عبدالعظیم حسنی (۱۷۳-۲۵۲ق) مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از سادات حسنی و از راویان حدیث. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان جامع اخبار عبدالعظیم گردآوری کرده است. عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و نقل است که ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشت و در زمان او وفات یافت. حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری قرار دارد و زیارتگاه شیعیان است. در برخی روایات ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین(ع) دانسته شده است.
گفته شده تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم در منابع قدیم ذکر نشده است؛ اما در منابع متأخر تولد وی در ۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ق و وفاتش در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری نقل و به کتاب‌های نزهة الابرار اثر سید موسی بَرزنجی، مناقب العترة اثر احمد بن محمد بن فهد حلی (درگذشت ۸۴۱ق) و کتاب تاریخ نوشته نورالدین محمد سمهودی نسبت داده شده است.[۳] محمد محمدی ری‌شهری با استناد به نقل روایت عبدالعظیم از هشام بن حکم (درگذشت ۱۹۹ق) در کمتر از بیست سالگی، تاریخ تولد او را سال ۱۸۰ قمری یا پیش از آن دانسته است. همچنین با استناد به حدیث امام هادی(ع) درباره فضیلت زیارت قبر عبدالعظیم، گفته است که عبدالعظیم پیش از شهادت امام هادی(ع) (سال ۲۵۴ قمری) از دنیا رفته است.[۴]
به گفته رضا استادی، از پژوهشگران حوزه علمیه قم، قدیمی‌ترین منبع تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی کتاب «نور الآفاق» نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (درگذشت ۱۳۵۵ق) است که کتابی فاقد اعتبار است. این تاریخ‌ها از این کتاب به کتاب‌های دیگر راه یافته است.[۵] با این حال، ۴ ربیع‌الثانی به عنوان روز تولد و ۱۵ شوال به عنوان روز وفات شاه عبدالعظیم شهرت یافته و در تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز ثبت شده است.[۶]
احمد بن علی نجاشی معتقد است که عبدالعظیم حسنی بر اثر بیماری درگذشته است.[۷] شیخ طوسی نیز قائل به وفات وی است.[۸] با این حال فخرالدین طُریحی، از عالمان امامیه در قرن یازدهم و مؤلف کتاب مجمع البحرین، قولی را درباره زنده به گور شدن عبدالعظیم بدون مستند نقل کرده است.[۹] [یادداشت ۱] اما واعظ کُجوری نوشته است که در کتاب رجال و انساب، از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نموده و از شهادت وی خبر صحیح و موثقی نیافته است.[۱۰]
به گفته آقابزرگ تهرانی عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و ایمان خویش را بر امام هادی(ع) عرضه داشته و در زمان وی وفات یافت،[۱۳] در کتاب الاختصاص نیز روایتی از عبدالعظیم از امام رضا(ع) نقل شده است؛[۱۴] اما آیت‌الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد می‌کند.[۱۵]
شیخ طوسی در کتاب رجالی خویش، وی را در زمره اصحاب امام عسکری(ع) نام می‌برد.[۱۶] به گفته عزیزالله عطاردی، با توجه به حالات عبدالعظیم حسنی و تحقیق در روایات وی، می‌توان دریافت که او امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده است.[۱۷] از نظر محمد محمدی ری‌شهری، آنچه قطعی است این است که عبدالعظیم حسنی، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده و از آنها احادیث فراوانی نقل کرده است.[۱۸]
نقل شده که عبدالعظیم با ادب، خضوع، حیا و تواضع به مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) وارد می‌شد. امام نیز او را کنار خویش می‌نشاند و از احوالش سؤال می‌کرد.[۱۹]
دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست اما روش تقیه می‌کرد و عقیده خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود.[۲۰]
بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری -که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود- هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر امام رضا(ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد.[۲۱]
نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی نقل کرده است که عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی بن جعفر(ع) می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.[۲۲]
عبدالعظیم حسنی یا شاه عبدالعظیم (به عربی: عبدالعظيم الحسني) از نوادگان امام دوم شیعیان، حسن بن علی است که در شهر ری (حرم شاه عبدالعظیم) دفن شده‌است. کنیه وی ابوالقاسم و ابوالفتح است.
عبدالعظیم از نوادگان حسن بن علی و از افراد برجسته مکتب هادی بود. از قول ابوحمّاد رازی نقل شده‌است که هادی از او خواسته‌است هر سؤالی در ناحیه اش پیش آید از عبدالعظیم حسنی بپرسد. در حدیث مفصل دیگری که در امالی صدوق نقل شده‌است، عبدالعظیم عقیده خود در امور دینی را به هادی عرضه کرد و مورد تأیید او قرار گرفت. عبدالعظیم تحت فشار حکومت عباسی به ری گریخت و در خانهٔ یکی از شیعیان ساکن شد و شب روز را به زهد و عبادت می‌پرداخت تا اینکه پس از چند روز بیماری از دنیا رفت. شیعیان ری تشییع جنازه باشکوهی برایش برگزار کردند و مقبره بزرگی برایش بنا نمودند.[۱]
عبدالعظیم حسنی در روز پنج‌شنبه چهارم ماه ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ قمری (۱۳ شهریور ۱۶۸ خورشیدی، ۷۸۹ م)، در زمان پیشوای هفتم شیعیان موسی کاظم در شهر مدینه زاده شد. پدرش عبدالله و مادرش فاطمه یا حیفا نام داشتند. همسر وی خدیجه دختر قاسم بن حسن بن زید بن حسن مجتبی (پسرعموی پدرش که در تجریش تهران به نام امامزاده قاسم مدفون است) بود.
عبدالعظیم به دستور علی النقی به شهر ری وارد می‌شود و در سرداب خانه یکی از شیعیان آن شهر به زندگی پنهانی روی می‌آورد. او روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به نماز می‌ایستاد. گاهی پنهانی از خانه بیرون می‌آمد و قبری را که اکنون روبروی آرامگاهش است زیارت می‌کرد. وی پس از مدتی بیمار می‌شود و چندی بعد در روز سه‌شنبه پانزدهم شوال سال ۲۵۲ قمری (۱۱ آبان ۲۴۵ خ، ۸۶۶ م)، در زمان پیشوای دهم شیعیان علی النقی (خلافت عباسیان) درگذشت. وی ۷۹ سال قمری (۷۷ سال خورشیدی) عمر کرد.
عبدالعظیم حسنی در سال ۱۷۳ قمری (۷۸۹ م)، در زمان موسی کاظم در شهر مدینه زاده شد. پدرش عبدالله و مادرش فاطمه نام داشتند. همسر وی خدیجه دختر قاسم بن حسن بن زید بن حسن مجتبی بود.
عبدالعظیم پس از ورود به شهر ری در سرداب خانه یکی از شیعیان آن شهر به زندگی پنهانی روی می‌آورد و پس از مدتی بیمار می‌شود و در سال ۲۵۲ قمری (۸۶۶ م) در زمان پیشوای دهم شیعیان، علی بن محمد، علی النقی از دنیا می‌رود.[۲]
پس از درگذشت عبدالعظیم حسنی، هنگامی که می‌خواستند او را غسل دهند کاغذی را در پیراهنش می‌یابند که در آن نسب وی و پدرانش این‌گونه آمده‌است:[۳][۴]
«من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زیدبن حسن بن علی بن ابیطالب هستم.»
براساس این نسخه از رجال نجاشی، در نسب وی، میان او و امام دوم شیعیان (حسن مجتبی)، پنج نفر واسطه وجود دارد. اما در نسخه‌های معتبر این کتاب،[۵] میان «زید بن حسن» (نیای سوم او) و «حسن بن علی»، شخص دیگری واسطه نیست.
در کتاب مهاجران آل ابوطالب در ذکر اسامی واردشدگان به شهر ری از فرزندان علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب نام وی به شکل «ابوالقاسم عبدالعظیم فرزند عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن» آمده‌است.[۶]
نیاکان به ترتیب
- عبدالله بن علی: پدر عبدالعظیم، «عبدالله» نام داشت و مادرش، «فاطمه» دختر عقبة بن قیس بود.[۷][۸] عبدالله، در زمان حیات جدّش «حسن بن زید» زاده شد و چون پیش از زایشش، پدرش «علی» در زندان درگذشت، جدّش سرپرستی او را به عهده گرفت.
- علی بن حسن: نام جد نخست عبدالعظیم، «علی» و لقب او «سدید» است. وی همراه پسر عمویش عبدالله محض و گروهی دیگر از سادات حسینی، در دوران خلافت منصور ضد عباسیان قیام کرد. جمعی از آنان و از جمله وی، دستگیر و به بغداد منتقل شدند. او پس از مدتی در زندان درگذشت.
- حسن بن زید:جد دوم عبدالعظیم، «حسن» نام داشت. وی تنها فرزند پسر زید بود که از بزرگان عصر خودش به‌شمار می‌رفت و در بین بنی هاشم، به بخشش، کرَم، سخاوت و خدمت به نیازمندان، شهرت داشته‌است. وی از سوی منصور خلیفه عباسی به ولایت مدینه گمارده شد؛ ولی پس از مدتی، مورد خشم او قرار گرفت و به زندان افتاد[۹] و در سال ۱۶۸ ق، در سن هشتاد سالگی درگذشت.
- زید بن حسن بن علی بن ابیطالب: جد سوم عبدالعظیم، زید فرزند بزرگ حسن بن علی است. او سرپرست وقفهای پیامبر اسلام بوده و به بزرگواری، پرهیزکاری و نیکوکاری توصیف گردیده‌است. شاعران، او را ستوده و مردم از هر سو به وی روی می‌آورده‌اند.[۱۰] وی در یکصد سالگی، درگذشت[۱۱] و در زمینی به نام «حاجز» در نزدیکی مدینه دفن گردید.
حرم شاه‌عبدالعظیم محل دفن عبدالعظیم حسنی است که در شهر ری (در جنوب تهران) قرار دارد. این آرامگاه مربوط به دوره ایلخانی - دوره صفوی - دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۲]
بنای نخستین این آرامگاه را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری برابر با با قرن نهم میلادی تعمیر اساسی کرد. در گاه اصلی ورودی آن که در شمال آرامگاه قرار دارد به فرمان پادشاهان خاندان بویه و سپس با تلاش مجدالملک قمی ساخته شد.
بنای آرامگاه در بخش پایین چهارگوشی است که هر سوی آن حدود هشت متر است. در بالا مانند همه بناهای سلجوقی برفراز چهارگوشه حرم چهار گوشوار یعنی چهار طاق مورب بنا کرده‌اند و بالاتر از آن یک هشت ضلعی و بر روی آن یک شانزده‌ضلعی ساخته‌اند. روی این شانزده‌ضلعی گنبد اصلی حرم ساخته شده‌است. تمام این بخش‌ها از درون آیینه‌کاری شده‌است. تعمیر و تغییرات اصلی این بخش در زمان شاه‌طهماسب صفوی انجام گرفته‌است. صحن‌ها و ایوان از آثار دوره صفوی می‌باشد. در دوره قاجار تعمیرات و اضافات بسیاری صورت گرفت. پوشش زرین گنبد به فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۰ هجری قمری برابر با ۱۸۳۵ میلادی انجام گرفته‌است.
حرم شاه عبدالعظیم حسنی (یا عامیانه آن، شابدُلَظیم) آرامگاه عبدالعظیم حسنی است که در شهر ری (در جنوب تهران) قرار دارد. این آرامگاه مربوط به دوره ایلخانی - دوره صفوی - دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۱]
باغی که پیکر عبدالعظیم را در آن به خاک سپرده شد، در دروازه باطان یا باب طاق[۱] یا ماطاق، بیرون از شهر ری در عهد اسلامی واقع بود و این وضع تا حدود یک قرن پیش دوام داشت، چنانکه ملاحسین کاشفی (متوفی ۹۰۶ق/۱۵۰۰م) به این معنی تصریح کرده است.[۲]
بنابر نقل کرپورتر جهانگرد انگلیسی در روزگار فتحعلیشاه، مرقد عبدالعظیم در بیرون ری قرار داشته است.[۳]
بیشتر منابع جغرافیای کهن‌تر به این مرقد اشارهای نکردهاند. حتی مستوفی با آنکه از مقبره امامزاده حسن و امامزاده ابراهیم خواص و یکی از نوادگان امام موسی کاظم(ع) که ظاهراً همان حمزه است، در ری یاد کرده؛[۴] اما نامی از حرم عبدالعظیم نبرده است.
امامزاده حمزه
بقعه امامزاده حمزه، فرزند امام موسیکاظم(ع) از بقاع متبرکه معروف و در طرف جنوب غربی حرم عبدالعظیم واقع است.
امامزاده حمزه از ۴ سوی به بیوتات اطراف میپیوندد. درِ شمالی به رواق میان مسجد بالاسر و حرم امامزاده حمزه، درِ جنوبی به مسجد زنانه و درِ شرقی به راهروِ جنوبی حرم عبدالعظیم متصل است. درِ غربی را اکنون با دیوار مسدود ساخته‌اند.
امامزاده طاهر
بقعه امامزاده طاهر از فرزندان امام زین العابدین(ع) ، نیز از بقاع متبرکه جنب آستانه عبدالعظیم و در سوی شرقی صحن بزرگ، میان این صحن و باغ علیجان واقع است.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: عبدالعظیم حسنی
