رَمَضان یا رَمَضانُ المُبارَک

رَمَضان یا رَمَضانُ المُبارَک نهمین ماه قمری که روزه در آن بر مسلمانان، واجب است. در روایات، فضائل متعددی برای ماه رمضان گفته شده و این ماه، ماه میهمانی خدا، ماه رحمت و مغفرت و برکت و بهار قرآن خوانده شده است. براساس احادیث، در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود. شب قدر که نزول قرآن در آن شب بود، در این ماه قرار دارد. برخی دیگر از کتاب‌های آسمانی همچون تورات و انجیل نیز در این ماه نازل شده است. رمضان، تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. این ماه، نزد مسلمانان احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد و مسلمانان به عبادت در آن اهتمام ویژه‌ای دارند. در منابع دعایی، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده است. از مهم‌ترین اعمال این ماه، تلاوت قرآن، اِحیای شب‌های قدر، دعا، نماز، استغفار، افطاری‌دادن و کمک به نیازمندان است.

از وقایع مهم این ماه، نزول قرآن در شب قدر و غزوه بدر، نخستین جنگ میان مسلمانان و مشرکان قریش به فرماندهی پیامبر(ص) و شهادت حضرت علی(ع)، نخستین امام شیعیان، در بیست و یکم ماه است. امام حسن مجتبی(ع) نیز در پانزدهم این ماه متولد شده است.

عبادت و روزه‌داری در ماه رمضان بخشی از هویت مسلمانان است. در جوامع اسلامی، آداب و رسوم گوناگونی همچون مهمانی‌ها و مراسم جمعی، نظافت مساجد و اماکن مذهبی، مراسم آشتی‌کنان، مراسم کلوخ‌اندازان، پخت انواع شیرینی‌ها و غذاها برای ماه رمضان شکل گرفته است.

جایگاه رَمَضان

ماه رمضان، نهمین ماه قمری است[۱] که گرفتن روزه در آن بر مسلمانان واجب است.[۲]

قرآن کریم[۳] و برخی از کتاب‌های آسمانی همچون صحف ابراهیم، انجیل و تورات و زبور در این ماه بر پیامبران نازل شده‌اند.[۴]

واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده[۵] و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده است:[۶]

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًیٰ لِّلنَّاسِ وَبَينَاتٍ مِّنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيصُمْهُ؛ ماه رمضان ماهی است که در آن، قرآن نازل شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد» آیه ۱۸۵ سوره بقره

همچنین شب قدر که نزول قرآن در آن انجام شده[۷] براساس روایات[۸] و تفاسیر[۹] در ماه رمضان قرار دارد.[۱۰] بنابر نقل مشهور، رخداد بدر نخستین جنگ میان مسلمانان با دشمنان به فرماندهی رسول خدا(ص) در صبح‌گاه جمعه، ۱۷ رمضان[۱۱] و بنا بر نقلی دوشنبه ۱۷ رمضان یا ۱۹ رمضان[۱۲] سال دوم هجری اتفاق افتاد.

رَمَضان» در لغت به معنای شدت گرمای خورشید[۱۳]است. نقل شده رمضان، بدین سبب رمضان نامیده شده است که گناهان را می‌سوزاند.[۱۴] همچنین در منابع روایی، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است.[۱۵]

ویژگی‌های رَمَضان

پیامبر اکرم(ص) در خطبه شعبانیه فضایلی را برای ماه رمضان برشمردند که برخی از آنها عبارتند از: مردم در این ماه به مهمانی خدا دعوت شده‌اند. شب قدر که برتر از هزار ماه است در این ماه قرار دارد. احیا و نمازگزاردن در هر یک شب‌های آن برابر با نماز هفتاد شب در ماه‌های دیگر است. این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است. ماه همدردی با نیازمندان و درماندگان است. ماهی است که روزی بندگانِ مؤمن افزون می‌شود.

به فرموده پیامبر (ص)، این ماه، ماهی است که اگر ارزش آن شناخته شود، انسان آرزو می‌کند تمام سال رمضان باشد.[۱۶] بنا بر روایت پیامبر(ص)، ماه رمضان، ماه بسته‌شدن درهای جهنم و گشوده‌شدن درهای بهشت و ماه به زنجیرکشیده شدن شیاطین است.[۱۷]

در زمان پیامبر(ص) ماه رمضان، مرزوق[یادداشت ۱] نامیده می‌شد.[۱۸]

همچنین در روایات معصومان، ماه رمضان به ماه خدا،[۱۹] ماه رحمت و بخشایش الهی،[۲۰] ماه برکت و مضاعف شدن حسنات و پاک شدن گناهان[۲۱] و ماهی که اگر بنده‌ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماه‌ها نیست.[۲۲] توصیف شده است.

ماه رمضان داری احکام و اعمال خاصی است برخی مشترک و برخی برای روزهای خاص هستند.

اهمیت ماه رمضان و نزول قرآن

بنا بر نظر مفسران ارزش این ماه از آن روست که قرآن، در این ماه نازل شده است.[۵] با توجه به معنای ناس و بینات در عبارت «هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَ الْفُرْقَانِ»، قرآن هم برای مردمان عادی مایه هدایت است و هم به آنان که در علم و عمل در درجات بالاتری هستند، هدایت و قوه تمیز حق از باطل عنایت می‌کند.[۶] در تفسیر برهان از قول پیامبر اسلام )ص) نقل کرده که همه کتاب‌های مقدس آسمانی در ماه رمضان نازل شده‌اند.[۷]

برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی معتقدند که بنا بر عبارت «أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ»، اِنزال به معنای نزول دفعی (یکجا) بوده و بنابراین قرآن یک بار به صورت دفعی و بار دیگر در طول ۲۳ سال به صورت تدریجی نازل شده است؛[۸] ولی عده‌ای دیگر از مفسران نیز وجود دارند که قائلند قرآن تنها نزول تدریجی داشته است.[۹]

تشریع روزه ماه مبارک رمضان

آیه ۱۸۵ سوره بقره، به همراه دو آیه پیش از خود، آیه‌ای است که خداوند به وسیله آن وجوب روزه را بر مسلمانان، بیان کرده و در راستای بیان این حکم شرعی، به نزول قرآن در ماه رمضان و اهمیت قرآن و نقش آن در هدایت بشریت و نیز به ستایش و سپاسگزاری از خداوند به عنوان هدف نهایی روزه اشاره شده است.[۱]

سیاق این آیه و دو آیه پیش از آن، نشان از آن دارد که این سه آیه با هم و برای بیان وجوب روزه ماه رمضان نازل شده است،[۲] با این تفاوت که برخی از مفسران بر این باورند که حکم در آیه ۱۸۳ بیان شده و در آیه ۱۸۵ برای تأکید تکرار شده است؛[۳] ولی برخی دیگر معتقدند که در واقع دو آیه اول زمینه‌چینی کرده و مخاطب را آماده می‌سازد تا حکم قطعی را در آیه سوم مطرح کند.[۴]

وجوب روزه ماه رمضان

در ماه رمضان روزه بر مسلمانان واجب است[۲۳] روزه، خودداری از انجام برخی کارها از جمله خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب است.[۲۴] دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بخشی از احکام مربوط به آن در قرآن[۲۵] و کتاب‌های فقهی مسلمانان آمده است. به فتوای فقها اگر کسی به دلیل عذر شرعی از گرفتن روزه معاف باشد نباید در انظار عمومی روزه‌خواری کند.[۲۶]

عدم وجوب روزه بر مسافر و بیمار و آسان‌گیری در دین

مفسران بنا بر «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ» تاکید کرده‌اند که به جز مسافران و بیماران، هر کس در ماه رمضان زنده، هوشیار و آگاه باشد، روزه بر او واجب است.[۱۰] با آن که عدم وجوب روزه بر مسافر و بیمار در آیه پیشین ذکر شده ولی بار دیگر در آیه ۱۸۵ تکرار شده است. برخی مفسران عقیده دارند که این تکرار برای تأکید است تا معلوم شود که همان گونه که گرفتن روزه به واسطه امر الهی، واجب و فریضه است، روزه نگرفتن نیز به دلیل امر الهی، فریضه است[۱۱] پس تسلیم فرمان خدا بودن، ارزش است؛[۱۲] ولی برخی دیگر، دو آیه اول را مقدمه بیان حکم در آیه سوم دانسته و بنابراین این عبارت را تکرار نمی‌دانند.[۱۳]

آیه ۱۸۵ سوره بقره یکی از آیاتی است که در استنباط قاعده لاحرج مورد استفاده قرار گرفته است.[۱۴] این قاعده می‌گوید که اساس قوانین اسلام بر سخت‌گیری نبوده و هر حکمی هنگام سختی، به صورت موقت برداشته می‌شود.[۱۵] برای نمونه می‌توان به جواز تیمم برای کسی که آب ندارد یا آب برای او ضرر دارد و جواز نماز نشسته برای کسی که توان ایستادن ندارد، اشاره کرد.[۱۶]

در توضیح اینکه چگونه روزه، به رغم سختی‌هایش، آسان است، مفسران اشاره کرده‌اند که هر چند روزه در ظاهر امری دشوار است؛ ولی به دلیل وجود فواید مادی و معنوی آن، در نهایت، آسایش و راحتی را به دنبال دارد.[۱۷] وجه دیگر مورد اشاره مفسران، به قاعده لاحرج اشاره دارد و اینکه احکام خداوند مانند فرامین ستمگران بدون رعایت شرایط مخاطب نیست، بلکه متناسب با شرایط مخاطب مانند بیماری یا هر دلیل موجه دیگر، این احکام به صورت موقت برای آن مکلف تعطیل و به زمان مناسب موکول می‌شود.[۱۸]

بزرگداشت الهی و سپاسگزاری انسان

مفسران با توجه به این آیه، هدف نهایی روزه را بزرگداشت الهی و شکرگزاری انسان بر نعمت هدایت دانسته‌اند.[۱۹] نکته قابل توجه آن است که بزرگداشت (تکبیر) الهی با قطعیت ذکر شده، ولی شکرگزاری با عبارت لَعَلَّ (به معنای شاید یا باشد) آمده است و این می‌تواند بدان معنا باشد که روزه به هر حال سبب تعظیم و تکبیر الهی می‌شود؛ ولی اینکه بنده به مقام شکر دست یابد و سپاسگزار خداوند گردد، بستگی به شرایط خودش و میزان بهره‌برداریش از این عبادت بزرگ دارد.[۲۰] برخی مفسران، تکبیر الهی ذکر شده در آیه را مربوط به تکبیرهای نماز عید فطر دانسته‌اند.[۲۱]

خواندن دعا در ماه رمضان

خواندن دعاهای سحر از جمله دعای بهاء و دعای ابوحمزه ثمالی،[۲۷] و نیز دعای افتتاح در شب‌ها،[۲۸] دعای یا عَلِی یا عَظیمُ، اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ و «اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیتِک الْحَرامِ» پس از نمازهای واجب[۲۹] و دعاهای روزهای ماه رمضان از اعمال مشترک این ماه هستند.

تلاوت قرآن در ماه رمضان

در برخی روایات، ماه رمضان بهار قرآن معرفی شده است.[۳۰] همچنین ثواب قرائت و تلاوت یک آیه از قرآن در این ماه، معادل ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر بیان شده است.[۳۱]در برخی از کشورهای اسلامی، مسلمانان از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می‌دادند. این ختم‌ها بیشتر در مساجد و دیگر اماکن مذهبی به صورت گروهی انجام می‌شود. همچنین در ایران، جزءخوانی از رادیو و تلویزیون نیز پخش می‌شود.[۳۲]

احیاء شبهای قدر

براساس روایات، شب قدر یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است.[۳۳] در برخی روایات، شب ۲۳ رمضان به عنوان شب قدر تعیین شده است.[۳۴] شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق‌نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۳۵] به گفته علامه طباطبایی، مشهور میان اهل‌سنت این است که ۲۷ رمضان شب قدر است.[۳۶]

شیعیان هر ساله شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و و سوم ماه رمضان، شب را تا سحر در اماکن مذهبی یا منازل خود به احیا )شب‌زنده ‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۳۷] انجام اعمال شب قدر همچون خواندن جوشن کبیر و قرآن به سر از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها انجام می‌گردد.[۳۸]

نمازهای مستحبی ماه رمضان

نمازهای مستحبی از اعمال ماه رمضان است؛ برخی از این نمازها مشترک در همه شب‌های ماه رمضان است و برخی به شب یا روز خاصی اختصاص دارد.[۳۹]

نمازهای ماه رمضان از جمله خواندن هزار رکعت نماز در شبهای ماه رمضان توصیه شده است[۴۰] خواندن این نمازها را بیشتر چنین دانسته‌اند: از شب اول رمضان تا شب بیستم در هر شب ۲۰ رکعت و از شب بیستم تا پایان ماه هر شب ۳۰ رکعت اقامه می‌شود و در شب‌هایی که احتمال شب قدر باشد، افزون بر این‌ها، ۱۰۰ رکعت دیگر هم خوانده می‌شود.[۴۱] اهل‌سنت در هر شب ۲۰ رکعت نماز مستحبی می‌خوانند که نماز تراویح نامیده می‌شود.[۴۲] اهل‌سنت به تبعیت از خلیفه دوم این نماز را به جماعت می‌خوانند که شیعیان به جماعت خواندن آن را بدعت می‌دانند.[۴۳]

اعتکاف دهه آخرماه رمضان

اعتکاف دهه آخر ماه رمضان مستحب است و فضیلت بسیار دارد.[۴۴] دهه آخر، بهترین زمان اعتکاف و اعتکاف آن، برابر با دو حج و دو عمره دانسته شده است.[۴۵] پیامبر اکرم(ص) ابتدا دهه اولِ ماه رمضان، سپس دهه دوم و سپس دهه سوم این ماه را برای انجام اعتکاف برگزید و پس از آن، تا آخر عمر، در دهه آخر ماه رمضان معتکف می‌شد.[۴۶]