تشییع جنازه ودفن پنهانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام

شیخ مفید به نقل از حبان بن علی العنزى می‌گوید: خادم امیرالمؤمنین (علیه السلام) براى من حکایت کرد: هنگامى که امام على (علیه السلام) در آستانه شهادت قرار گرفت، به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) فرمود: چون من از دنیا رحلت کردم، مرا بر سریرم (تخت و تابوتم) گذارده، طرف پاهاى سریر را به دوش بگیرید، جلوی آن، خود حرکت می کند. آن گاه جنازه را به جانب غریین[3] (نجف اشرف) ببرید، در آن جا سنگ سفید درخشانى به چشم‏ شما می‌خورد، همان جا را حفر نموده، قبر ساخته (و آماده) خواهید دید، مرا در آن جا به خاک بسپارید.

راوی می‌گوید: چون امیرالمؤمنین (علیه السلام) از دنیا رفت، مطابق وصیت او، عقب سریر او را به دوش گرفتیم و جلو آن خود حرکت می‌کرد و ما همان وقت صداى زمزمه‌ای می‌شنیدیم. هم‌چنان به دنبال جنازه آمدیم تا وارد غریین شدیم، به سنگ سفید نورانى برخوردیم، آن جا را حفر کرده، تخته چوبی دیدیم که بر آن نوشته بود: این قبری است که نوح (علیه السلام) براى على بن ابی طالب (علیهما السلام) فراهم کرده است. ما بدن مطهر حضرت را دفن نموده و بازگشتیم، در حالی که از اکرامى که خداوند به امیرالمؤمنین (علیه السلام) نموده بود، خوشحال بودیم.

در راه با گروهى از شیعیان على (علیه السلام) که بر جنازه او نماز نگزارده بودند ملاقات کردیم، جریان را به ایشان گفتیم و عنایات خداى منان را که به او نموده بیان کردیم. آنها گفتند: ما دوست داریم آن چه را شما دیده‏‌اید مشاهده کنیم. گفتیم: چنان‌چه آن حضرت وصیت فرموده نشان قبر او ناپیدا شده است. آنها (به سخن ما توجهى نکرده برای دیدن قبر) رفتند. وقتی برگشتند، اظهار داشتند: هر چه کاویدیم اثرى از قبر ندیدیم.[4]

جابر بن یزید می‌گوید: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: على (علیه السلام) را در کجا دفن کردند؟ فرمود: پیش از طلوع فجر او را در غریین مدفون ساختند و حسنین و محمد حنفیه فرزندان او به اتفاق عبداللَّه جعفر در قبر داخل شدند.[5]

از ابن ابى عمیر روایت شده از حسین بن على (علیهما السلام) پرسیدند: پدر بزرگوارت را در کجا دفن کردید؟ فرمود: شبانه جنازه او را به مسجد اشعث بردیم، به پشت کوفه رسیده او را در غریین برده و مدفون ساختیم.[6]

بر حسب وصيت امام علی (علیه السلام)، قبر آن حضرت از مردم مخفی نگه داشته شد؛ زیرا امام (علیه السلام) از دشمنى بنى اميه و خوارج كاملا باخبر بود و مى‏‌دانست اگر آنان از محل قبر او باخبر شوند، از قدرت خود سوء استفاده نموده و هتک حرمت می نمایند. پنهان بودن مرقد همايونى آن حضرت هم‌چنان ادامه داشت تا در دولت بنى عباس، امام صادق (علیه السلام) ابتدا اصحاب خاص خود را از مرقد آن جناب با خبر كرد و سپس خود ایشان، آن هنگام كه بر ابوجعفر منصور (دوانقی) كه آن روز در حيره بود وارد شد، به زيارت قبر آن حضرت تشرف يافت و شيعيان خود را مطلع نمود. از آن روز به بعد زيارت قبر مطهرش شیوع پیدا کرد.[7]

معاویه دستور لعن بر امیرالمومنین علیه السلام را داده بود و هر پسری که متولد می‌شد و نامش علی بود دستور قتلش صادر می‌شد لذا اگر قبر آشکار می‌شد جسارت از جانب معاویه بعید نبود.(کانت بنو امیه إذا سمعوا بمولود اسمه علی قتلوه.تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، السیوطی،ص۹۵۶.)‌ البته این ترس در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام تقریبا از بین رفت و ایشان مکان قبر مطهر حضرت را به شیعیان نشان دادند. بعدها در زمان هارون الرشید در یک واقعه معجزه آسا قبر حضرت آشکار شد و "همه مردم" قبر را رویت کردند.

با این وجود تا نیمه‌های قرن چهارم، با وجود آنکه حرم حضرت کاملا شناخته شده بود و مردم به زیارت ایشان می رفتند، اما نجف هنوز شهر نشده بود. در قرن چهارم دو حرم، یکی در حدود سال ۳۱۰ توسط ابوالهیجاء هَمْدانی و دیگری در سال ۳۶۹ توسط عضد الدوله دیلمی ساخته شد. با اقدامات عمرانی عضد الدوله علاوه بر ساخت حرم، مانند حفر قنات، ساخت بازار و ... به تدریج نجف تبدیل به شهر شد. در گزارش‌های تاریخی تقریبا از آغازین سال‌های قرن پنجم شواهد شهر بودن نجف کاملا مشخص است.

در مورد نحوه آشکار و علنی شدن مزار امیرالمومنین علیه‌السلام در گزارش‌های تاریخی نقل شده است که روزی هارون الرشید به شکار رفته بود، آهوانی دید و دستور داد بازهای شکاری و سگ‌ها برای شکار آهوان حمله کنند. آهوها به یک بلندی رفته و خود را بر آن انداختند. بازها خود را بر زمین انداختند و سگ‌ها بازگشتند. هارون از این وضعیت تعجب کرد. آهوان از آن بلندی بازگشتند و سگ‌ها و بازها به دنبال آن‌ها رفتند. آهوها دوباره به آن بلندی پناه بردند و داستان تکرار شد. این کار سه بار انجام شد. هارون به اطرافیانش گفت: بروید و هرکسی را که در این اطراف دیدید برای من بیاورید.‌ پیرمردی از قبیله بنی اسد را به نزد او آوردند. هارون گفت: (داستان)این بلندی چیست؟! پیرمرد گفت: اگر به من امان می‌دهی سخن بگویم؟! هارون گفت: با خدا عهد می‌بندم که تو را آزار ندهم. پیرمرد گفت: از پدرانم شنیده‌ام که این بلندی قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که خدا آن را حرم امن قرار داده و هر کس به نزد آن پناه بیاورد، ایمن خواهد بود. هارون آب خواست و وضو گرفت و به زیارت قبر رفت. (شیخ مفید، الارشاد،ج۱،ص۲۵_۲۷)

پس از آن اتفاق هارون دستور داد بنایی کوچک بر قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام ساخته شود و مردم به زیارت قبر ایشان مشرف شدند. حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم هجری سال ساخت این حرم را در سال ۱۷۵ ه.ق نوشته است.(مستوفی، نزهه القلوب،ص۳۱و ۳۲)

بر مطهر مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی(ع) صدها سال قبل از خودشان آماده اما مخفی بود؛ چرا که مدفن منور آن بزرگوار که توسط حضرت نوح نبی(ع) قرن‌ها پیش ساخته شده و آن حضرت به محل واقف بود و أحدی غیر از این بزرگوار مطلع نبود و ضمن وصیتش رمزی فرمود تا محل آن برای فرزندانش روشن شود.

با روی کار آمدن حکومت شیعی آل بویه و تسلط کامل آن‌ها در بغداد و شهرهای اطراف آن، زمینه را برای گسترش شهرهای مذهبی علویان از جمله نجف و رونق بخشیدن به حرم امام علی(ع) و کوچ علویان به آن شهر به تعمیر و ساختن بارگاه بر قبر امام علی(ع) و توسعه آن اقدام کردند و بر فراز مرقد مطهر امام گنبدی سفید بنا نهادند و در اطراف شهر دیوار کشیدند و برای اولین بار، برای حرم و بارگاه علوی چند حاجب و خادم تعیین کردند.

مام علي(عليه السلام) زمين مابين حيره و خورنق تا كوفه را به چهل هزار درهم از دهقان ها خريد. وقتي در مورد اين كار از او سؤال كردند فرمود: «از رسول خدا(صلّي الله عليه و آله) شنيدم كه از پشت كوفه هفتاد هزار نفر بدون حساب محشور مي شوند. خواستم كه آن ها از ملك و زمين من برانگيخته شوند.»

مسجد حنانه در محله حنانه، به فاصله ۲. ۵ کیلومتری از حرم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، سمت شمال نجف، و در نزدیکی مرقد کمیل بن زیاد نخعی واقع است. در سده‌های اخیر با گسترش شهر نجف، این مسجد جزو شهر نجف قرار گرفته است.براساس قول دیگر، [۴] [۵]

در این محل، میل یا ستونی وجود داشته است که به گفته «ابن شهرآشوب»، هنگام عبور جنازه مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از کوفه به نجف، به نشانه تاسف و ناراحتی، کج شد. [۶]

در این روایت، از ستون یا میل مورد نظر به نام «قائم مائل»، یاد شده است. ظاهراً مسجد حنّانه، در جایگاه همان ستون بنا شده است.

در روایتی آمده است که از امام صادق (علیه‌السّلام) پرسیده شد این ستون که در راه نجف قرار دارد چیست؟
امام (علیه‌السّلام) فرمود: «هنگامی که جنازه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را از این‌جا عبور می‌دادند این ستون از‌ اندوه بر درگذشت حضرتش خم شد، چنان‌که تخت ابرهه هنگام ورود عبدالمطلب بر او خم شد.» [۷]

امام علی(ع) در سال ۴۰ قمری به شهادت رسید و بنا به وصیتش مخفیانه دفن شد.[۱] امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و محمد بن حنفیه فرزندان آن حضرت و عبدالله بن جعفر (همسرحضرت زینب(س)) او را در غریین (نجف کنونی) به صورت پنهانی دفن کردند.[۲] دلیل دفن مخفیانه امام علی(ع) جلوگیری از اهانت بنی‌امیه، خوارج و دشمنان آن‌حضرت به قبر و بدن وی گزارش شده است،[۳] چراکه ممکن بود باعث ایجاد درگیری میان آنان و بنی‌هاشم، کشتار و فتنه در میان مسلمانان شود.[۴]

قبر امام علی(ع) حدود صد سال مخفی بود. پس از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد؛[۵] اما زمان دقیق آشکار شدن قبر او مشخص نیست.[۶] برخی معتقدند بر اساس روایات متعدد و همچنین وقایع تاریخی به‌ویژه دیدار امام صادق(ع) با سفاح اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۲ق تا ۱۳۶ق) در کوفه، امام صادق(ع) به احتمال قوی در همین دوران قبر حضرت علی (ع) را در نجف زیارت کرده است و در ضمن همین زیارت بوده که شیعیان نیز از محل قبر او اطلاع پیدا کرده‌اند.[۷]

برخی معتقدند زمان آشکار شدن قبر امام علی(ع) در زمان منصور (خلافت از ۱۳۷ - ۱۵۸ق) دومین خلیفه عباسی بوده است.[۸] اما همگان آشکار شدن قبر امام علی(ع) را توسط امام صادق(ع) می‌دانند.[۹]

صفوان جمال نقل کرده‌است که با امام صادق(ع) به کوفه رسیدیم؛ امام فرمود: اینجا حرم جدم امیرالمؤمنین(ع) است. سپس به سوی آن حرکت کرد و به من فرمود: قدم‌هایت را کوتاه بردار و سرت را پایین بیانداز؛ زیرا برای هر قدمی، برای تو صد هزار حسنه نوشته می‌شود و صد هزار کار بد از تو پاک می‌گردد و صد هزار درجه بالا برده می‌شود و صد هزار خواسته‌ات برآورده می‌شود و پاداش صدیق و شهید برای تو ثبت می‌گردد.[۱۵]

ابن طاووس در کتاب «فرحة الغری» روایتی از زیارت امام صادق(ع) از قبر امام علی(ع) نقل کرده است که در آن عنوان شده امام صادق(ع) مبلغی را به یکی از اصحاب خود به نام صفوان جمال برای بازسازی قبر امیرالمؤمنین دادند.[۲۱]

بر اساس برخی از روایت‌های تاریخی نخستین بار هارون الرشید، دستور داد تا بنایی بر قبرامام علی(ع) ساخته شود؛ اما در مورد چگونگی این بنا اختلاف وجود دارد.[۲۴]

محل دفن امام علی(ع) در نجف است. قبر امام علی(ع) حدود یکصد سال مخفی بود. امام صادق(ع) در زمان حکومت عباسیان برای نخستین‌بار محل دفن حضرت را نمایان کرد. پس از آن بناهای مختلفی بر روی این قبر در زمان‌های مختلف ساخته شد. عضدالدوله دیلمی و شاه صفی از افرادی بودند که بناهای باشکوهی برای آرامگاه علی (ع) بنا کردند.

تا سال ۱۴۰۴ق افراد سرشناس بسیاری در حرم امام علی(ع) دفن شده‌اند. در سال ۱۴۰۴ق حکومت بعث دفن افراد را در حرم ممنوع اعلام کرد. در کتاب‌های مختلفی به اسامی مدفونان در حرم امام علی(ع) اشاره شده است.

حرم امام علی(ع) در عصر کنونی بنای بزرگی است که شامل چهار در، پنج ایوان، یک صحن بزرگ و یک روضه و ضریح است. بنای حرم بعد از سقوط صدام در عراق و حضور ایرانیان در حال پیشرفت و بزرگ شدن است. در سال‌های اخیر، صحن حضرت فاطمه(س) در قسمت غربی حرم، در دست ساخت است که فضای کلی حرم را تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌دهد. بسیاری از فقها و علمای شیعه در این بنا دفن شده‌اند.