روز عرفه (به عربی: یوم عرفة) مصادف با روز نهم ذیحجه در تقویم اسلامی است.[۱][۲] این یکی از مقدس‌ترین روزها در تقویم اسلامی است، دومین روز از سفر حج و روز بعد از آن عید قربان است.[۳] در سحرگاه این روز، زائران مسلمان از منا به یک دامنه تپه و دشت مجاور به نام کوه عرفه و دشت عرفه راه می‌یابند. بر اساس روایات اسلامی، از همین مکان بود که محمد در آخرین سال زندگی خود یکی از آخرین خطبه‌های معروف خود را بیان کرد. برخی از مسلمانان آن قسمت از آیه قرآن را اعلام می‌کنند که کامل شدن دین اسلام در این روز نازل شده‌است.
روز عَرَفَه، ۹ ذی‌الحجه، از روزهای پرفضیلت سال که روایات بسیاری آن‌را به عنوان روزی ویژه برای بخشایش گناهان و استجابت دعا معرفی کرده‌اند. روز عرفه، یک روز پیش از عید قربان است. در منابع روایی اعمالی برای آن برشمرده‌اند که بافضیلت‌ترین آنها دعا و استغفار است. زیارت امام حسین(ع) و خواندن دعای عرفه نیز در این روز بسیار سفارش شده است. بنابر فقه شیعه، حج‌گزاران باید از ظهر تا غروب شرعی این روز را در عرفات وقوف کنند.
روز عرفه، روز نهم ماه ذی الحجه و یک روز قبل از عید قربان است که باید حجاج از ظهر آن روز تا غروب در سرزمین عرفات وقوف کنند.
روز عرفه از ایام بافضیلت سال بوده و دارای آداب و اعمال مخصوصی است و در روایات زیادی این روز را ویژه دعا و بخشایش گناهان شمرده‌اند. در منابع روایی برای شب و روز عرفه فضیلت‌های بسیاری شمرده شده و اعمال زیادی ذکر کرده‌اند که می‌توان به خواندن دعای عرفه، زیارت امام حسین (علیه‌السلام)، بیتوته شب عرفه، دعا و استغفار اشاره کرد. احکام روز عرفه در باب‌هاى طهارت، صلات، صوم و حج کتب فقهی بحث شده است.
روز عرفه روز آغاز مناسک حج است. حج گزاران در این روز در صحرای عرفات گرد هم می‌آیند و ضمن دعا و استغفار، از توفیق در ادای فریضه مهم حج شکرگزاری می‌کنند.براساس برخی روایات «وتر» که خداوند در آیه ۳ سوره فجر به آن سوگند یاد کرده (وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ)همان روز عرفه است.[۵] نظر به اهمیت این روز، ادعیه و مناجاتی ویژه آن از معصومین و بزرگان دینی نقل شده است. بر اساس روایتی پیامبر(ص) خواندن دعایی را در این روز به امام علی(ع) توصیه کرد و گفت دعائی است که پیامبران پیش از او هم خوانده اند.[۶][یادداشت ۱] از جمله مشهورترین این ادعیه، دعای عرفه امام حسین(ع) است که بسیاری از شیعیان هر ساله در نقاط مختلف دنیا، به قرائت آن در این روز اهتمام جدی دارند. از دعاهای مشهور دیگر برای این روز، دعای عرفه امام سجاد(ع) نقل شده است.[۸]
روایات بسیاری روز عرفه را به عنوان روزی ویژه برای بخشایش گناهان و استجابت دعا[۹] معرفی کرده‌اند.[۱۰] همچنین امامان شیعه احترامی خاص برای این روز قائل بوده و مردم را به بزرگداشت این روز فرا می‌خوانده‌اند و سائلان را به هیچ روی، دست خالی رد نمی‌کرده‌اند.[۱۱]
در این روز حجاج از شهر مکه به صحرای عرفات آمده و در آنجا به راز و نیاز و دعا پرداخته و پس از نماز ظهر و عصر این دعا را در کنار کوه جبل الرحمة[۵] می‌خوانند. سپس حجاج به‌سمت سرزمین مشعر الحرام حرکت می‌کنند تا در روز عید قربان در سرزمین منا باشند.
خطبهٔ روز عرفه، خطبه اصلی مراسم حج واجب است که هرساله توسط بالاترین مفتی عربستان سعودی خوانده می‌شود.[۶]
معرفت و عرفان ادراک یک چیز همراه با تفکر و تدبر در آثار آن است و «عَرَفَة» نام مکان مخصوص است و به این جهت که آدم و حوا پس از هبوط در این سرزمین مجدداً یکدیگر را یافته و شناختند به این نام نامیده شده است.[۱] نام عرفه، از سرزمین عرفات (جایی در مکه که باید در این تاریخ در آن وقوف کرد) گرفته شده و گفته‌اند عرفات را از آن رو عرفات خوانده‌اند که زمینی مشخص و شناخته‌شده در میان کوه‌ها است.[۲]
آثار کهن مکه‌شناسی، مانند اخبار مکة،[۳] برای اشاره به سرزمین عرفات از کلمه «عرفه» نیز استفاده کرده‌اند. سَخاوی تاریخ‌نگار قرن دهم قمری اهل مکه معتقد است که کلمه عَرَفات مانند «قَصَبات» (جمع قصبه است) است و به هر نقطه از آن منطقه، «عرفه» گویند و نام کل منطقه، «عرفات» است.[۴]
دعای عرفه امام حسین(ع) دعایی که امام حسین(ع) در روز عرفه (۹ ذی‌الحجه) در صحرای عرفات خوانده است. می‌گویند این دعا مربوط به آخرین حج امام حسین(ع) نیست؛ زیرا امام در سفر حجی که قبل از واقعه کربلا بود، در عرفات توقف نداشته است.
شیعیان این دعا را در روز عرفه در صحرای عرفات و دیگر مناطق جهان می‌خوانند. این دعا، دربردارنده آموزه‌های عرفانی و عقیدتی همچون خداشناسی، بیان صفات الهی، یادآوری نعمت‌های خدا و حمد و سپاس خداوند بر آنها، تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه است.
عالمان شیعه با توجه به محتوای دعا، آن را از امام حسین(ع) دانسته‌اند. البته در انتساب بخش پایانی آن به امام حسین(ع) تردید شده است. این دعا به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
دعای عرفه امام حسین(ع) از دعاهایی است که شیعیان در روز عرفه و در صحرای عرفات و دیگر مناطق جهان می‌خوانند. در ایران این مراسم در مساجد و دیگر اماکن مذهبی به صورت گروهی خوانده می‌شود.
در منابع، درباره سال قرائت دعای عرفه مطلبی نیامده است. با این حال گفته شده است این دعا مربوط به آخرین حج امام حسین(ع) نیست چرا که او در سفر حجی که قبل از واقعه کربلا بود، در عرفات توقف نداشت.[نیازمند منبع] می‌گویند امام در بیست‌وپنج سفری که به حج داشته است در هر سفر در روز عرفه دعای جدیدی خوانده است.[۱] امام حسین(ع) در ذی‌الحجه سال ۶۰ به مکه رفت و در حین مناسک حج متوجه توطئه عوامل یزید بن معاویه شد، از این‌رو حج را به عمره تبدیل کرد[یادداشت ۱] و سپس طواف و سعی صفا و مروه را به جا آورد و به سوی کوفه حرکت کرد.[۲]
بِشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده‌اند در آخرین ساعات روز عرفه در عرفات، امام حسین(ع) با جمعی از خاندان، فرزندان و شیعیان از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه رو به کعبه ایستادند و این دعا را خواندند.[۳]
در روایت کفعمی دعای عرفه با عبارت «لَا شَرِیک لَک لَک الْمُلْک وَ لَک الْحَمْدُ وَ أَنْتَ عَلَی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ یا رَبِّ یا رَبِّ یا رَب»» پایان یافته است اما در نقل سید ابن طاووس در کتاب اقبال الاعمال، با این عبارت «إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَای فَکیفَ لَا أَکونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی» ادامه می‌یابد و عبارت پایانی دعا نیز چنین است: «أَمْ کیفَ تَغِیبُ وَ أَنْتَ الرَّقِیبُ الْحَاضِرُ إِنَّک عَلَی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَه»[۶] البته سید ابن‌طاووس نیز این بخش پایانی در کتاب مصباح الزائر ذکر نکرده است.[نیازمند منبع]علامه مجلسی نیز در صدور این بخش از امام حسین(ع) تردید کرده است او عبارت‌های آن را با سیاق دعاهای معصومان(ع) ناسازگار شمرده است. مجلسی گفته است ممکن است این قسمت ابتدا در برخی کتاب‌ها نبوده و سید ابن‌طاووس با گمان اینکه جزو دعای عرفه است، آن را در پایان دعا قرار داده باشد و یا اینکه نسخه اصلی کتاب اقبال الاعمال دارای این زیاده نبوده و بعدها برخی از مشایخ صوفیه آن را به این کتاب ملحق کرده‌اند. او احتمال دوم را مناسب‌تر دانسته است.[۷] البته محمد محمدی ری‌شهری سیاق بخش پایانی دعای عرفه را با سیاق برخی دیگر از ادعیه معصومان(ع) مانند مناجات شعبانیه، هماهنگ دانسته است.[۸]
دعای عرفه دربردارنده آموزه‌های عرفانی و عقیدتی است. برخی از آنها عبارتند از:
- خداشناسی و بیان صفات الهی و تجدید عهد و پیمان با پروردگار و شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها و توجه به آخرت و اظهار عقیده قلبی.
- سیر اندیشه در آفاق جهان و یادآوری نعمت‌های بیکران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آنها.
- تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه و درخواست عفو و روی آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر.
- اعتراف به غیرقابل شمارش بودن نعمت‌های الهی و شمارش پاره‌ای از آنها و اعتراف به گناهان وخطاها و شمارش آنها.[یادداشت ۳]
- درخواست حوایج که با درود و صلوات بر محمد و آل محمد شروع می‌شود. سپس تقاضای بخشش و نور هدایت و رحمت و برکت و وسعت روزی و پاداش اخروی و...
عرفات یا سرزمین عرفات، سرزمينی است كه در آن گناه نشده و آنجا معبد تمام انبیاء، اوليا، اوصيا، متقين و اصفيا بوده است. بيابانی صاف و هموار كه تقريباً در ۲۴ كيلومتري (چهار فرسخی) شمال مکه و در دامنه كوهی به نام (جبل الرحمه)[۱] قرار گرفته است.
عرفات مكانی است كه حضرت آدم (علیه‌السلام) اعتراف به گناه و تقصير خود كرد و مورد مغفرت خداوند قرار گرفت. به همين جهت عرفات ناميده شد.[۲]
تمام انبياء و پيامبران در اين مكان مشمول عنايت حق تعالی شده و اظهار بندگی نموده‌اند و همچنين امام حسین (علیه‌السلام) در حالی‌كه با جمعی از بستگان و يارانش به اين مكان رسيدند، به درگاه خداوند تضرع و زاری نمودند و از جمله دعاهای مشهور اين روز دعای حضرت سيدالشهداء امام حسين (علیه‌السلام) است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدی روايت كرده‌اند كه روز عرفه در عرفات در خدمت آن حضرت بوديم، پس از خيمه بيرون آمدند با گروهی از اهل بيت و فرزندان و شیعیان با نهايت تذلل و خشوع رو به سوی کعبه دعای عرفه را زمزمه فرمودند.[۳]
عرفات یا سرزمین عرفات، سرزميني است كه درآن گناه نشده و آنجا معبد تمام انبیا،اولیا،اوصیا، متقین و اصفیا بوده است. بياباني صاف و هموار كه تقريباً در ۲۴ كيلومتري (چهار فرسخي) شمال مکه ودردامنه كوهي به نام (جبل الرحمة)[۱] قرار گرفته است.
عرفات مكاني است كه حضرت آدم علیه السلام اعتراف به گناه و تقصير خود كرد و مورد مغفرت خداوند قرار گرفت. به همين جهت عرفات ناميده شد. [۲]
تمام انبياء و پيامبران در اين مكان مشمول عنايت حق تعالي شده واظهار بندگي نموده اند و همچنين امام حسین علیه السلام در حاليكه با جمعي از بستگان و يارانش به اين مكان رسيدند، به درگاه خداوند تضرع و زاري نمودند و از جمله دعاهاي مشهور اين روز دعاي حضرت سيد الشهداء علیه السلام امام حسين علیه السلام است. بشر و بشير پسران غالب اسدي روايت كرده‌اند كه روز عرفه در عرفات در خدمت آن حضرت بوديم، پس از خيمه بيرون آمدند با گروهي از اهل بیت و فرزندان و شیعیان با نهايت تذلل و خشوع رو به سوي کعبه دعای عرفه را زمزمه فرمودند.[۳]
اشتغال به دعا پس از نماز ظهر و عصر و نیز اجتماع مردم جهت دعا در این روز استحباب دارد،[۱۰] [۱۱] [۱۲]
بلکه دعا در روز عرفه از روزه افضل است، از این‌رو، چنانچه روزه موجب ضعف انسان از دعا گردد، کراهت دارد، لیکن در صورتى که موجب ضعف نشود مستحب است.[۱۳] [۱۴]
از دیگر اعمال مستحب روز عرفه، زیارت امام حسین (علیه‌السّلام).[۱۵]
آزاد کردن برده در شب و روز عرفه،[۱۶]
خواندن دو رکعت نماز- پس از نماز عصر و قبل از شروع به دعا زیر آسمان- و اعتراف به گناهان،[۱۷] [۱۸]
غسل، و افضل انجام دادن آن هنگام زوال است[۱۹]
و صدقه دادن که پاداشى مضاعف از دیگر ایّام دارد.[۲۰]
حاجت خواستن از غیر خدا در روز عرفه مکروه است.[۲۱]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: نـمــاز و دعــا و مـنــاجــات ، عــــــرفـــــان اســــلامـــی ، عـــرفـــان و مـــعـــنـــو یــت
