشكال ندارد.^[27]

---

[1]‌. توضيح‌المسائل مراجع، ج‌1، ص‌615.
[2]‌. العروة الوثقى، ج‌1، ص‌685 و جواهر الكلام، ج‌10، ص‌210‌ـ‌211.
[3]‌. توضيح‌المسائل مراجع، ج‌1، ص‌615.
[4]‌. وسائل‌الشيعه، ج‌4، ص‌880.
[5]‌. خصال، صدوق، ج‌1، ص‌231.
[6]‌. العروة الوثقى، ج‌1، ص‌685 و جواهر الكلام، ج‌10، ص‌210‌ـ‌224.
[7]‌. توضيح‌المسائل مراجع، ج‌1، ص‌615.
[8]‌. همان، ص‌596.
[9]‌. همان، ص‌616.
[10]‌. همان، ص‌617.
[11]‌. همان، ص‌618.
[12]‌. همان، ص‌619.
[13]‌. همان، ص‌615.
[14]‌. توضيح المسائل مراجع، ج‌1، ص‌619.
[15]‌. تحريرالوسيله، ج‌1، ص‌177.
[16]‌. توضيح المسايل مراجع، ج‌1، ص‌618.
[17]‌. همان، ص‌615‌ـ‌616.
[18]‌. همان، ص‌618.
[19]‌. همان.
[20]‌. همان، ص‌617.
[21]‌. غلامرضا نيشابورى، استفتائات قرآنى، ص‌121.
[22]‌. استفتاى تلفنى از دفتر مقام معظم رهبرى در قم.
[23]‌. وسائل الشيعه، ج‌12، ص‌114‌ـ‌116 و منهاج الصالحين، ج‌2، ص‌9.
[24]‌. وسائل الشيعه، ج‌12، ص‌114‌ـ‌116 و منهاج الصالحين، ج‌2، ص‌9.
[25]‌. توضيح‌المسائل مراجع، ج‌1، ص‌198.
[26]‌. استفتائات (امام‌خمينى)، ج‌1، ص‌47.
[27]‌. غلامرضا نيشابورى، استفتائات قرآنى، ص‌62‌ـ‌65.